Czynniki procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw na przykładzie województwa małopolskiego

Pełen tekst

(1)UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE WYDZIAŁ EKONOMII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH KATEDRA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I INNOWACJI. mgr Magdalena Belniak. Czynniki procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw na przykładzie województwa małopolskiego. Promotor: Prof. UEK dr hab. Krzysztof Wach. Kraków 2014.

(2) SPIS TREŚCI Wstęp ..................................................................................................................................... 3. 1. Istota internacjonalizacji przedsiębiorstwa 1.1. Kontrowersje wokół pojęcia i cech internacjonalizacji ............................................ 1.2. Teoretyczne podejścia do modelowania internacjonalizacji przedsiębiorstwa ........ 1.2.1. Etapowe teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa .................................... 1.2.2. Zasobowo-kompetencyjne teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa........ 1.2.3. Sieciowe teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa ................................... 1.2.4. Teorie przedsiębiorczości międzynarodowej ................................................ 1.2.5. Teorie menedżersko-strategiczne internacjonalizacji przedsiębiorstwa ....... 1.2.6. Holistyczne teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa ............................... 1.3. Sposoby wejścia przedsiębiorstw na rynki zagraniczne........................................... 1.4. Pomiar poziomu internacjonalizacji przedsiębiorstw................................................ 9 16 21 23 25 28 34 36 37 42. 2. Czynniki internacjonalizacji przedsiębiorstw w ujęciu teoretycznym 2.1. Przegląd typologizacji czynników internacjonalizacji przedsiębiorstw ................... 2.2. Systematyka czynników internacjonalizacji i pojęć relacyjnych ............................. 2.3. Czynniki zewnętrzne a proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa ....................... 2.3.1. Otoczenie przedsiębiorstwa i jego wymiary ................................................. 2.3.2. Czynniki otoczenia krajowego ...................................................................... 2.3.3. Czynniki otoczenia międzynarodowego ....................................................... 2.3.4. Czynniki lokalizacyjne tkwiące w otoczeniu regionalnym i lokalnym ........ 2.4. Czynniki pośrednie a proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa .......................... 2.4.1. Czynniki związane z branżą a umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa ...... 2.4.2. Rola sieci formalnych i nieformalnych w procesie internacjonalizacji ........ 2.4.3. Rola klastrów w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstwa.................... 2.5. Czynniki wewnętrzne a proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa ...................... 2.5.1. Specyfika przedsiębiorstwa .......................................................................... 2.5.2. Zasoby i kompetencje przedsiębiorstwa ....................................................... 2.5.3. Struktura organizacyjna i jej zmiana ............................................................. 2.5.4. Strategia internacjonalizacji i jej treść na poszczególnych poziomach ........ 2.5.5. Rola przedsiębiorcy/ menedżera oraz jego postawy i umiejętności w procesie internacjonalizacji ....................................................................... 3. Metodyka badania czynników internacjonalizacji przedsiębiorstwa 3.1. Przegląd badań nad czynnikami internacjonalizacji ................................................ 3.2. Konstrukcja i operacjonalizacja modelu badawczego.............................................. 3.2.1. Założenia modelu badawczego ..................................................................... 3.2.2. Model badawczy i jego zmienne................................................................... 3.3. Zastosowane metody i techniki badawcze ............................................................... 3.3.1. Proces ankietyzacji i kwestionariusz ankietowy ........................................... 3.3.2. Procedura analizy statystycznej .................................................................... 4. Diagnoza stanu internacjonalizacji przedsiębiorstw w województwie małopolskim 4.1. Profil aktywności gospodarczej województwa małopolskiego ................................ 4.2. Analiza obrotów handlu zagranicznego przedsiębiorstw z województwa małopolskiego .......................................................................................................... 4.3. Analiza bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w województwie małopolskim ............................................................................................................. 4.4. Sektor nowoczesnych usług biznesowych na terenie województwa małopolskiego .......................................................................................................... 1. 51 56 58 58 60 62 72 73 73 76 82 83 84 85 92 94 98 102 109 109 111 116 117 119. 124 136 142 148.

(3) 5. Analiza i ewaluacja oddziaływania czynników internacjonalizacji przedsiębiorstw na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych 5.1. Próba badawcza i jej charakterystyka ...................................................................... 5.2. Charakterystyka motywów, zasięgu i form internacjonalizacji badanych przedsiębiorstw ........................................................................................................ 5.3. Otoczenie badanych przedsiębiorstw jako czynnik ich internacjonalizacji ............. 5.3.1. Otoczenie ogólne krajowe i zagraniczne ...................................................... 5.3.2. Otoczenie branżowe ...................................................................................... 5.4. Zasoby i kompetencje jako czynnik internacjonalizacji badanych przedsiębiorstw. ....................................................................................................... 5.4.1. Zasoby sensu stricto...................................................................................... 5.4.2. Zasoby sensu largo ....................................................................................... 5.5. Strategia, jej rodzaj, poziom i treść jako czynnik internacjonalizacji badanych przedsiębiorstw ........................................................................................................ 5.6. Przedsiębiorca i uwaga przedsiębiorcza jako czynnik internacjonalizacji badanych przedsiębiorstw ........................................................................................ 5.7. Uwarunkowania szybko rozwijających się zinternacjonalizowanych przedsiębiorstw high-growth ..................................................................................... 155 161 167 167 170 175 174 186 190 198 206. Zakończenie ......................................................................................................................... 210 Bibliografia ............................................................................................................................ 215 Spis rysunków ....................................................................................................................... 229 Spis tabel ............................................................................................................................... 232. 2.

(4) WSTĘP Ostatnie trzy dekady to okres istotnych przeobrażeń w gospodarce światowej, które znacząco wpłynęły na funkcjonowanie przedsiębiorstw, zwłaszcza postrzeganie przez. nich. rynków. międzynarodowych.. Umiędzynarodowienie. europejskich. przedsiębiorstw zintensyfikowało się zwłaszcza po 1992 roku, a polskich po 2004 roku. W dekadę od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej można z całą pewnością stwierdzić, że zmiany jakie zaszły w tym okresie (i nadal zachodzą) w polskich przedsiębiorstwach były dla nich jednym z największych współczesnych wyzwań. W kontekście całości tak szerokiego spektrum zmian, jakie akcesja Polski do UE przyniosła polskiej gospodarce, aspekt umiędzynarodowienia przedsiębiorstw jest często niedoceniany, choć trudno jest się nie zgodzić, że procesy internacjonalizacji, odgrywają bardzo ważną rolę w codziennym życiu gospodarczym przedsiębiorstw. Pojęcie internacjonalizacji (umiędzynarodowienia) jest obecnie powszechnie używaną kategorią i chociaż badania nad internacjonalizacją przedsiębiorstw jako odrębne pole badawcze sięgają przełomu lat 50. oraz 60. XX wieku, a nawet i wcześniej, to zauważyć można pewien niedobór wiedzy naukowej w tym temacie. Mimo tego, że analiza czynników internacjonalizacji jest od wielu lat tematem badawczym zarówno w obrębie teorii biznesu międzynarodowego – w naukach o zarządzaniu, jak i teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa – w ekonomii, to jednak sposób przedstawiania międzynarodowych badań nad czynnikami internacjonalizacji wskazuje na wyjątkową fragmentaryczność analiz prowadzonych w tym zakresie. Kwerenda literaturowa dowodzi, że dotychczas prowadzone badania, pomimo tego, że są zarówno liczne, jak i niewątpliwie uznane (wyniki publikowane w wysoko punktowanych czasopismach z listy filadelfijskiej), to jednak w przeważającej mierze skupiają się na kilku wybranych czynnikach, brakuje więc kompleksowej analizy czynników internacjonalizacji przedsiębiorstw w ujęciu szerokim, które można określić mianem ujęcia zintegrowanego lub podejścia holistycznego. J. Hessles przeprowadził pogłębioną analizę badań nad czynnikami internacjonalizacji przedsiębiorstw, na podstawie której wykazał, że każdy badacz uwzględnia inny – mniej lub bardziej obszerny – zestaw czynników, których dobór niejednokrotnie jest przypadkowy1.. 1. J Hessels, The International Investment Dimension of SMEs: A Stocktaking of the Evidence, [w:] International Investment Perspectives. Freedom of Investment in a Changing World , OECD, Paris, 2007, s. 191-228.. 3.

