Medycyna Wet. 2007, 63 (2) 136
Artyku³ przegl¹dowy Review
Laktoferyna (LF) jest glikoprotein¹ wi¹¿¹c¹ ¿elazo, nale¿¹c¹, obok transferyny surowiczej i owotransfery-ny, do rodziny transferyn. Po raz pierwszy obecnoæ LF stwierdzono w mleku, a do tej pory wykryto j¹ w wielu narz¹dach (nerki, pêcherzyk ¿ó³ciowy, p³uca, trzustka, prostata, pêcherzyki nasienne, jelita, w¹tro-ba), w b³onach surowiczych i ich wydzielinach (wy-twarzana przez komórki epitelialne), w siarze, linie, ³zach, nasieniu, wydzielinie pochwy, p³ynie maziów-kowym, a tak¿e w drugorzêdowych ziarnistociach granulocytów obojêtnoch³onnych ssaków. W niskich stê¿eniach obecna jest tak¿e w osoczu krwi, dok¹d do-staje siê w wyniku spontanicznego uwolnienia z granu-locytów. Poziom LF w osoczu ulega znacznemu wzros-towi w stanach zapalnych i schorzeniach t³a zakanego (z 0,2 do 200 µg/ml), za drastycznie spada u chorych z objawami AIDS. W terminalnym stadium AIDS spa-dek ten skorelowany jest w czasie ze zwiêkszon¹ wra¿-liwoci¹ chorych na zaka¿enia oportunistyczne. Lakto-feryna wydzielana jest równie¿ przez gruczo³y b³ony luzowej szyjki macicy. Jej stê¿enie w wydzielinie po-chwy waha siê znacznie (nawet 20-krotnie) w ró¿nych fazach cyklu. Poziom LF nie ulega zmianom jedynie u kobiet stosuj¹cych hormonaln¹ antykoncepcjê, co su-geruje hormonaln¹ kontrolê jej poziomu w drogach rod-nych. Podobnie koncentracja LF w mleku ssaków jest zmienna i zale¿y od fazy laktacji. Poziom LF w dojrza-³ym mleku ulega w czasie trwania laktacji 7-krotnemu spadkowi w porównaniu z poziomem notowanym w sia-rze. Jak dot¹d nie stwierdzono obecnoci tego bia³ka w mleku psów i szczurów (1, 11, 12, 18, 19, 28, 29).
Laktoferyna jest monomerycznym, dodatnio na³ado-wanym bia³kiem o masie cz¹steczkowej 80 kDa, zbu-dowanym z 692 aminokwasów. Z³o¿ona jest z pojedyn-czego ³añcucha polipeptydowego zwiniêtego w dwa kuliste p³aty (N- i C-), po³¹czone regionem zawiaso-wym. Ka¿dy p³at laktoferyny jest zdolny do wi¹zania jednego atomu pierwiastka z grupy metali. Najczêciej przy³¹czanymi jonami s¹ Fe2+ lub Fe3+, ale opisywano
równie¿ wi¹zanie jonów Cu2+, Zn2+, Mn2+. Laktoferyna
mo¿e wystêpowaæ w dwóch formach: apo- (wolnej) i holo- (zwi¹zanej z jonami pierwiastków z grupy me-tali), przy czym w stanie naturalnym w organizmie zwy-kle jest tylko czêciowo wysycona ¿elazem (w 15-20%). Szczególnie wa¿nym fragmentem LF, ze wzglêdu na jego zdolnoæ do wchodzenia w interakcje ze struktu-rami powierzchniowymi komórek organizmu, bakterii, grzybów, jak te¿ cz¹steczek wirusowych, jest jej do-datnio na³adowany N-koñcowy fragment. Laktoferyny izolowane od ró¿nych gatunków ssaków wykazuj¹ wy-soki stopieñ homologii budowy (6, 23, 28).