(5) W dopiero co wydanej publikacji (grudzień 2014), K. Laufs oraz Ch. Schwens dochodzą do podobnych wniosków na podstawie ręcznej kwerendy publikacji w aż 14 najlepszych czasopismach z listy filadelfijskiej podejmujących tematykę biznesu międzynarodowego wydanych przez ostatnich 25 lat; lista czynników przebadanych przez różnych autorów, którzy publikowali swoje prace w analizowanych czasopismach jest pokaźna i w zasadzie każdy z autorów badał inny czynnik2. Bez wątpienia, pomimo mnogości poszczególnych czynników, można przyjąć podział na trzy ogólne grupy czynników internacjonalizacji, którymi są (1) czynniki wewnętrzne związane z przedsiębiorcą i zarządzaniem, (2) czynniki wewnętrzne związane z międzynarodową ekspozycją i doświadczeniem oraz (3) czynniki zewnętrzne związane z otoczeniem krajowym i zagranicznym3. Ta typizacja stała się podstawową do opracowania własnej autorskiej trójwymiarowej koncepcji czynników internacjonalizacji, która została przygotowana na podstawie wnikliwej analizy i krytyki piśmiennictwa, zwłaszcza wyników badań innych autorów. Percepcja czynników internacjonalizacji w zarządzaniu przedsiębiorstwem jest bardzo różna, dlatego w dysertacji tej przyjmuje się rozumienie czynników internacjonalizacji zarówno jako motywów umiędzynarodowienia, jak i uwarunkowań internacjonalizacji w ujęciu nauk o zarządzaniu (zwłaszcza zarządzania strategicznego). W literaturze przedmiotu J. Bergman, a następnie J.H. Dunning wyróżniają cztery motywy: poszukiwanie zasobów, poszukiwanie rynków, podnoszenie efektywności, pozyskiwanie strategicznych aktywów lub kompetencji4. W późniejszych badaniach pojawia się typologizacja z podziałem na czynniki push, czynniki pull, czynniki szans i czynniki przedsiębiorcze. Czteroelementowe ujęcie czynników internacjonalizacji można odnaleźć zarówno w literaturze anglojęzycznej5, jak i krajowej6 . Oczywiście takich autorskich prób klasyfikacji, a w zasadzie typologizacji czynników internacjonalizacji jest wiele w literaturze przedmiotu.. 2. K. Laufs, Ch. Schwens, Foreign market entry mode choice of small and medium-sized enterprises: A systematic review and future research agenda, “International Business Review”, 2014, vol. 23, no. 6, s. 1109-1126. 3 K. Wach, Europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw: rozwój przez umiędzynarodowienie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 69. 4 J.H. Dunning, S.M. Lundan, Multinational Enterprises and the Global Economy, 2nd edition, Edward Elgar, Chelterham – Northampton MA. 2008, s. 57. 5 S. Hollensen, Global Marketing: A Decision-Oriented Approach, 4th Edition, Pearson Education, Harlow 2007, s. 298. 6 R. Oczkowska, Joint venture jako strategia wejścia przedsiębiorstw zagranicznych na polski rynek. Koncepcja marketingowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków, 2005, s. 35; N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, SPG, Gdańsk, 2004, s. 50-51.. 4.

(6) Wnikliwa analiza dorobku literatury naukowej poświęconej badaniom procesów internacjonalizacji skłoniła autorkę do konkluzji, że dopiero ujęcie zintegrowane czynników internacjonalizacji (zgodnie z podejściem holistycznym) umożliwi dokonanie pewnego uszeregowania tych czynników ze względu na kryterium istotności. Przedstawiony sposób spojrzenia na problem przerodził się w zainteresowanie zarówno podjęciem dysertacji doktorskiej, poświęconej badaniom czynników internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w ujęciu holistycznym, jak i podjęciem badań w tym zakresie, szczególnie ze względu na fakt, że planowane badania można uznać za pewny krok w rozwój wiedzy naukowej w tym zakresie w polskiej literaturze przedmiotu, co może czynić je nowatorskimi w tym zakresie. Głównym celem zaproponowanych przez autorkę badań jest identyfikacja, diagnoza i analiza czynników wpływających na proces internacjonalizacji przedsiębiorstw w ujęciu holistycznym, w badanym okresie (2014 rok), na przykładzie województwa małopolskiego, co ze względu na pewnego rodzaju novum w temacie (ujęcie zintegrowane),. może. wnieść. wartość. dodaną. do. polskiej. nauki.. Czynniki. internacjonalizacji w ujęciu zintegrowanym potraktowano w pracy trychotomicznie uwzględniając (1) czynniki wewnątrzorganizacyjne osadzone w naukach o zarządzaniu; (1) czynniki zewnętrzne związane z otoczeniem krajowym i zagranicznym, osadzone głównie w zarządzaniu strategicznym, jak i (3) czynniki pośrednie. Szczególny nacisk został położony na uwzględnienie zasobów sensu strico (m.in. zasobów finansowych, ludzkich, fizycznych, informacyjnych i niematerialnych) i zasobów sensu largo (m.in. kompetencji kluczowych), a także czynników przedsiębiorczych i czynników strategicznych. W ramach tak określonego celu głównego wyodrębniono następujące cele szczegółowe, które służą realizacji celu głównego: 1. Synteza. dotychczasowych. studiów. koncepcyjnych. oraz. wyników. badań. empirycznych nad procesami internacjonalizacji przedsiębiorstw, w tym synteza istniejących teorii na temat wpływu i związków pomiędzy czynnikami strategicznymi a procesem internacjonalizacji przedsiębiorstw (rozdział 1). 2. Analiza i uporządkowanie struktury pojęciowej odnoszącej się do procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw (rozdział 1), w tym w szczególności do czynników internacjonalizacji oraz pojęć pokrewnych takich jak motywy, uwarunkowania czy determinanty (rozdział 2).. 5.

(7) 3. Synteza oraz uporządkowanie dotychczasowych studiów teoretycznych oraz wyników badań empirycznych w zakresie oddziaływania czynników procesu internacjonalizacji (rozdział 2). 4. Konstrukcja modelu wyjaśniającego wpływ czynników (zarówno egzogenicznych, jak i endogenicznych) na proces internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw (rozdział 3). 5. Diagnoza poziomu i intensywności procesów internacjonalizacji przedsiębiorstw z badanego województwa (jako podstawa do wnioskowania) z uwzględnieniem stanu i tendencji rozwojowych internacjonalizacji całej populacji przedsiębiorstw w badanym województwie (rozdział 4). 6. Analiza potencjalnych relacji pomiędzy konkretnymi czynnikami (wewnętrznymi oraz zewnętrznymi) a procesem internacjonalizacji badanych przedsiębiorstw (rozdział 5). 7. Wskazanie czynników, które mogą być stymulatorami bądź barierami w procesie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw (rozdział 5). 8. Analiza relacji zachowań strategicznych badanych przedsiębiorstw a procesem ich umiędzynarodowienia (rozdział 5). 9. Sformułowanie postulatów w zakresie zarządzania procesem internacjonalizacji w polskich przedsiębiorstwach, w tym sformułowanie wniosków poznawczych opisujących ewentualne zależności przyczynowo – skutkowe (rozdział 5). Studium literatury przedmiotu, obejmującej ponad 240 pozycji oraz synteza przeprowadzonych rozważań teoretycznych doprowadziły do konkluzji pozwalającej na sformułowanie następującej głównej hipotezy: H:. Poszczególne czynniki internacjonalizacji wpływają z różną siłą na proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa, co więcej mogą być zarówno stymulatorami, jak i barierami procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa, a ich oddziaływanie jest różne w zależności od specyfiki przedsiębiorstwa, przedsiębiorcy i branży.. Realizacja celu dysertacji może być osiągnięta poprzez weryfikację wyodrębnionych w ramach hipotezy głównej, następujących szczegółowych hipotez: H1:. Ograniczone zasoby w przedsiębiorstwie powodują wybór mniej zaawansowanych form internacjonalizacji, podczas gdy przedsiębiorstwa posiadające odpowiednie zasoby finansowe decydują się na internacjonalizację z wykorzystaniem bardziej zaawansowanych form.. H2:. Wysoki poziom zasobów sensu largo przyczynia się do intensyfikacji procesu internacjonalizacji i stosowania inwestycyjnych form ekspansji.. 6.

(8) H3:. Strategia internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw jest zdeterminowana posiadanymi przez przedsiębiorstwo zasobami wewnętrznymi i kluczowymi kompetencjami.. H4:. Strategie internacjonalizacji są opracowywane i wdrażane z jednakową uwagą przez wszystkie przedsiębiorstwa bez względu na ich wielkości.. H5:. Postawa przedsiębiorcza kadry menedżerskiej ma wpływ na przyspieszenie procesu internacjonalizacji, jednak nie ma wpływu na stosowanie bardziej zaawansowanych form ekspansji.. Na potrzeby badań empirycznych posłużono się próbą badawczą obejmującą 80 zinternacjonalizowanych. przedsiębiorstw,. które. są. zarejestrowane. i. działają. w województwie małopolskim. Dane uzyskane w toku ankietyzacji miały zarówno charakter ilościowy, jak i jakościowy. Zgromadzony materiał empiryczny poddano weryfikacji. statystycznej. przy. użyciu. specjalistycznego. oprogramowania. komputerowego. Opracowanie składa się z pięciu rozdziałów, z których pierwszy i drugi mają charakter teoretyczny, rozdział trzeci jest rozdziałem metodycznym, a rozdziały czwarty i piaty to rozdziały analityczno-empiryczne. Pierwszy rozdział przedstawia istotę internacjonalizacji przedsiębiorstw. Rozpoczęto go od zasygnalizowania kontrowersji występujących wokół samego pojęcia, a następnie omówiono najbardziej znane teorie internacjonalizacji. Zasygnalizowano również sposoby wejścia przedsiębiorstw na rynki zagraniczne i zakończono teoretyczną dyskusją nad pomiarem poziomu internacjonalizacji przedsiębiorstw. W rozdziale drugim dokonano systematyki podstawowych pojęć związanych z procesem internacjonalizacji, zdefiniowano czynniki, motywy, uwarunkowania i determinanty procesu internacjonalizacji. Następnie zidentyfikowano czynniki zewnętrzne, w tym te tkwiące w otoczeniu krajowym, jak i międzynarodowym, czynniki pośrednie; z uwzględnieniem roli sieci oraz klastrów, a także czynniki wewnętrzne, ze szczególnym uwzględnieniem zasobów i kompetencji przedsiębiorstwa w kontekście procesu jego umiędzynarodowienia. Rozdział trzeci, który ma charakter metodologiczny, zawiera opis modelu badawczego i jego zmiennych. Dokonano tu konstrukcji i operacjonalizacji modelu. W tej części zaprezentowano także dobór parametrów, zmiennych i mierników oraz syntetyczny opis zastosowanych metod i technik badawczych wraz z procedurą analizy. 7.

(9) statystycznej, co zapewnić ma poprawność wnioskowania statystycznego w części empirycznej. Punktem wyjścia rozdziału czwartego jest diagnoza stanu internacjonalizacji całej populacji przedsiębiorstw w województwie małopolskim na podstawie dostępnych statystyk rządowych i samorządowych. Diagnoza, ale i częściowo ewaluacja, została przeprowadzona na podstawie analizy obrotów handlu zagranicznego, bezpośrednich inwestycji zagranicznych i outsourcingu procesów biznesowych w województwie małopolskim. Rozdział piąty poświęcony jest empirycznej analizie oddziaływania czynników internacjonalizacji badanych przedsiębiorstw. Prezentacje wyników badań rozpoczęto od charakterystyki próby badawczej, następnie zaprezentowano rezultaty ankietyzacji na temat otoczenia jako czynnika umiędzynarodowienia, a także ukazano wyniki badań w zakresie roli zasobów i kompetencji. Zweryfikowano w sposób empiryczny rolę przedsiębiorcy w badanym procesie. Dokonano weryfikacji przedstawionych wcześniej hipotez i zakończono próbą wyciągnięcia wniosków wynikających z materiału empirycznego. Zakończenie zawiera ogólne podsumowanie zeprezentowanej w pracy problematyki oraz sumaryczne zestawienie wyników badań dotyczących w głównej mierze weryfikacji postawionych na wstępie hipotez badawczych.. 8.

(10) Rozdział 1. Istota internacjonalizacji przedsiębiorstwa 1.1. Kontrowersje wokół pojęcia i cech internacjonalizacji Dużemu i wciąż rosnącemu zainteresowaniu badaniami nad internacjonalizacją7, towarzyszy jednocześnie brak powszechnie przyjętej jej definicji. W literaturze przedmiotu można spotkać bardzo liczne definicje internacjonalizacji, które różnią się od siebie w zależności od dyscypliny naukowej oraz perspektywy, z której podejmowana jest analiza umiędzynarodowienia. Inaczej postrzegany jest problem przez ekonomistów, a inaczej przez socjologów, polityków czy kulturoznawców. W obrębie nauk ekonomicznych internacjonalizację należy rozpatrywać co najmniej na trzech poziomach – w skali makro (internacjonalizacja gospodarek), w skali mezo (internacjonalizacja branż) oraz w skali mikro (internacjonalizacja przedsiębiorstw)8. W ujęciu makroekonomicznym wszystkie definicje jednoznacznie wskazują, że internacjonalizacja. oznacza. wzrost. współzależności. między. gospodarkami. poszczególnych państw (np. w rezultacie takich celowych działań jak realizacja wspólnego rynku zgodnie z założeniami z połowy lat 80. XX w. ukonstytuowanymi następnie w traktacie z Maastricht), co w wypadku przedsiębiorstw realizowane jest m.in. poprzez współpracę z partnerem zagranicznym, czy poprzez bezpośrednie inwestowanie w rozwój poza rynkiem krajowym, zwłaszcza na rynkach pozostałych krajów Unii Europejskiej9. Internacjonalizacja przedsiębiorstw stała się w ostatnich dwóch dekadach jednym z kluczowych zagadnień badawczych, podejmowanym w ramach postępującego procesu globalizacji gospodarki światowej. Zaczęto ją interpretować wręcz jako cechę. Termin internacjonalizacja jest też często stosowany zamiennie z umiędzynarodowieniem, bowiem semantycznie internacjonalizacja to „umiędzynarodowienie, uznanie czegoś za międzynarodowe” . Zdarza się także, że jest traktowany jako synonim globalizacji. 8 G. Ritzer, Introduction to Part 1 [w:] The Blackwell Companion to Globalization, red. G. Ritzer, Blackwell Publishing, Oxford – Carlton 2007, s. 17; S. Ladi, Globalisation, Policy Transfer and Policy Research Institutes, Edward Elgar Publishing, Cheltenham – Northampton 2006, s. 16 – cyt. za: N. Daszkiewicz, K. Wach, Internationalization of SMEs. Context, Models and Implementation, Gdańsk University of Technology Publishers, Gdańsk 2012, s. 7. 9 K. Wach, Europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw. Rozwój przez umiędzynarodowienie, PWN, Warszawa 2012, s. 7-11. 7. 9.

(11) charakterystyczną współczesnej gospodarki, a co za tym idzie – została przedmiotem licznych badań, zarówno za granicą, jak i w Polsce10. Najprostsze, a zarazem najszersze pojmowanie internacjonalizacji można znaleźć u J. Rymarczyka, który stwierdza, że za internacjonalizację przedsiębiorstwa należy uznać „każdy rodzaj działalności gospodarczej podejmowanej przez przedsiębiorstwo za granicą”11. Podobnie M. Rozkwitalska rozumie internacjonalizację jako „ekspansję zagraniczną przedsiębiorstwa” obejmującą zarówno działalność za granicą, jak i tę z partnerami zagranicznymi12. Już sam proces zwiększającego się zaangażowania w operacje międzynarodowe, uznawany. jest. przez. zwolenników. podejścia. procesowego. jako. definicja. internacjonalizacji (internacjonalizacja jako proces). Jeśli stopień zaangażowania przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych wzrasta w toku ewolucyjnych zmian powodowanych zdobywaną na ich temat wiedzą13 oraz wzrasta świadomość bezpośredniego i pośredniego wpływu transakcji międzynarodowych na przyszłość przedsiębiorstwa, a także świadome zawieranie i podtrzymywanie relacji z partnerami z zagranicy14, to również mamy do czynienia z internacjonalizacją w ujęciu procesowym. Internacjonalizacja przedsiębiorstw. postrzegana. (internacjonalizacja. jest jako. również strategia).. jako Jedni. strategia badacze. rozwoju uznają. przedsiębiorstwo za umiędzynarodowione, gdy zmieni się jego struktura w wyniku eksportu, bądź importu, inni uzależniają umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa od liczby krajów, na których działa (od co najmniej dwóch krajów zagranicznych). Jednak najczęściej kontekst internacjonalizacji przedsiębiorstwa odnosi się do ekspansji na rynki zagraniczne lub podjęcia jednej z form współpracy zagranicznej. K. Przybylska uważa, że internacjonalizacją jest proces przekształcenia przedsiębiorstwa krajowego w międzynarodowe, a forma tego procesu zależna jest od strategii firmy15. Sam proces umiędzynarodowienia rozpoczyna się na poziomie decyzji kierowniczych o wejściu na rynek międzynarodowy. A w momencie, gdy te decyzje skutkują powstaniem. M. Witek-Hajduk, Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010, s. 15. 11 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004, s. 14. 12 M. Rozkwitalska, Zarządzanie międzynarodowe, Difin, Warszawa 2007, s. 121. 13 L. Melin, Internationalization as a Strategy Process, “Strategic Management Journal”, 1992, no. 13, s. 99-118 – za: K.M. Witek-Hajduk, op.cit., s. 18. 14 P.W. Beamish, The Internationalization Process for Smaller Ontario Firms: A Research Agenda [w:] Research Agenda, red. A.M. Rugmann, JAI Press, Greenwich 1990, s. 77-92 – za: K.M. Witek-Hajduk, op.cit., s. 18. 15 K. Przybylska, Proces…op.cit., s. 74. 10. 10.

(12) konkretnych planów dotyczących umiędzynarodowienia, jako elementu strategii rozwoju przedsiębiorstwa, to mówimy już o strategii internacjonalizacji16. Internacjonalizację przedsiębiorstwa można definiować na wiele sposobów, od definicji utożsamiających ją z konkretnymi formami umiędzynarodowienia, poprzez takie, które odwołują się do podejścia procesowego, podejścia sieciowego, wiążące ją z geograficzną ekspansją produktów i zasobów, aż po koncepcje eklektyczne. Z mnogości zarówno modeli, jak i teorii tłumaczących umiędzynarodowienie przedsiębiorstw wynika trudność, w miarę jednolitej interpretacji tego pojęcia. Według J. Johansona i J.E. Vahlnego, przedstawicieli tzw. szkoły szwedzkiej, internacjonalizacja. jest. to. uporządkowany. proces. stopniowego. zwiększania. zaangażowania w działalność międzynarodową i związana z tym zmiana struktury organizacyjnej w przedsiębiorstwie (podejście etapowe/ procesowe)17, a w późniejszym okresie. również. proces. rozwoju. sieci. powiązań. biznesowych. na. rynku. międzynarodowym oraz relacji z partnerami z innych krajów (podejście sieciowe)18. Natomiast J. Johanson kilka lat później współpracując z L.G. Mattssonem określili internacjonalizację mianem procesu adaptacyjnego strategii, struktury i zasobów przedsiębiorstwa do uwarunkowań na rynkach międzynarodowych19. Internacjonalizacja, jako proces dostosowywania formy prowadzenia transakcji do rynków międzynarodowych traktowana jest też przez O. Andersena20. Podobne definicje łączące internacjonalizację z poszerzeniem działalności o rynki zagraniczne prezentują N.F. Piercy i P.W. Turnbull, rozumiejąc jednak proces internacjonalizacji jako przeniesienie działalności poza granice macierzystego kraju21. Z kolei w teoriach eklektycznych umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa oznacza nie tylko sukcesywny rozwój jego zaangażowania na arenie międzynarodowej, rozumiany w sensie geograficznym, ale również daleko idące zmiany zarówno w strategii zarządzania, jak i w zachowaniach organizacji. W takim nurcie definicyjnym. M. Jarosiński, Procesy i modele internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2013, s. 22. 17 J. Johanson, J.E. Vahlne, The internationalization process of the firm: a model of knowledge development and increasing foreign commitments, “Journal of International Business Studies”, 1977, vol. 8, no. 1, s. 26. 18 J. Johanson, J.E. Vahlne, The mechanism of internationalization, “International Marketing Review”, 1990, vol. 7, no. 4, s. 20. 19 J. Johanson, L.G. Mattsson, Internationalization in industrial systems – a network approach, [w:] The internationalization of the Firm: A Reader, red. P.J. Buckley, P.N. Ghauri, Academic Press, London 1993, s. 303. 20 O. Andersen, Internationalization and market entry mode: a review of theories and conceptual frameworks, “Management International Review”, 1977, no. 37, s. 27-42. 21 M. Witek-Hajduk, op.cit., s. 18. 16. 11.