Nadmiar LF jest szybko usuwany z kr¹¿enia g³ów-nie przez makrofagi i monocyty. Komórki te posiadaj¹ receptory o wysokim powinowactwie, dziêki którym przekszta³caj¹ zwi¹zane z LF ¿elazo w ferrytynê. Zja-wisku temu towarzyszy rozk³ad LF. Badania farmako-kinetyczne przeprowadzone na myszach i szczurach wykaza³y szybki wychwyt laktoferyny z krwi przez w¹trobê, za co odpowiedzialne s¹ zarówno hepatocyty, jak i komórki Kupfera. Jednak¿e podawanie wysokich dawek tego bia³ka skutkowa³o utrzymywaniem siê pod-wy¿szonego poziomu LF w plazmie krwi. Dodatkowo
Laktoferyna bia³ko multipotencjalne
JOANNA MA£ACZEWSKA, ZOFIA ROTKIEWICZ
Zespó³ Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Katedry Chorób Zakanych i Inwazyjnych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 13, 10-719 Olsztyn
Ma³aczewska J., Rotkiewicz Z.
Lactoferrin a multipotential protein
Summary
Lactoferrin is an iron-binding protein from the transferrin family and was first isolated from milk. Lactoferrin is produced by polymorph nuclear leukocytes and epithelial cells of many mammalian species and is present in such mucosal secretions as tears, saliva, seminal and vaginal fluids as well as in several organs and blood. Many biological functions of lactoferrin have been identified: iron absorption, bacteriostatic, bactericidal, fungicidal, antiviral, antiparasitic and antitumour activities. It is also well known for its immunomodulatory and anti-inflammatory properties. Additionally, lactoferrin is thought to possess protease, ribonuclease, procoagulant and transcription factor activities. Nowadays bovine lactoferrin is isolated and purified on an industrial scale and used for food preservation and production of infant formulas, yogurt, skim milk, chewing gum, cosmetic formulas, nutritional supplements and therapeutic supplements for pets. The use of lactoferrin as an immunostimulator is a promising area especially in the case of patients with immunosupression.
Medycyna Wet. 2007, 63 (2) 137
obserwowano wi¹zanie laktoferyny z naczyniowym endothelium, a niskie stê¿enia tego bia³ka wykrywano w uk³adzie limfatycznym. Laktoferyna ma zdolnoæ wi¹zania z kilkoma ró¿nymi receptorami b³on komór-kowych: receptorem 105 kDa, glikozaminoglikanami (siarczan heparyny, siarczan chondroityny), receptorem dla reszt LDL (Low Density Lipoprotein) i podjednost-k¹ 45 kDa receptora asialoglikoproteinowego (9, 10, 17, 19, 21, 28).
Nie da siê przeceniæ roli, jak¹ odgrywa w organizmie to multipotencjalne bia³ko. Do tej pory nie zbadano jesz-cze wszystkich mechanizmów jego dzia³ania. En-tuzjaci przypisuj¹ laktoferynie tak ró¿ne funkcje, jak dzia³anie immunomoduluj¹ce, przeciwbakteryjne, -grzybicze, -wirusowe, -paso¿ytnicze, -nowotworowe, -zapalne; aktywnoæ prokoagulantu, czynnika wi¹¿¹-cego ¿elazo, rybonukleazy, proteazy, czynnika trans-krypcyjnego, stymulatora granulopoezy i wiele innych (10, 12).
Pierwsz¹, dok³adnie przebadan¹, funkcj¹ laktofery-ny jest jej udzia³ w transporcie ¿elaza, wynikaj¹cy ze zdolnoci tego bia³ka do wi¹zania atomów pierwiast-ków z grupy metali. LF obecna w mleku matki pe³ni wa¿n¹ rolê w zaopatrywaniu noworodka w niezbêdne pierwiastki. Póniejsze badania wykaza³y jednak, i¿ inne bia³ka, np. transferyna, s¹ bardziej wydajnymi trans-porterami pierwiastków z grupy metali. Dowiedziono istnienie normalnego, niezak³óconego metabolizmu ¿elaza u myszy ca³kowicie pozbawionych laktoferyny (18, 19, 28, 30).
Wytwarzana przez wyspecjalizowane komórki wie-lu narz¹dów proteina ta jest wa¿nym komponentem na-rz¹dowej odpornoci nieswoistej, np. LF wytwarzana przez trzustkê bierze udzia³ w kontrolowaniu mikro-flory dwunastnicy, za nerkowa redukuje poziom wol-nego ¿elaza w moczu, chroni¹c drogi moczowe przed zaka¿eniem bakteryjnym, a jednoczenie, jako anty-oksydant, zabezpiecza je przed zapaleniem (1).