(13) internacjonalizacji G. Albaum, J. Strandskov, E. Duerr i L. Dowd zaznaczają jej trójwymiarowość; jako wypadkową procesu, stanu i sposobu myślenia22. Polscy. autorzy,. oprócz. wspomnianych. już. definicji. J.. Rymarczyka. i M. Rozkwitalskiej prezentują dość szerokie podejście. E. Duliniec uważa, że internacjonalizacja nie ogranicza się do eksportu towarów czy tworzenia filii za granicą, ale odnosi się do każdego rodzaju działalności gospodarczej, która przekracza granice kraju macierzystego przedsiębiorstwa, w tym należy uwzględnić import i szeroko pojętą kooperację międzynarodową23. Również według J. Wiktora internacjonalizacja oznacza każdy rodzaj działalności gospodarczej, która jest podejmowana przez przedsiębiorstwo za granicą24, a niemal identyczną definicję można znaleźć u R. Oczkowskiej25. Podobnie Z. Pierścionek prezentuje pogląd, że internacjonalizacją jest każda forma i zakres powiązań różnych działalności przedsiębiorstwa z rynkami zagranicznymi, a powiązania te mogą dotyczyć różnych elementów łańcucha wartości26. Autor ten patrzy na problem internacjonalizacji dość szeroko, podkreśla rolę umiędzynarodowienia działalności badawczej i projektowej, a także zwraca uwagę na umiędzynarodowienie nie tylko produkcji, ale i marketingu oraz obsługi posprzedażowej27. Natomiast do pojęcia eksportu i produkcji na rynkach zagranicznych zawęża pojęcie internacjonalizacji P. Pietrasiński, który umiędzynarodowieniem nazywa „proces oparty na eksportowaniu produktów, a coraz częściej także na przenoszeniu ich produkcji do innych krajów” 28. Z kolei K. Fonfara zwraca uwagę, że firmy mogą rozwijać eksport na szeroką skalę nie działając bezpośrednio na rynkach zagranicznych29. O rozszerzeniu działalności na rynki zagraniczne w procesie internacjonalizacji mówi też M. Gorynia twierdząc, że o umiędzynarodowieniu przedsiębiorstwa można już mówić wtedy, gdy przynajmniej jeden jego produkt jest związany z rynkiem zagranicznym30. Teoretyczne podstawy. 22. G. Albaum, J. Strandskov, E. Duerr, L. Dowd, International marketing and export management, Addison-Wesley, New York 1994, s. 1-2. 23 E. Duliniec, Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa 2004, s. 15. 24 J.W. Wiktor, Internacjonalizacja a marketing międzynarodowy, [w:] Współczesne teorie marketingu międzynarodowego, red. J.W. Wiktor, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1998, s. 27. 25 R. Oczkowska, Międzynarodowa ekspansja przedsiębiorstw w warunkach globalizacji. Motywy – Strategie – Tendencje, Difin, Warszawa 2013, s. 64. 26 Z. Pierścionek, Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 455. 27 Z. Pierścionek, Rynkowe oraz zasobowe strategie konkurencji, [w:] Przedsiębiorstwo wobec wyzwań globalnych, t.1, red. A. Herman, K. Poznańska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008, s. 204. 28 P. Pietrasiński, Międzynarodowe strategie marketingowe, PWE, Warszawa 2005, s. 15. 29 K. Fonfara, Istota i zakres procesu internacjonalizacji firmy, [w:] Zachowanie przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji. Podejście sieciowe, red. K. Fonfara, PWE, Warszawa 2009, s. 11. 30 M. Gorynia, Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007 , s. 35.. 12.

(14) internacjonalizacji wyjaśniane są na gruncie teorii makroekonomicznych, jak i mikroekonomicznych. Genezy procesu umiędzynarodowienia M. Gorynia każe szukać głównie w rozwoju technologicznym, w szczególności w rozwoju technologii informacyjnych i komunikacyjnych, a także w działaniach politycznych i prawnych (postępująca liberalizacja handlu) oraz w przemianach kulturowych, takich jak zmniejszanie różnic w preferencjach nabywców, wyrównywanie poziomu cen czy wzrost znaczenia mediów o zasięgu międzynarodowym31. W literaturze przedmiotu bardzo często stosowane jest rozróżnienie czynnej (aktywnej) i biernej (pasywnej) internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Według M. Goryni internacjonalizacja czynna tożsama jest z „ekspansję zagraniczną przedsiębiorstwa w różnych formach”, a przez bierną rozumie się „wchodzenie w różne związki gospodarcze z partnerami zagranicznymi bez wychodzenia z działalnością gospodarczą poza granice kraju, w którym jest zlokalizowana firma”32. Taki podział internacjonalizacji stosuje również T. Gołębiowski33, M. Witek-Hajduk i M. Rozkwitalska, która do internacjonalizacji biernej zalicza również korzystanie z licencji zagranicznych, uczestniczenie w joint venture z partnerem zagranicznym we własnym kraju czy też eksport przez pośrednika krajowego, natomiast w internacjonalizacji czynnej wymienia oprócz eksportu również bezpośrednie inwestycje zagraniczne, udzielanie licencji i franczyzy34. Podobnie w ujęciu dychotomicznym, choć w lekko odmienny sposób, N. Daszkiewicz widzi dwie ścieżki internacjonalizacji przedsiębiorstw – aktywną (poszukiwanie rynków, zasobów, partnerów, czy poprawa efektywności) oraz bierną (obrona dotychczasowych rynków)35. Jest. też zupełnie inne spojrzenie na ten. podział;. M.. Strzyżewska. internacjonalizacją bierną nazywa sytuację, gdy przedsiębiorstwo krajowe konkuruje na własnym rynku z przedsiębiorstwem zagranicznym, a internacjonalizacją aktywną, gdy. M. Gorynia, Strategie firm polskich wobec ekspansji inwestorów zagranicznych, PWE, Warszawa 2005, s. 72. 32 M. Gorynia, Podstawy strategii przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, [w:] Strategie przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, red. M. Gorynia, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2000, s. 16. 33 T. Gołębiowski, M.K. Witek-Hajduk, Formy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, „Marketing i Rynek”, 2007, nr. 2. 34 M. Rozkwitalska, Zarządzanie międzynarodowe, Difin, Warszawa 2007, s. 121. 35 N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, SPG, Gdańsk 2004, s. 62. 31. 13.

(15) konkuruje na rynkach zagranicznych36. Podobnie kwestię tej ujmuję B. Plawgo wyróżniając internacjonalizację bierną, czynną oraz pełną (w opozycji do czwartej sytuacji – braku internacjonalizacji)37. W literaturze anglojęzycznej (np. I.S. Welch, R.K. Luostarinen, H. Hellman) pojawia się też pojęcie internacjonalizacji wewnętrznej; opartej na imporcie oraz zewnętrznej polegającej na działaniach eksportowych38. Podkreśla się również, że stosowanie internacjonalizacji wewnętrznej w przedsiębiorstwie często jest wstępem do zastosowania internacjonalizacji zewnętrznej39. Większość autorów uważa, że od momentu zainicjowania działalności na rynku międzynarodowym rozpoczyna się internacjonalizacja przedsiębiorstwa, a więc proces obejmowania swą działalnością nowego wymiaru przestrzennego. J. Rymarczyk opisuje ten aspekt internacjonalizacji „rozwojem od przedsiębiorstwa narodowego poprzez międzynarodowe do światowego”40, a K. Wach w tym kontekście za synonim internacjonalizacji uznaje, dość często stosowane w anglojęzycznej literaturze, pojęcie rozwoju międzynarodowego (international growth)41. Stąd też wielu autorów zajmujących się tematyką prowadzenia działalności gospodarczej za granicą, zamiast internacjonalizacji używają określenia umiędzynarodowienie, czyli prowadzenie biznesu międzynarodowego. Należy tutaj zaznaczyć, że pojęcie internacjonalizacji ma bardziej ogólny i naukowy charakter, a także jest związane z naukami ekonomicznymi (ekonomia i zarządzania), podczas gdy biznes międzynarodowy jest bardziej związany z naukami o zarządzaniu, choć ma także pragmatyczne zastosowanie. J. Rymarczyk zaznacza, że biznes międzynarodowy jest „powszechnie używany zarówno do określenia działalności gospodarczej przekraczającej granice kraju, jak i dziedziny wiedzy ją objaśniającej”42. M. Gorynia mianem biznesu międzynarodowego określa „wszystkie rodzaje działalności gospodarczej przy spełnieniu warunku, że odbywa się ona między państwami, niezależnie od tego, czy relacje dotyczą państw jako. M. Strzyżewska, Marketing na rynkach zagranicznych, [w:] Biznes międzynarodowy. Od internacjonalizacji do globalizacji, red. M.K. Nowakowski, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005, s. 22. 37 B. Plawgo, Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz”, Warszawa 2004, s. 103-105. 38 M. Witek-Hajduk, Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej”, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010, s. 21. 39 M. Jarosiński, Procesy…op.cit., s. 17. 40 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja…op.cit., s. 23. 41 K. Wach, Europeizacja…op.cit., s. 69-69. 42 J. Rymarczyk, Biznes międzynarodowy, PWE, Warszawa 2012, s. 23. 36. 14.

(16) całości, branż, sektorów, regionów, przedsiębiorstw, konsumentów, przedsiębiorców”43. Natomiast M.K. Nowakowski widzi biznes międzynarodowy jako „działalność przedsiębiorstw przekraczającą granice państw lub podejmowaną ponad granicami narodowymi”44. I jako jeden z niewielu polskich autorów podkreśla wyraźnie aspekt kulturowy transakcji biznesowych, które według niego są nie tylko dokonywane, ale również. „projektowane”,. czyli. uwzględniane. w. strategii. internacjonalizacji. przedsiębiorstwa „ponad granicami narodowymi i kulturowymi”45 (zwłaszcza w sferze marketingu). Warto także dokonać pewnego uporządkowania terminologicznego w zakresie delimitacji internacjonalizacji oraz globalizacji. W opinii wielu autorów globalizacja jest procesem wielostronnym i wielopłaszczyznowym i tak jak internacjonalizacja przebiega w kilku płaszczyznach; zarówno na gruncie ekonomii jak i polityczno-prawnym oraz społeczno-kulturowym46. J. Misala i W. Anioł uważają, że globalizacja jest najwyższym stopniem internacjonalizacji, ponieważ pewne procesy umiędzynarodowienia życia gospodarczego, takie jak np.: ogólny trend liberalizacji działalności gospodarczej, zwiększająca się mobilność czynników produkcji (zwłaszcza kapitału i demograficzna), szybki rozwój technologiczny, spadek kosztów transportu, czy zanikanie różnic kulturowych sprzyjają globalizacji47. Pojęcia globalizacji, „globalnej wioski”, „urodzonych globalistów” są nierozłącznie związane z terminem internacjonalizacja, choć niektórzy autorzy wyrażają trochę odmienne opinie, jak np. M.K. Nowakowski, który twierdzi, że pojęcie globalizacji odnosi się do przedsiębiorstw, dla których to rynek światowy jest priorytetowym obszarem działania, natomiast pojęcie internacjonalizacji dotyczy tych przedsiębiorstw, które choć prowadzą działalność na rynkach zagranicznych, to jednak rynek krajowy pozostaje podstawowym obszarem ich działania48.. Podobne. internacjonalizacją. a. spojrzenie. ma. globalizacją. A. widzi. Koźmiński, w. który. obszarze. różnicę. działania:. między mówiąc. o umiędzynarodowieniu ma na myśli kilka krajów, a o globalizacji – cały rynek M. Gorynia, Strategie zagranicznej…op.cit.,, s. 19. M. K. Nowakowski, Istota międzynarodowego biznesu, [w:] Biznes międzynarodowy – obszary decyzji strategicznych, red. M.K. Nowakowski, Key Text, Warszawa 2000, s. 13. 45 M.K. Nowakowski, Zmieniająca się istota biznesu międzynarodowego. Podstawowe pojęcia, [w:] Biznes międzynarodowy – od internacjonalizacji do globalizacji, red. M.K. Nowakowski, SGH, Warszawa 2005, s. 19. 46 M.K. Witek-Hajduk, Strategie internacjonalizacji…op.cit., s. 23. 47 J. Misala, Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa. Teoria i mechanizmy funkcjonowania, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005, s. 432, W. Anioł, Geneza i rozwój procesu globalizacji, COMSNP, Warszawa 1989, s. 39 - podano za: M.K. Witek-Hajduk, op.cit., s. 23. 48 M.K. Nowakowski, Wprowadzenie do zarządzania międzynarodowego, Difin, Warszawa 1999, s. 26. 43 44. 15.

(17) globalny49. Z kolei K. Wach uważa, że proces internacjonalizacji jest najszerszym pojęciem,. gdyż. zawiera. w. sobie. wszystkie. działania,. poziomy i. stopnie. umiędzynarodowienia, natomiast w ujęciu ekspansji terytorialnej (internacjonalizacji w. ujęciu. przestrzennym). można. wyróżnić. szczególne. przypadki. procesów. internacjonalizacji, jakimi są procesy europeizacji oraz globalizacji przedsiębiorstwa50. Wszystkie te działania dotyczące funkcjonowania przedsiębiorstw na arenie międzynarodowej, a więc wskazujące na umiędzynarodowienie, są konsekwencją planowanego procesu stopniowych dostosowań do zmieniającego się otoczenia, a więc internacjonalizacji. Dlatego za M. Jarosińskim „można zdefiniować internacjonalizację przedsiębiorstwa jako proces, w którym przedsiębiorstwo nawiązuje relacje z innymi podmiotami w celu sprzedaży lub zakupu produktów na rynkach zagranicznych lub w innych celach związanych z poprawą swojej konkurencyjności międzynarodowej, osiągając w wyniku tego procesu pewien stan (poziom) umiędzynarodowienia”51. Choć, za Ł. Małysem podkreślić trzeba, że internacjonalizacja to „każdy rodzaj działalności gospodarczej podejmowanej przez przedsiębiorstwo, w które zaangażowane są zagraniczne podmioty niezależnie od tego , czy wiąże się to z wyjściem poza rynek lokalny”52. Podsumowując, pojęcie internacjonalizacji przedsiębiorstwa można przyjmować za tożsame z pojęciem jego umiędzynarodowienia, a jej szczególnymi przypadkami są globalizacja czy europeizacja przedsiębiorstwa. 1.2.Teoretyczne podejścia do modelowania internacjonalizacji przedsiębiorstwa W literaturze przedmiotu brak jest zgodności co do klasyfikacji, jak również współzależności między teoriami umiędzynarodowienia przedsiębiorstw53. Zarówno w literaturze światowej, jak i polskiej występuje wielość kryteriów klasyfikacji teorii i modeli internacjonalizacji, a istniejące koncepcje teoretyczne wyjaśniają tylko, zaledwie jedno lub kilka zagadnień związanych z działalnością przedsiębiorstwa na rynku międzynarodowym54.. Według. M.. Goryni. i. B.. Jankowskiej. „geneza. teorii. internacjonalizacji przedsiębiorstwa tkwi w koncepcjach bezpośrednio związanych A. Koźmiński, Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999, s. 23. K. Wach, Europeizacja…op.cit., s. 183-184. 51 M. Jarosiński, Procesy…op.cit., s. 19. 52 Ł. Małys, Siła powiązań sieciowych w procesie internacjonalizacji a wyniki przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2013, s. 59. 53 M. Witek-Hajduk, Strategie internacjonalizacji…op.cit.,s. 25. 54 M. Jarosiński, Procesy…op.cit., s. 38. 49 50. 16.

(18) z biznesem międzynarodowym, które najpierw koncentrowały się na wyjaśnianiu międzynarodowych przepływów dóbr i usług”55. Początkowo ekonomicznych,. internacjonalizacja w. nurcie. teorii. wyjaśniana handlu. była. na. zagranicznego.. gruncie Teorie. teorii mikro-. i makroekonomiczne podejmowały próby wyjaśnienia mechanizmów wymiany gospodarczej między poszczególnymi krajami, w tym teoria kosztów absolutnych A. Smitha, teoria kosztów komparatywnych D. Ricarda i teoria obfitości zasobów E. Heckschera– B. Ohlina, która zaowocowała teorią luki technologicznej M. Posnera i modelem cyklu życia produktów R. Vernona56. M. Gorynia podejmując temat zagranicznej ekspansji przedsiębiorstwa, oprócz teorii handlu zagranicznego omawia też nurt teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Autor przywołuje m.in. następujące teorie; oligopolu międzynarodowego S. Hymera, eklektyczną teorię produkcji międzynarodowej J.M. Dunninga, teorię międzynarodowej transmisji zasobów, teorię konkurencji globalnej i teorię globalnych horyzontów57. Podobne spojrzenie ma M. Witek-Hajduk58, ale także K. Wach59, czy N. Daszkiewicz60. Na ogół przyjmuje się sześć grup teorii mikro- i makroekonomicznych uwzględniających kwestie wyjaśnienia internacjonalizacji przedsiębiorstw. Wspomniani autorzy w ramach teorii handlu międzynarodowego wyróżniają grupę teorii standardowych od neoklasycznego modelu Heckschera-Ohlina, czyli teorii obfitości zasobów, poprzez teorie neoczynnikowe wprowadzające do teorii handlu czynnik kapitału ludzkiego (D.B. Keesing), do teorii popytowo-podażowych takich jak teoria zróżnicowania produktów i koncepcja ujednoliconej struktury popytu (S.B. Linder). W grupie teorii nowych N. Daszkiewicz klasyfikuje teorie neotechnologiczne, w tym teorię luki technologicznej M. Posnera i teorię cyklu życia produktu R. Vernona, a także teorię korzyści skali. Omawiając teorię zagranicznych inwestycji bezpośrednich N. Daszkiewicz wyodrębnia grupę teorii nurtu monopolu i wymienia teorię monopolistycznej przewagi przedsiębiorstwa S. Hymera, Ch. Kindleberga i teorię oligopolistycznej reakcji F.T. Knickerbockera. W nurcie efektywności teorię internalizacji. P.J.. Buckleya. i. M.. Cassona,. teorię. kosztów. transkacyjnych. M. Gorynia, B. Jankowska, Teorie internacjonalizacji, „Gospodarka NarodowaN”, 2007, nr 10. N. Daszkiewicz, K. Wach, Małe i średnie przedsiębiorstwa na rynkach międzynarodowych, Wydawnictwo UEK, Kraków 2013, s. 54. 57 M. Gorynia, Podstawy strategii przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 38-49. 58 M.K. Witek-Hajduk, Strategie internacjonalizacji…op.cit., s. 29. 59 K. Wach, Europeizacja…op.cit., s. 96. 60 N. Daszkiewicz K. Wach, Małe…op.cit., s 51-53. 55 56. 17.