LF zwi¹zana z b³onami luzowymi pe³ni istotn¹ rolê w pierwszej linii obrony organizmu przed mikroorga-nizmami. Wykazuje zarówno dzia³anie bakteriostatycz-ne, jak i bakteriobójcze przeciwko bakteriom Gram--dodatnim i Gram-ujemnym, a tak¿e dzia³anie grzybo-bójcze, w szczególnoci w stosunku do Candida spp. (6, 18, 19, 28). Natywna LF dzia³a g³ównie bakterio-statycznie, nawet u¿yta w wysokich dawkach. Takie dzia³anie LF in vitro wykazano do tej pory w stosunku do Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Klebsiella pneumoniae i Streptococcus mutans (7, 19). Poniewa¿ ¿elazo jest sk³adnikiem niezbêdnym do wzrostu niemal wszystkich bakterii, przez d³ugi czas s¹dzono, ¿e jedynym mechanizmem antybakteryjnego dzia³ania laktoferyny jest jej zdolnoæ do wi¹zania i tym samym pozbawiania bakterii tego pierwiastka. W pó-niejszych badaniach wykryto jednak u bakterii mecha-nizmy pozwalaj¹ce na pozyskanie ¿elaza w przypadku jego deficytu w rodowisku (siderofory, hemoliza ery-trocytów, wi¹zanie transferyny i laktoferyny). Co
wiê-cej, dzia³anie przeciwbakteryjne obserwowano równie¿ po dodaniu egzogennego ¿elaza do pod³o¿a dowiad-czalnego (2, 12).
Dalsze badania wykaza³y równie¿ w³aciwoci bak-teriobójcze LF, zwi¹zane z jej zdolnoci¹ do wchodze-nia w bezporednie interakcje ze cian¹ komórkow¹ mikroorganizmów. Silnie kationowy N-koñcowy frag-ment LF zwiêksza przepuszczalnoæ ciany komórko-wej bakterii, co prowadzi do jej uszkodzenia i wycieku sk³adników wewn¹trzkomórkowych. Laktoferyna re-aguje z lipopolisacharydami (LPS) ciany komórkowej bakterii Gram-ujemnych, powoduj¹c ich usuwanie ze ciany. Ponadto zdolna jest do wchodzenia w odwra-calne interakcje z porynami E. coli. We wszystkich tes-towanych uk³adach dowiadczalnych kluczowym czyn-nikiem decyduj¹cym o przebiegu interakcji laktofery-ny ze cian¹ komórkow¹ bakterii i jej ewentuallaktofery-nym bójczym efekcie by³o stê¿enie tego bia³ka. Pozosta³y-mi czynnikaPozosta³y-mi wp³ywaj¹cyPozosta³y-mi na wra¿liwoæ bakterii na laktoferynê s¹: faza wzrostu bakterii (bakterie naj-wra¿liwsze we wczesnej fazie logarytmicznej), tempe-ratura (brak wi¹zania poni¿ej 4°C) i pH (bakterie wra¿-liwsze w rodowisku kwanym, poni¿ej pH 5) oraz obecnoæ jonów Ca2+ i Mg2+ (kationy te obni¿aj¹
zdol-noæ LF do wchodzenia w interakcje z LPS) (6, 12, 18, 19, 28).
Silnie bakteriobójczo dzia³aj¹ równie¿ produkty hy-drolitycznego rozk³adu laktoferyny. Najpe³niej do tej pory przebadanym peptydem, powstaj¹cym w wyniku trawienia LF pepsyn¹, jest laktoferycyna N-koñcowy fragment p³ata N laktoferyny. Peptyd ten wykazuje znacznie wy¿sz¹ aktywnoæ przeciwbakteryjn¹ ni¿ na-tywna LF. Przeciwbakteryjne spektrum dzia³ania lak-toferycyny jest szerokie, a stê¿enie peptydu niezbêdne do hamowania drobnoustrojów, bardzo niskie (0,5-500 mg/ml). Laktoferycyna dzia³a w szerokim zakresie pH i jest ciep³ooporna (niewra¿liwa na autoklawowanie w 121°C przez 15 minut). Wielokrotnie potwierdzono zdolnoæ tego peptydu do wi¹zania z powierzchni¹ bak-terii Gram-ujemnych, skutkuj¹c¹ uwalnianiem LPS ze ciany komórki bakteryjnej, uszkodzeniem ciany i in-nymi zmianami morfologiczin-nymi. Shin i wsp. (22) wykazali dwustopniowe dzia³anie laktoferycyny na komórki E. coli O157:H7. Wstêpny etap polega³ na in-terakcji peptydu z powierzchni¹ komórki, nastêpnie uszkadzane by³y komponenty cytoplazmatyczne. Po-nadto laktoferycyna wp³ywa³a na poziom zewn¹trzko-mórkowych werotoksyn E. coli (6, 8, 22).