(19) O.E. Williamsona oraz model analizy kosztów transakcyjnych E. Andersona i H. Gatingtona. Klasyfikację tę N. Daszkiewicz zamyka grupą teorii eklektycznych z eklektyczną teorią produkcji międzynarodowej znaną jako paradygmat eklektyczny J.M. Dunninga (teoria OLI). Autorka jako znaczące wymienia także: teorię obszarów walutowych R.Z. Alibera, teorię portfela H.M. Markowitza, teorię międzynarodowej transmisji zasobów J. Fayerwearthera, teorię horyzontów globalnych Y, a także teorię konkurencji globalnej M.E. Portera61. Współczesne teorie w całości poświęcone internacjonalizacji przedsiębiorstwa są rozwijane od lat 70. XX wieku, a zapoczątkowane zostały wraz z narodzinami podejścia etapowego. W literaturze przedmiotu można znaleźć wielorakie klasyfikacje teorii i modeli internacjonalizacji. Szerokiego przeglądu teorii internacjonalizacji dokonała M.K. Witek–Hajduk, która wychodzi od teorii handlu międzynarodowego, na najnowszych podejściach teoretycznych kończąc. Autorka przedstawia zestawienie różnych grup teorii wraz z ich przedstawicielami, dzieląc temat na sześć grup: teorie handlu międzynarodowego, teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, teorie etapowej internacjonalizacji przedsiębiorstwa, teorie sieciowe, teorie wczesnej internacjonalizacji i alternatywne teorie internacjonalizacji (tab. 1.1.).. 61. N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja…op.cit., s. 33-34. 18.

(20) Tabela 1.1. Typologizacja M.K. Witek- Hajduk Grupa teorii Teorie handlu międzynarodowego Teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Nurt monopolu. Nurt efektywności. Teorie eklektyczne Teorie etapowej internacjonalizacji przedsiębiorstwa. teorii. internacjonalizacji. Teoria Teorie neotechnologiczne w tym teoria luki technologicznej i teoria cyklu życia produktu Teoria monopolistycznej przewagi przedsiębiorstwa Teoria reakcji przedsiębiorstwa na warunki konkurencji typu oligopolistycznego (teoria oligopolistycznej reakcji) Teoria internacjonalizacji Teoria kosztów transakcyjnych Model analizy kosztów transakcyjnych Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej Model uppsalski. Innowacyjne modele internacjonalizacji. Modele fińskie. Teorie sieciowe. Teorie sieciowej internacjonalizacji. Teorie wczesnej internacjonalizacji. Model powstawania międzynarodowych nowych przedsiębiorstw (international new ventures) Model podejścia strategicznego Model procesu podejmowania decyzji. Alternatywne teorie internacjonalizacji. przedsiębiorstw. wg. Przedstawiciele M. Posner (1961), R. Vernon (1966, 1971), S. Hirsch (1975), R.R. Shons (1976) S. Hymer (1976) F.T. Knickerbrocker (1973). P. Buckley i M. Casson (1976, 1985),P. Buckley (1982, 1988) O.E. Williamson (1985) E. Anderson i H. Gatignon (1986) J.H. Dunning (1980 i późniejsze modyfikacje) J. Johanson i F. WiedersheimPaul (1975), J. Johanson i J.E. Vahlne (1977) W.J. Bilkey, G. Tesar (1977), S.T. Cavusgil (1980), S.D. Reid (1981), L.H. Wortzel, H.V. Wortzel (1981), M.R. Czinkota (1982), J.S. Lim, T.W. Sharkey, K.I. Kim (1991), R. Reid, T.R. Rao, G.M. Naldu (1992) R. Luostarinen (1985), J. Larimo (1985), R. Luostarinen i H. Hellman (1993) J. Johanson, L.G. Mattsson (1988), H. Håkanson, J. Johanson (1992) P.P. McDougall, B.M. Oviatt (1994). S. Young (1989) F. Root (1994), V. Kumar i V. Subramaniam (1997), Y. Pan i D. Tse (1999), T. Eicher i J. Kang (2002) Model możliwości P. Aulakh i M. Kotabe (1997), organizacyjnych A. Madhok (1998) Źródło: M.K. Witek–Hajduk, Strategie internacjonalizacji Polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010, s. 29.. Trochę inaczej ujmuje problem K. Wach prezentując osobno zestawienie głównych teorii makro- i mikroekonomicznych, które wyjaśniają internacjonalizację 19.

(21) przedsiębiorstw62, a dopiero później w swoich rozważaniach przechodzi do zestawienia głównych współczesnych teorii internacjonalizacji (tab. 1.2.). Tabela 1.2. Typologizacja współczesnych teorii internacjonalizacji według K. Wacha Podejścia Podejście etapowe. Modele Model uppsalski Modele innowacyjne. Modele fińskie Modele hybrydowe Podejście zasobowe. Podejście sieciowe. Modele zasobowe, Modele kompetencyjne, Modele zasobowokompetencyjne Teorie sieciowej internacjonalizacji. Podejście szkoły przedsiębiorczości międzynarodowej. Ogólne modele przedsiębiorczości międzynarodowej. Podejście zarządczostrategiczne. Model międzynarodowych nowych przedsięwzięć (INV) Model urodzonych globalistów (born global) Modele przyspieszonej internacjonalizacji Modele podejścia strategicznego. Podejście protoholistyczne (koncepcje zintegrowane). Modele decyzyjne Modele organizacyjne Modele ogólne. Modele oparte na wiedzy. Podejścia alternatywne. Przedstawiciele J. Johanson i F. Wiedersheim-Paul (1975), J. Johanson i J.E. Vahlne (1977) W.J. Bilkey, G. Tesar (1977), S.T. Cavusgil (1980), S.D. Reid (1981), L.H. Wortzel, H.V. Wortzel (1981), M.R. Czinkota (1982), J.S. Lim, T.W. Sharkey, K.I. Kim (1991), R. Rei, T.R. Rao, G.M. Naldu (1992) R. Lupstarinen (1985), J. Larimo (1985), R. Lustarinen i H. Hellman (1993) K. Yoshihar (1978), R. Swedenborg (1982), M. Juul i P. Waters (1987) P. Westhead, M. Wright i D. Ucbasaran (2001), O.N. Toulan (2002). J. Johanson, L.G. Mattsson (1988), H. Håkanson i J. Johanson (1992) , J. Johanson i F. Wiedersheim-Paul (2009) M. Ruzzier, R.D. Hisrich oraz B. Antoncic (2006), H. Etemad (2004), R. Schweizer, J.-E. Vahlne i J. Johanson (2010) P.P. McDougall i B.M. Oviatt (1994) G.A. Knight, T.K. Madsen i P. Servias (2004), R. McNaughton i J. Bell (2004) I. Kalinic, C. Forza (2012), N. Hashai, T. Almor (2004) J. Bell, D. Crick,S. Young S. (2004), B. Hagen, A. Zucchella, P. Cerchiello, N. De Giovanni (2012) R. Schweizer (2011) S. Andersson i H. Florén (2008) R. Flecher (2001), J. Bell, S. McNaughton, S. Young, D. Crick (2003), H. Etemad (2004) K. Mejri, K. Umemoto (2010), M. Kutschker, I. Bäurle, S. Schmid (1997) K. Liuhto (2001), P.A. Havens (1994). Alternatywne teorie internacjonalizacji Źródło: K. Wach, Europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw. Rozwój przez umiędzynarodowienie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 99.. Wymienione systematyki teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw, dokonane przez polskich autorów mają bardzo dużo wspólnych cech, ale i też pewnych. 62. K. Wach, Europeizacja…op.cit, s. 96.. 20.

(22) rozbieżności, wszystkie jednak eksponują modele etapowe. Według S. Hollensena pierwszy etapowy model internacjonalizacji wprowadził R. Vernon wraz ze swoją teorią międzynarodowego cyklu życia produktu, zgodnie z którą przedsiębiorstwa przed rozpoczęciem inwestycji bezpośrednich przechodzą przez fazę eksportową63. 1.2.1. Etapowe teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa M. K. Witek–Hajduk podkreśla, że szczególnie istotne miejsce w całości światowych badań nad procesem internacjonalizacji przedsiębiorstw zajmują etapowe internacjonalizacji64.. teorie. Głównym. założeniem. jest. tu. sekwencyjność,. wieloetapowość procesu internacjonalizacji. Również cytowani wcześniej M. Gorynia i J. Rymarczyk w swoich opracowaniach odnoszą się do sekwencyjnego modelu umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa65. Spośród. wszystkich. etapowych. modeli. internacjonalizacji. największą. popularność zyskał model uppsalski (model U), nazwany od szwedzkiej miejscowości, gdzie autorzy modelu J. Johanson, J.E. Vahlne oraz F. Wiedersheim-Paul prowadzili w tamtejszym uniwersytecie badania nad sposobem umiędzynarodowienia szwedzkich przedsiębiorstw. Najważniejszą tezą tego modelu jest sekwencyjny, ewolucyjny i stopniowy charakter procesu internacjonalizacji. Wyjaśnienia etapowego, fazowego podejścia do internacjonalizacji należy szukać w uwarunkowaniach i ograniczeniach, jakie spotyka przedsiębiorstwo w procesie internacjonalizacji np. brak koniecznych do ekspansji zasobów, brak wiedzy o rynkach zagranicznych i związane z tym ryzyko wejścia na obcy rynek, dystans psychiczny i kulturowy – wynikający często z dystansu geograficznego. S. Hollensen definiuje dystans psychiczny takimi czynnikami jak bariery językowe, różnice w kulturze, odmienne systemy polityczne, co razem powoduje zakłócenia w przepływie informacji pomiędzy przedsiębiorstwem a rynkiem66. Z tego względu najbezpieczniejsze jest etapowe. podejście. do. zdobywania. rynków. zagranicznych. –. rozpoczynając. internacjonalizację od rynków, które są najbardziej zbliżone do macierzystego, na temat których przedsiębiorstwo dysponuje najlepszą wiedzą, znacznie obniża się ryzyko niepowodzenia. Wraz ze wzrostem doświadczenia zdobywanego na temat danego rynku,. 63. S. Hollensen, Global Marketing, wyd.. 4, FT Prentice Hall, London 2007, s.72. M.K. Witek-Hajduk, Strategie internacjonalizacji…op.cit., s. 44. 65 M. Jarosiński, Procesy…op.cit., s. 43. 66 S. Hollensen, op.cit., s. 64. 64. 21.

(23) przedsiębiorstwo zwiększa zaangażowanie zasobów. To właśnie wzrost wiedzy o rynku przekłada się na decyzje dotyczące podejmowania kolejnych działań i rosnącego zaangażowania przedsiębiorstwa na danym rynku zagranicznym (rys. 1.1.)67.. Zaangażowanie rynkowe. Zaangażowanie decyzyjne. Wiedza rynkowa. Bieżąca działalność. Rysunek 1.1. Uppsalski model internacjonalizacji Źródło: J. Johanson, J.E. Vahlne, The internationalization Process of the Firm: A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Commitments, „Journal of International Business Studies” 1977, vol.8, no. 1, s.26.. Założeniem autora było przedstawienie procesu internacjonalizacji w dwóch wymiarach (rys. 1.2. ) – zaangażowania na rynku i geograficznej dywersyfikacji, ponieważ badania wykazały, że tamtejsze firmy rozwijają działalność na rynku międzynarodowym małymi krokami. BIZ (bezpośrednie inwestycje zagraniczne) Forma Brak działalności regularnego eksportu Rynek (sporadyczny (kraj) eksport). Rynek D. Zagraniczna filia produkcyjnohandlowa. Wzrost geograficznej dywersyfikacji. Rynek C. Zagraniczna filia handlowa. Wzrost zaangażowania na rynku. Rynek A Rynek B. Niezależni pośrednicy (eksport). Rynek N. Rysunek 1.2. Proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa: podejście organiczne Źródło: S. Hollensen, Global Marketing, wyd. 4, FT Prentice Hall, London 2007 s. 64. 67. J. Johanson, J.E. Vahlne, The Internationalisation Process of the Firm: A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Commitments, “Journal of International Business Studies”, 1977, vol. 8, no. 1, s. 26-30.. 22.

(24) Zaczynając od eksportu poprzez agenta, stopniowo w czasie zakładając filię handlową, aż w końcu przechodząc do produkcji bezpośrednio w kraju goszczącym. Widać tu wyraźną etapowość zaangażowania w obsługę rynków; ekspansję zawsze poprzedza sukces na rynku wewnętrznym, rozpoczyna się ona zazwyczaj od rynków położonych blisko ze względu na dystans psychiczny i kulturowy, a wchodząc na obce rynki przedsiębiorstwa zaczynają od działań eksportowych, a dopiero po upływie pewnego okresu czasu podejmują decyzję o większym zaangażowaniu. W drugiej połowie lat 70. XX wieku, zarówno w Europie, jak i w USA wyodrębniły się dwa równoległe nurty badań nad internacjonalizacją przedsiębiorstw, które zakładały, że rozwój międzynarodowy przedsiębiorstwa odbywa się w sposób etapowy (sekwencyjny) „w wyniku szeregu następujących po sobie decyzji zależnych od percepcji,. oczekiwań,. doświadczenia,. umiejętności. menedżerskich. itd.”68.. Przedstawiciele obydwu nurtów prowadzili liczne badania, które zaowocowały stworzeniem (oprócz modeli etapowych opartych na procesie) również innowacyjnych modeli internacjonalizacji. Autorzy modeli innowacyjnych (m.in.W.J. Bilkey i G. Tesar, S.T. Cavusgil, M. Czinkota, S.D. Reid) przyjęli założenie, że decyzja przedsiębiorstwa o podjęciu eksportu stanowi pewną innowację w stosunku do działalności na rynku krajowym, a rozwój międzynarodowy przebiega w relatywnie długim czasie 69. Proces uczenia się przebiega tu sekwencyjnie, od zupełnego braku zainteresowania internacjonalizacją czy nawet świadomości eksportowej, po eksplorację nawet dalszych rynków zagranicznych70. 1.2.2. Zasobowo-kompetencyjne teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa W licznych badaniach dotyczących umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, coraz większa rola przypisywana jest w ostatnich latach modelom tworzonym według podejścia zasobowego RBV (resource-based view)71, dającego znacznie większe pole do interpretacji i kładącego nacisk na rolę, jaką w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstwa odgrywa jego właściciel/ menedżer72. Proces umiędzynarodowienia. 68. E.S. Rasmussen, T.K. Madsen, The Born Global Concept, Proceedings of the 28th Annual Conference of European International Business Academy, Athens 2002, s. 3. 69 M. Jarosiński, Procesy…op.cit., s. 49. 70 K. Wach, Europeizacja…op.cit, s.105. 71 Ibidem s. 107. 72 N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja…op.cit., s. 50.. 23.

(25) postrzegany jest w tych modelach jako wypadkowa kompetencji i zasobów, głównie niematerialnych. Pierwotny model etapowy został rozbudowany przez L. Welcha i R. Loustarinena, którzy posłużyli się sześcioma następującymi zmiennymi: przedmioty sprzedaży (dobra, usługi, know-how i systemy), strukturę organizacyjną (dział eksportu, oddział międzynarodowy), sposób finansowania działalności międzynarodowej i personel (umiejętności, doświadczenie i szkolenie)73. Model L. Welcha i R. Loustarinena (rys. 1.3.) jest też uznawany za jeden z pierwszych modeli zasobowych, ze względu na interpretację procesu internacjonalizacji przez pryzmat zasobów przedsiębiorstwa. L. Welch i R. Loustarinen tłumaczą proces internacjonalizacji w powiązaniu z różnymi zasobami przedsiębiorstwa od finansowych poprzez organizacyjne, aż do zasobów ludzkich. Sposób działania na rynku zagranicznym Jak: agenci, licencje, franchising, kontrakty menedżerskie Rynki Gdzie: Różnice wynikające z dystansu politycznego, kulturowego, fizycznego. Przedmioty sprzedaży Co: towary, usługi , know-how, systemy. Struktura organizacyjna: Dział eksportu, oddział międzynarodowy. KOMPETENCJE PRZEDSIĘBIORSTWA. Personel: Międzynarodowe doświadczenie, umiejętności, szkolenia. Finanse. Rysunek 1.3. Zasobowe podejście do internacjonalizacji wg. L. Welcha i R. Loustarinena Źródło: S. Hollensen, Global Marketing, wyd. 4, FT Prentice Hall, London 2007 s. 65.. Na tym etapie badania, zaliczane do nurtu zasobowego internacjonalizacji opierały się na dwóch czynnikach, a mianowicie unikatowej przewadze przedsiębiorstwa i charakterystyce osoby podejmującej decyzję o internacjonalizacji. Kolejne lata badań w tym nurcie wykazały potrzebę rozbudowy modeli internacjonalizacji o nowe czynniki takie jak np. strategia internacjonalizacji oraz wiedza i umiejętności. Według K. Wacha obecnie „rośnie zainteresowanie podejściem RBV. 73. S. Hollensen, op.cit., s. 65.. 24.

(26) (resource-based view), które zakłada, że firma posiada zasoby i kompetencje, przede wszystkim niematerialne, które determinują jej umiędzynarodowienie.74” Ze względu na duże zróżnicowanie posiadanych przez przedsiębiorstwa zasobów oraz często skrajnie różnych realnych możliwości ich wykorzystania, w teoriach zasobowych powstają niepowtarzalne i mocno zindywidualizowane ścieżki rozwoju i internacjonalizacji przedsiębiorstw. Stąd wynikające znaczne różnice w podejmowanych działaniach strategicznych75 oraz znacznie większe niż w teoriach etapowych możliwości interpretacyjne76.. 1.2.3. Sieciowe teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa Podejście sieciowe traktowane jest jako alternatywny sposób wyjaśnienia internacjonalizacji77, powstało w następstwie zmian zachodzących na rynku przedsiębiorstw (B2B). Podstawą teorii sieciowych jest założenie, że międzynarodowe przedsiębiorstwo nie może być analizowane jako samodzielny gracz na rynku. Eksponuje się w tym podejściu znaczenie całokształtu kontaktów przedsiębiorstwa z otoczeniem, tworzących rozbudowaną sieć powiązań. Z racji działalności w środowisku międzynarodowym przedsiębiorstwo musi być postrzegane w kontekście relacji z innymi firmami na międzynarodowym rynku, zwłaszcza takimi, które kontrolują zasoby i od których jest w pewien sposób zależne. Funkcjonuje więc w systemie wzajemnych powiązań. Sieć powiązań występuje również na rynku krajowym. Przedsiębiorstwo jest zależne zarówno od dostawców jak i odbiorców, istniejących i potencjalnych klientów, a sieci powiązań krajowych mogą służyć jako baza do nawiązywania powiązań międzynarodowych78, gdyż „umiędzynarodowienie przedsiębiorstwa jest rezultatem jego dążenia do umocnienia pozycji przez rozszerzenie sieci powiązań poza granice kraju”79. Dzięki pozycji w sieci przedsiębiorstwo uzyskuje dostęp do zasobów posiadanych przez. N. Daszkiewicz, K. Wach, Małe…op.cit., s. 61. J.R. Galbraith, R. Kazanijan, Strategy Implementation Structure, Systems and Process, West, New York, 1986. 76 N. Daszkiewicz, K. Wach, Małe…op.cit., s. 62. 77 M. Gorynia, Strategie…op.cit., s. 76. 78 S. Hollensen, op.cit., s. 70-71. 79 M. Ratajczak-Mrozek, Istota i charakterystyka podejścia sieciowego do procesu internacjonalizacji firmy, [w:] Zachowanie przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji. Podejście sieciowe, red. K. Fonfara, PWE, Warszawa 2009, s. 44. 74 75. 25.