Powy¿sze spostrze¿enia odnonie do przeciwbakte-ryjnego dzia³ania LF poczyniono w warunkach in vit-ro, stosunkowo niewiele jest natomiast informacji o dzia³aniu LF in vivo. Pierwsze doniesienie na temat bakteriostatycznego dzia³ania LF z mleka w jelicie cien-kim wiñ w stosunku do E. coli pochodzi z 1972 r. Póniej donoszono równie¿ o bakteriostatycznym dzia-³aniu LF w stosunku do normalnej flory jelitowej (En-terobacteriaceae, Clostridia, Bifidobacterium). LF sto-sowana jako suplement diety zabezpiecza³a zwierzêta
Medycyna Wet. 2007, 63 (2) 138
przed przedostawaniem siê bakterii z przewodu pokar-mowego przez b³ony luzowe do innych narz¹dów, jak: wêz³y ch³onne, w¹troba, ledziona, a tak¿e do krwi ob-wodowej. Wykazano równie¿ ochronne dzia³anie LF podawanej per os lub w iniekcji w gronkowcowym za-ka¿eniu nerek u myszy (7, 25, 26).
Ponadto laktoferyna wykazuje zdolnoæ modulacji dzia³ania znanych czynników przeciwbakteryjnych, jak lizozym i antybiotyki, w wielu przypadkach wykazuj¹c dzia³anie synergistyczne. Efekt taki mo¿e wynikaæ z faktu, i¿ dodatnio na³adowana laktoferyna, wi¹¿¹c siê z ujemnie na³adowan¹ cian¹ drobnoustrojów, zwiêk-sza tym samym penetracjê antybiotyku do komórki do-celowej. Taki efekt dzia³ania LF zaobserwowano na-wet w stosunku do Helicobacter pylori. Dla tego drob-noustroju LF s³u¿y jako ród³o ¿elaza, stymuluj¹c wzrost bakterii i kolonizacjê ¿o³¹dka, natomiast u¿yta jako uzupe³nienie standardowo stosowanej trójlekowej terapii kombinowanej anty Helicobacter pylori zna-cz¹co zwiêksza³a efekt dzia³ania leków (12, 13). Bia³-ko to ma tak¿e zdolnoæ wzmagania leczniczego dzia-³ania chemioterapeutyków przeciwgrzybiczych, co mo¿e okazaæ siê szczególnie przydatne w terapii leko-opornych kandydiaz, np. u osób zaka¿onych HIV (12). Z drugiej strony laktoferyna wykazuje równie¿ dzia-³anie korzystne dla tych mikroorganizmów, które maj¹ zdolnoæ wykorzystywania ¿elaza zwi¹zanego z tym bia³kiem (Neisseria meningitidis, Haemophilus in-fluenzae, Actinobacillus pleuropneumoniae, Bordetel-la pertussis, Helicobacter pylori, Trichomonas foetus). U Helicobacter pylori-pozytywnych pacjentów z zapa-leniem ¿o³¹dka obserwowano znacz¹co podwy¿szone stê¿enie LF w soku ¿o³¹dkowym, za po eradykacji bak-terii poziom LF w b³onie luzowej ¿o³¹dka spada³ do wysokoci notowanej u osób zdrowych (12, 13).
Prócz szerokiego spektrum dzia³ania przeciwbakte-ryjnego, laktoferynê cechuje równie¿ zdolnoæ do ha-mowania replikacji licznych wirusów, zarówno RNA, jak i DNA. Wiêkszoæ przeprowadzonych do tej pory badañ pozwala na wysnucie wniosku, ¿e bia³ko to ra-czej zabezpiecza komórki gospodarza przed zaka¿eniem wirusowym ni¿ hamuje replikacjê wirusa po zaka¿eniu komórki docelowej. Opisywane s¹ dwa mechanizmy przeciwwirusowego dzia³ania LF. Pierwszy, zaobser-wowany w przypadku HCV, HGV, HIV, HSV, CHV, polio- i rotawirusów, polega na bezporednim wi¹za-niu laktoferyny z cz¹steczkami wirusa, przy czym do ochrony komórek przed zaka¿eniem niezbêdna jest pre-inkubacja wirusa z LF. Prepre-inkubacja samych komórek z tym bia³kiem nie zabezpiecza ich przed infekcj¹ (14, 16, 24, 28).
Drugi mechanizm przeciwwirusowego dzia³ania lak-toferyny polega z kolei na jej wi¹zaniu z cz¹steczkami powierzchniowymi b³ony komórkowej gospodarza, które wykorzystywane s¹ przez wirus jako receptor lub koreceptor. W tym przypadku decyduj¹ce znaczenie ma powinowactwo laktoferyny do glikozaminoglikanów, które dla wielu ró¿nych wirusów stanowi¹ miejsce
za-kotwiczenia we wstêpnej fazie zaka¿enia, przed po³¹-czeniem ze swoistymi dla danego wirusa receptorami i w³aciw¹ fuzj¹ wirusa z b³on¹ komórki gospodarza. Ta forma ochrony komórki przed zaka¿eniem przez lak-toferynê opisywana jest dla HBV, HSV, HCMV, CHV, HPV, FCV, FHV, HIV, adeno- i hantawirusów (3, 11, 14, 20, 24).
W przypadku niektórych wirusów, apolaktoferyna wykazywa³a silniejsze dzia³anie ni¿ hololaktoferyna. Przyczyna tego zjawiska jest nieznana. Przypuszcza siê jednak, ¿e dla prawid³owego funkcjonowania licznych sporód wirusowych enzymów niezbêdne s¹ jony me-tali, jako kofaktory (12).
W ostatnim dziesiêcioleciu pojawi³y siê równie¿ do-niesienia o korzystnym dzia³aniu laktoferyny w prze-biegu parazytoz, choæ niedostatecznie do tej pory wyjaniono mechanizm jej dzia³ania w schorzeniach inwazyjnych. Preinkubacja sporozoitów Toxoplasma gondii i Eimeria stidae z LF prowadzi³a do zmniejsze-nia ich zakanoci. Obserwowane zjawisko mog³o wy-nikaæ zarówno z dzia³ania bia³ka na peptydy b³onowe paso¿ytów, jak i z interakcji z tkankami gospodarza. Podobnie inkubacja fibroblastów z LF obni¿a³a zdol-noæ Plasmodium berghei do wi¹zania z receptorami komórkowymi. Mechanizm dzia³ania laktoferyny w sto-sunku do Pneumocystis carinii zwi¹zany by³ natomiast z jej zdolnoci¹ do przerywania paso¿ytniczego szlaku pozyskiwania ¿elaza, za w przypadku Trypanosoma crusi wynika³ ze wzmagania aktywnoci makrofagów (2, 10, 12).