(27) inne firmy i nie musi ich zdobywać samodzielnie, co znacznie przyspiesza proces internacjonalizacji80. Sieci krajowe mogą również sięgać swoimi powiązaniami daleko poza granice danego. państwa,. co. w. kontekście. procesu. internacjonalizacji. oznacza,. że. przedsiębiorstwo jest początkowo zaangażowane w sieć, która głownie działa na rynku krajowym (rys. 1.4.). Dopiero ten rodzaj relacji służy do nawiązania połączeń z sieciami zagranicznymi81.. Rysunek 1.4. Przykład sieci powiązań międzynarodowych wg S. Hollensena Źródło: S. Hollensen, Global Marketing, wyd. 4, FT Prentice Hall, London 2007, s.71.. Przedsiębiorstwa. funkcjonują. w. sieciach. o. różnym. stopniu. zinternacjonalizowania, a w zależności od stopnia internacjonalizacji rynku oraz stopnia internacjonalizacji samego przedsiębiorstwa autorzy J. Johanson i L.G. Mattsson82 wyróżnili. cztery. modelowe. sytuacje. („wcześnie. zaczynający”,. „samotny. M. Gorynia, Strategie…op.cit., s. 79. S. Hollensen, op.cit., s.71. 82 J. Johanson, L.G. Mattson, Internationalization in Industrial Systems w: Strategies in Global Competition, red. N. Hood, J.E. Vahlne, Croom Helm, Bechenham- London, 1988, s. 298. 80 81. 26.

(28) umiędzynarodowiony”, „późno zaczynający”, „umiędzynarodowiony w grupie”), w jakich może się znaleźć przedsiębiorstwo funkcjonujące na międzynarodowym rynku (rys. 1.5.), a każda z nich daje przedsiębiorstwu zupełnie inne możliwości. W sytuacji „wczesnego początkującego”83 przedsiębiorstwo znajduje się w pozycji niskiego stopnia internacjonalizacji zarówno firmy, jak i rynku, dysponuje kilkoma słabymi powiązaniami z podmiotami za granicą i posiada zbyt małą wiedzę na temat rynków obcych. To samo dotyczy reszty podmiotów tworzących sieć, więc przedsiębiorstwo nie może skorzystać z ich doświadczenia i ma utrudniony dostęp do informacji. Zdobycie wiedzy wymaga zaangażowania zasobów, a głównym ograniczeniem na tym poziomie umiędzynarodowienia jest brak zasobów do zdobycia odpowiedniej wiedzy. Stopień internacjonalizacji rynku (sieci) niski. wysoki. Wczesny początkujący (ang. early starter). Późny początkujący (ang. late starter). Samotny międzynarodowy (ang. lonely international). Międzynarodowy wśród innych (ang. international among others). niski Stopień internacjonalizacji firmy wysoki. Rysunek 1.5. Podejście sieciowe do internacjonalizacji wg J. Johansona i L.G. Mattssona Źródło: J. Johanson, L.G. Mattsson, Internationalisation in Industrial Systems – A Network Approach, [w:] Strategies in Global Competition, red. N. Hood, J.E. Vahlne, Croom Helm, New York 1998, s. 295.. Wraz ze wzrostem stopnia internacjonalizacji przedsiębiorstwo przechodzi do pozycji „samotnego międzynarodowego”84, co oznacza zdobycie wiedzy potrzebnej do działania w obcym otoczeniu i uzyskanie dostępu do nowych zasobów, a w zamian za wiedzę dotyczącą rynku krajowego przedsiębiorstwa możliwe staje się przyłączenie do nowych sieci zagranicznych powiązań.. 83 84. Ibidem. N. Daszkiewicz, K.Wach, Małe…op.cit., s. 70.. 27.

(29) „Późny początkujący”85 nie ma bezpośrednich powiązań z zagranicznymi rynkami, ale krajowi uczestnicy sieci, w tym konkurenci, wykazują duży stopień internacjonalizacji działalności, posiadają więc wiedzę, której przedsiębiorstwu brakuje. Dzięki relacjom sieciowym i poprzez uczestnictwo we wspólnych projektach, przedsiębiorstwo może wykorzystać umiędzynarodowienie innych i rozpocząć własny proces internacjonalizacji. O sytuacji „międzynarodowego wśród innych”86 można mówić wtedy, gdy zarówno. przedsiębiorstwo,. jak. i. jego. otoczenie. posiada. wysoki. stopień. internacjonalizacji, czyli liczne powiązania z innymi podmiotami na rynkach zagranicznych. Dzięki przynależności do zagranicznych sieci, przedsiębiorstwo ma ułatwiony dostęp do wielu zewnętrznych zasobów, możliwość szybkiej identyfikacji szans i zagrożeń pojawiających się w otoczeniu oraz elastycznego dostosowywania do zmian popytowo-podażowych z wyprzedzeniem w stosunku do działań konkurencji87. W każdej z powyższych sytuacji; według M. Jarosińskiego „pozycja przedsiębiorstwa i możliwości jego rozwoju na rynku międzynarodowym zależą od relacji z innymi podmiotami w sieci, której jest uczestnikiem”88, a więc można stwierdzić, że sieć stanowi kluczowy czynnik rozwoju przedsiębiorstwa i realizacji jego celów89. 1.2.4. Teorie przedsiębiorczości międzynarodowej Choć modele etapowe są najbardziej popularnymi w teorii internacjonalizacji i najczęściej cytowanymi w badaniach empirycznych, to jednak doczekały się krytyki. Już samo założenie modeli etapowych, a więc sekwencyjność procesu internacjonalizacji zostało podważone w drugiej połowie lat 80. XX wieku, kiedy to zauważono „leapfrogging”90;. czyli. przeskakiwania. w. praktyce. niektórych. z. etapów. internacjonalizacji, czy w teorii „hidden champions”; czyli ukrytych mistrzów przechodzących znacznie przyspieszoną drogę umiędzynarodowienia, teorii „high technology start ups”; czyli firm rozpoczynających działalność w sektorze wysokich. 85. Ibidem. M. K.Witek-Hajduk, Strategie internacjonalizacji…op.cit., s. 57. 87 M. Ratajczak - Mrozek, Podejście sieciowe do internacjonalizacji przedsiębiorstw, „Marketing i Rynek”, 2009, nr 3, s. 7-9. 88 M. Jarosiński, Procesy…op.cit., s. 62. 89 M. Ratajczak – Mrozek, Podejście sieciowe…op.cit., s. 9. 90 T. Cannon, M. Willis, The Smaller Firm in International Trade, “European Small Business Journal”, 1981, vol. 1, nr 3, s. 45-55. 86. 28.

(30) technologii czy choćby w teorii born global91; przedsiębiorstw funkcjonujących globalnie z samego założenia. B.M. Oviatt i P.P. McDougall wprowadzili do teorii koncepcję International New Ventures (INV) – nowe przedsięwzięcia międzynarodowe (NPM)92, rozumiane jako przedsiębiorstwa, które od samego powstania dążą do uzyskania znaczącej przewagi konkurencyjnej oraz dzieląc NPM na cztery kategorie (rys. 1.6.): międzynarodowych pośredników i nowych firm eksportowo-importowych, razem nazywanych twórcami nowych rynków międzynarodowych, nowych firm skoncentrowanych geograficznie oraz nowych firm globalnych93.. Zakres koordynacji działań w łańcuchu wartości. Liczba rynków zagranicznych kilka wiele Eksplorujące nowe rynki zagraniczne Niewiele działań koordynowanych w skali międzynarodowej (przede wszystkim działania logistyczne) Wiele działań koordynowanych w skali międzynarodowej. Eksportowo-importowe przedsiębiorstwa typu start-up. Handlujące na wielu rynkach (multinational trader). Skoncentrowane geograficznie przedsiębiorstwa typu start-up. Globalne przedsiębiorstwa typu start-up. Rysunek 1.6. Typy wcześnie umiędzynarodowionych przedsiębiorstw (international new ventures) Źródło: B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Toward a Theory of International New Ventures, Journal of International Business Studies, 1994, vol. 25, no. 1, s. 59.. M.K. Witek-Hajduk podkreśla, że przedsiębiorstwa eksplorujące nowe rynki zagraniczne, czyli eksporterzy i importerzy, którzy osiągają zyski z przemieszczania towarów między zainteresowanymi krajami, największy nacisk kładą na działania z zakresu logistyki - jako głównego źródła przewagi konkurencyjnej. Ważna jest też umiejętność zidentyfikowania nierównowagi zasobów, różnic w kosztach produkcji oraz różnic cenowych. Natomiast przedsiębiorstwa skoncentrowane geograficznie, w celu. 91. B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Towards a Theory of International New Ventures (2004 Decade Award Winning Article), “Journal of International Business Studies”, 2005, t. 36, nr 1, s. 29-41. 92 W. Nowiński, Wczesna internacjonalizacja przedsiębiorstw – nowy obszar badań, „Gospodarka Narodowa” 2006, nr 11-12, s. 90., za: M. Jarosiński, Procesy…op.cit., s. 63. 93 B.M. Oviatt, P.P. McDougall, Toward a Theory of International New Ventures, “Journal of International Business Studies”, 1994, vol. 25, no. 1, s. 49.. 29.