Rola laktoferyny w procesach zapalnych i infekcjach nie ogranicza siê jedynie do wy¿ej opisanych mecha-nizmów dzia³ania. Bia³ko to oddzia³uje równie¿ wielo-kierunkowo na uk³ad immunologiczny, wp³ywaj¹c na odpowied zapaln¹ organizmu. Moduluje m.in. akty-wacjê uk³adu dope³niacza, indukuje czynnik hamuj¹cy migracjê leukocytów, katalizuje konwersjê nieaktyw-nej formy lizozymu w jego formê aktywn¹, generuje powstawanie w makrofagach tlenku azotu, wzmaga fa-gocytozê i cytotoksycznoæ monocytów, zwiêksza ak-tywnoæ komórek NK, kontroluje produkcjê cytokin prozapalnych (IL-1, IL-6, TNF-a), przyspiesza tworze-nie siê skrzepu i hamuje tworzetworze-nie siê agregatów p³y-tek krwi (2, 5, 9, 10, 13). W³aciwoci przeciwzapalne LF czêciowo zwi¹zane s¹ tak¿e z jej zdolnoci¹ do wi¹zania z lipopolisacharydami. Lipopolisacharydy bakteryjne s¹ silnymi mediatorami reakcji zapalnych. Aktywacja leukocytów przez LPS skutkuje wybuchem tlenowym, który z kolei ma istotne znaczenie w pato-genezie szoku septycznego. Du¿e iloci LPS powoduj¹ nadprodukcjê wolnych rodników tlenowych, a w na-stêpstwie uszkodzenie tkanek. Laktoferyna uwalniana w czasie infekcji z neutrofilów ma zdolnoæ szybkiej inaktywacji LPS, ograniczaj¹c tym samym uszkodze-nie tkanek (4, 5).
Przeciwzapalne w³aciwoci LF wykazano tak¿e in vivo w eksperymentalnym zapaleniu okrê¿nicy u my-szy. Doustne podawanie laktoferyny skutkowa³o opónieniem i mniejszym nasileniem objawów
klinicz-Medycyna Wet. 2007, 63 (2) 139
nych oraz zmniejszeniem histopatologicznych zmian okrê¿nicy. Taki efekt dzia³ania mo¿e czêciowo wyni-kaæ z wczeniej potwierdzonej zdolnoci LF do stymu-lowania proliferacji komórek epitelialnych. LF dociera do okrê¿nicy drog¹ pokarmow¹ lub z krwi¹, a recepto-ry dla niej znajduj¹ siê w komórkach b³ony luzowej jelit. Do tej pory obecnoæ takich receptorów potwier-dzono u myszy, ma³p i ludzkich niemowl¹t. LF jest bia³-kiem stosunkowo opornym na dzia³anie enzymów pro-teolitycznych, a ta jego czêæ, która ulega degradacji, ciêta jest przez pepsynê na mniejsze, równie¿ aktywne fragmenty, w tym laktoferycynê. Dodatkowo przeciw-zapalne dzia³anie LF w jelitach zwi¹zane jest z hamo-waniem przez ni¹ migracji komórek, wytwarzania IL-10, IL-1b, IL-6 i TNF-a oraz hamowaniem wi¹za-nia komórek bakteryjnych z powierzchni¹ komórek epi-telialnych (13, 15).
Laktoferyna wykazuje równie¿ silne w³aciwoci immunotropowe. Bia³ko to wp³ywa na dojrzewanie komórek uk³adu immunologicznego oraz reguluje hu-moraln¹ i komórkow¹ odpowied immunologiczn¹. Promuje przekszta³canie siê prekursorowych komórek T w limfocyty T pomocnicze i wp³ywa na dojrzewanie komórek B, które pod wp³ywem laktoferyny nabywaj¹ zdolnoci prezentacji antygenu limfocytom T (2, 9).
Sukces wielokierunkowych badañ nad LF sta³ siê bodcem do dzia³ania dla producentów ¿ywnoci i far-maceutyków. Obecnie LF jest izolowana na skalê prze-mys³ow¹ z serwatki i odt³uszczonego mleka. Roczna wiatowa produkcja oczyszczonej LF wynosi 20-30 ton. W 2001 r. LF by³a ju¿ stosowana w produkcji immuno-stymulatorów, mieszanek dla niemowl¹t, suplementów ¿elaza dla ludzi, fermentowanych produktów mlecz-nych, napojów, gum do ¿ucia, kosmetyków oraz goto-wych pasz i ich suplementów dla zwierz¹t domogoto-wych. W weterynarii szczególnie obiecuj¹ca jest perspekty-wa zastosoperspekty-wania laktoferyny w akperspekty-wakulturze, jako rod-ka bezpiecznego dla rodowisrod-ka i zdrowia ludzi. Do-datkowymi zaletami laktoferyny s¹: jej opornoæ na wysok¹ temperaturê, wzglêdna opornoæ na proteolizê oraz bardzo niska toksycznoæ. Dowiedziono oporno-ci LF na denaturacjê w temperaturze 90-100°C przez 5-10 minut, a tak¿e przy zastosowaniu metody UHT, pod warunkiem zachowania kwanego rodowiska (pH » 4). Ta cecha LF sprawia, ¿e mo¿e ona przetrwaæ warunki produkcji ¿ywnoci oraz dzia³anie kwanych soków ¿o³¹dkowych i proteolizê w jelitach. Bezpieczeñ-stwa stosowania LF, jako suplementu ¿ywnoci, dowo-dzi dowiadczenie, w którym oczyszczone bia³ko, po-dawane szczurom per os w dawce 2000 mg/kg/dzieñ przez okres 13 dni nie spowodowa³o wyst¹pienia ¿ad-nych niekorzyst¿ad-nych objawów (16, 23, 27, 31).
Reasumuj¹c, laktoferyna endogenne, multipoten-cjalne bia³ko ma szanse znaleæ szerokie zastosowa-nie zarówno w lecznictwie i prewencji schorzeñ zaka-nych, jak i produkcji ¿ywnoci dla ludzi i zwierz¹t, zw³aszcza w dobie narastaj¹cej opornoci drobnoustro-jów i zwiêkszonej liczby pacjentów z obni¿on¹ reak-tywnoci¹ uk³adu immunologicznego.
Pimiennictwo
1.Abrink M., Larsson E., Gobl A., Hellman L.: Expression of lactoferrin in the kid-ney: Implications for innate immunity and iron metabolism. Kidney Int. 2000, 57, 4-10.
2.Adamik B., W³aszczyk A.: Laktoferyna rola w obronie ustroju przed infekcj¹ i w³aciwoci immunotropowe. Post. Hig. Med. Dow. 1996, 50, 33-41. 3.Arnold D., Di Biase A. M., Marchetti M., Pietrantoni A., Valenti P., Seganti L.,
Superti F.: Antiadenovirus activity of milk proteins: lactoferrin prevents viral infection. Antivir. Res. 2002, 53, 153-158.
4.Baveye S., Elass E., Mazurier J., Legrand D.: Lactoferrin inhibits the binding of lipopolysaccharides to L-selectin and subsequent production of reactive oxygen species by neutrophils. FEBS Lett. 2000, 469, 5-8.
5.Baveye S., Elass E., Mazurier J., Spik G., Legrand D.: Lactoferrin: A multifunc-tional glycoprotein involved in the modulation of the inflammatory process. Clin. Chem. Lab. Med. 1999, 37, 3, 281-286.
6.Bellamy W., Takase M., Yamauchi K., Wakabayashi H., Kawase K., Tomita M.: Identification of the bactericidal domain of lactoferrin. Biochimica Biophysica Acta 1992, 1121, 130-136.
7.Bhimani R. S., Vendrov Y., Furmanski P.: Influence of lactoferrin feeding and injection against systemic staphylococcal infections in mice. J. Appl. Microbiol. 1999, 86, 135-144.
8.Branen J., Davidson P. M.: Activity of hydrolysed lactoferrin against foodborne pathogenic bacteria in growth media: the effect of EDTA. Lett. Appl. Microbiol. 2000, 30, 233-237.
9.Brock J.: Lactoferrin: a multifunctional immunoregulatory protein? Immunology Today 1995, 16, 9, 417-419.
10.Brock J. H.: The physiology of lactoferrin. Biochem. Cell. Biol. 2002, 80, 1-6. 11.Drobni P., Näslund J., Evander M.: Lactoferrin inhibits human papillomavirus
binding and uptake in vitro. Antivir. Res. 2004, 64, 63-68.
12.Farnaud S., Evans R. W.: Lactoferrin a multifunctional protein with antimicro-bial properties. Mol. Immunol. 2003, 40, 395-405.
13.Guttner Y., Windsor H. M., Viiala C. H., Marshall B. J.: Human recombinant lactoferrin is ineffective in the treatment of human Helicobacter pylori infection. Aliment. Pharm. Therap. 2003, 17, 125-129.
14.Hara K., Ikeda M., Saito S., Matsumoto S., Numata K., Kato N., Tanaka K., Sekihara H.: Lactoferrin inhibits hepatitis B virus infection in cultured human hepatocytes. Hepatol. Res. 2002, 24, 228-235.
15.Haversen L. A., Baltzer L., Dolphin G., Hanson L. A., Mattsby-Baltzer I.: Anti-inflamatory activities of human lactoferrin in acute dextran sulphate-induced colitis in mice. Scand. J. Immunol. 2003, 57, 2-10.
16.Ikeda M., Nozaki A., Sugiyama K., Tanaka T., Naganuma A., Tanaka K., Seki-hara H., Shimotohno K., Saito M., Kato N.: Characterization of antiviral activity of lactoferrin against hepatitis C virus infection in human cultured cells. Virus Res. 2000, 66, 51-63.
17.Iyer S., Lonnerdal B.: Lactoferrin, lactoferrin receptors and iron metabolism. Eur. J. Clin. Nutr. 1993, 47, 232-241.
18.Levay P. F., Viljoen M.: Lactoferrin: a general review. Haematologica 1995, 80, 3, 252-267.
19.Lonnerdal B., Iyer S.: Lactoferrin: molecular structure and biological function. Annual Review of Nutrition 1995, 15, 93-110.
20.Marchetti M., Trybala E., Superti F., Johansson M., Bergström T.: Inhibition of herpes simplex virus infection by lactoferrin is dependent on interference with the virus binding to glycosaminoglycans. Virology 2004, 318, 405-413.
21.Peen E., Johansson A., Engquist M., Skogh T.: Hepatic and extrahepatic clearance of circulating human lactoferrin: an experimental study in rat. Eur. J. Haematol. 1998, 61, 3, 151-159.
22.Shin K., Yamauchi K., Teraguchi S., Hayasawa H., Tomita M., Otsuka Y., Yamaza-ki S.: Antibacterial activity of bovine lactoferrin and its peptides against entero-haemorrhagic Escherichia coli O157:H7. Lett. Appl. Microbiol. 1998, 26, 407-411. 23.Steijns J. M.: Milk ingredients as nutraceuticals. Society of Dairy Technology
2001, 54, 3, 81-88.
24.Tanaka T., Nakatani S., Xuan X., Kumura H., Igarashi I., Shimazaki K.: Antiviral activity of lactoferrin against canine herpesvirus. Antivir. Res. 2003, 60, 193-199. 25.Teraguchi S., Ozawa K., Yasuda S., Shin K., Fukuwatari Y., Shimamura S.: The bacteriostatic effects of orally administered bovine lactoferrin of intestinal Ente-robacteriaceae of SPF mice fed bovine milk. Biosci. Biotech. Bioch. 1994, 58, 482-487.
26.Teraguchi S., Shin K., Ozawa K.: Bacteriostatic effect of orally administered bovi-ne lactoferrin on proliferation of Clostridium species in the gut of mice fed bovibovi-ne milk. Appl. Environ. Microb. 1995, 61, 501-506.
27.Tomita M., Wakabayashi H., Yamauchi K., Teraguchi S., Hayasawa H.: Bovine lactoferrin and lactoferricin derived from milk: production and applications. Bio-chem. Cell Biol. 2002, 80, 109-112.
28.van der Strate B. W. A., Beljaars L., Molema G., Harmsen M. C., Meijer D. K. F.: Antiviral activities of lactoferrin. Antivir. Res. 2001, 52, 225-239.
29.van der Strate B. W. A., Harmsen M. C., The T. H., Sprenger H. G., De Vries H., Eikelboom M. C., Kuipers M. E., Meijer D. K. F., Swart P. J.: Plasma Lactoferrin levels are decreased in end-stage AIDS-patients. Viral Immunol. 2000, 12, 3, 197--203.
30.Ward P. P., Uribe-Luna S., Conneely O. M.: Lactoferrin and host defense. Bio-chem. Cell Biol. 2002, 80, 95-102.
31.Yamauchi K., Toida T., Nishimura S., Nagano E., Kusuoka O., Teraguchi S., Haya-sawa H., Shimamura S., Tomita M.: 13-week oral repeated administration toxicity study of bovine lactoferrin in rats. Food Chem. Toxicol. 2000, 38, 503-512.
Adres autora: dr Joanna Ma³aczewska, ul. Oczapowskiego 13, 10-957 Olsztyn; e-mail: stenia@uwm.edu.pl
