Opłata pocztowa uiszczona ryczałtem
Z WARSZAWY DO KRAKOWA Z TRUMNĄ SŁOWACKIEGO
C e n a 8 0 g r o s z y
WIADOMOŚCI
LITERACKIE
T
Y
G
O
D
N
I
K
Oddział
Jiadom oiti Literackich”
w Paryżu, 123, boul St. Germain, Księgarnia Gebethnera i Wolffa
Cena numeru w Paryżu zł. 1.—
Nr. 28 (184)
Warszawa, Niedziela 10 lipca 1927 r.
Rok IV
MELCHJOR WAŃKOWICZ
B I B L I O G R A F I A P O L S K A 1 9 2 4 - 1 9 2 5 - 1 9 2 6
O b j ą w s z y w y d z i a ł p r a s o w y m in is t e r s t w a s p r a w w e w n ę t r z n y c h w k o ń c u l u t e g o 1 9 2 3 r., m o g ł e m d a ć c a ł o r o c z n e z e s t a w i e n i e d o p i e r o z a r. 1 9 2 4 , z a d a w a l a j ą c s ię z a r. 1 9 2 3 d r u k o w a n i e m t a b l i c k w a r t a ln y c h . P i e r w s z e w i ę c z e s t a w i e n i a r o c z n e , d r u k o w a n e p o p o l s k u i f r a n c u s k u , u k a z a ł y s ię w p i e r w s z y m k w a r t a l e 1 9 2 5 r. B y ł y t o p i e r w s z e p e łn e z e s t a w ie n ia b i b l j o g r a f i c z n e w P o l s c e . P o t e m w r. 1 9 2 6 u k a z a ł y s ię t a b l i c e z a r. 19 25 . O b e c n ie , s i ł ą d a w n e g o r o z p ę d u , o p r a c o w a n o w m i n i s t e r s t w i e s p r a w w e w n ę t r z n y c h t a b li c e z a r. 1 9 2 6 , n i k t ic h j e d n a k p u b l i k o w a ć n ie m y ś li . P o z a t e m u r z ę d o w a b i b l j o g r a - f j a z d a j e s ię l i c z y ć t e n r o k j a k o o s t a t n i, i p r a w d o p o d o b n i e j u ż z e s t a w i e n i e z a r. 1 9 2 7 n ie d a s ię o d t w o r z y ć . ,, A r t y k u ł w i ę c n i n i e j s z y m a n a . e lu : 1 ) p o d a ć d o w i a d o m o ś c i p u b l i c z n e j. r e z u l t a t o b l i c z e ń z a r. 19 2 6 , 2 ) z e s t a w i ą c y f r y t r z y l e t n i e g o d o r o b k u ' " ’ ' r>*c Z a s t r z e c m u s z ę , ż e c y t r y te > ą c a ł e g o o b s z a r u R z e c z y p o s p o i z - ^ y j ą i k ^ . . G ó r n e g o Ś l ą s k a , g d y ż z o b s i r u d n ę -k i b r a -k o w i u p r a w n i e ń u s t a w o w y c h d r u -k i n i e b y ł y m i n is t e r s t w u d o s t a r c z a n e . M i n i o n y o k r e s t r z y l e t n i (1 9 2 4 — $ 9 2 5 — 1 9 2 6 ) w y k a z y w a ł s t a n ' w z r ó s ł ilo ś ć d r u k ó w . W o p r a c o w a n i u n i n r > , . 'z i p m y m ó w i l i t y l k o o d r u k a c h n i e p e r j o d y c z - n y c h , p o m i j a j ą c p r a s ę , T y c h d r u k ó w n ie p < r w z n y c h p r z y n i ó s ł n a m r . 1 9 2 4 — 5 1 3 8 , r. 1 9 2 5 — 5 r. 1 9 2 6 — 6 3 3 9 . N a k ł a d p r z e c i ę t a 1 9 7 4 3 3 5 8 , w r. . . . 1 9 2 6 _ 3 3 9 6 . Z z e s t a w i e n i a L < > o w i d z i a i y ź ż e a) c z y t e l n i c t w o w z r a s t a , b ) o s t a t n i r o k d a je p r z e w a r t o ś c i o w a n i : c z y t e l n i c t w a , z m a l a ł y n a k i a d p r z e c i ę t n y ś w i a d c z y o z m n i e j s z e n iu s ię 9 5 - g r o s z ó w e k n a r z e c z k s i ą ż e k d r o ż s z y c h . I s t o t n ie , w d z i a l e „ P o e z j a , p o w i e ś ć , d r a m a t " n a o g ó l n ą lic z b ę 6 7 9 d r u k ó w w y d a n y c h w r. 1 9 2 6 w y p a d a „ z a l e d w i e " 3 6 0 w y d a w n i c t w „ g r o s z o w y c h " ( w l a t a c h p o p r z e d n i c h t e g o z r ó ż n i c z k o w a n i a b r a k ) . S t o s u n e k d r u k ó w p o l s k i c h d o o g ó l n e j l i c z b y d r u k ó w w p a ń s t w i e w e w s z y s t k i c h t r z e c h l a t a c h o k r e ś l a s ię c y f r ą 8 0 % . P o n i e w a ż o b c o n a r o d o w e 2 0 % (z c z e g o p o ł o w a p r z y p a d a n a d r u k i ż a r g o n o w e i h e b r e j s k i e , a p o z o s t a ł e 1 0 % d z i e l i s ię w p o r z ą d k u m a l e j ą c y m m i ę d z y ję z y k u k r a iń s k i, n i e m ie c k i, r o s y js k i , b i a ł o r u s k i , l i t e w s k i i i n n e ) je s t z b y t r o z p r o s z k o w a n e , a p r z y t e m , d z i ę k i u b ó s t w u , u t y l i t a r y z m o - w i i p i e r w i a s t k o m p o b o c z n y m (n p . j ę z y k r o s y j s k i z a j m u j e r o z d ę t ą p o z y c j ę d z i ę k i o lb r z y m i m n a k ł a d o m d a r m o w y c h b r o s z u r s e k c i a r s k i c h , n i e m ie c k i, l i t e w s k i n i e p r o p o r c j o n a l n i e m a ł ą w s k u t e k i m p o r t u z z a g r a n i c y ) — n i e d a j e n i e s f a ł s z o w a n e g o o - b r a z u — w d a ls z y m c i ą g u b ę d z i e m y m ó w i l i t y l k o o d r u k a c h p o ls k i c h . Z a u w a ż y l i ś m y j u ż u p r z e d n i o p o c i e s z a j ą c y o b j a w „ p o g ł ę b i a n i a s i ę " c z y t e l n i c t w a . A n a l i z u j ą c p o s z c z e g ó l n e p o z y c je z a u b i e g ł e t r z y le c ie , w i d z i m y n i e s ły c h a n ie c i e k a w ą e w o l u c j ę , P o l s k ę je s z c z e w r. 1 9 2 4 z a l e w a ł y w y d a w n i c t w a s e n s a c y j n o - b r u k o w e . C o t o je s t w y d a w n i c t w o s e n s a c y j n o - b r u k o w e ? J e g o c e c h ą z a s a d n i c z ą n ie je s t a n i t a n io ś ć , b o t o t y l k o k w e s t j a k a l k u l a c j i — a n i s p r z e d a w a n i e w k o s z a c h , b o t o t y l k o k w e s t j a k o l p o r t a ż u , — a n i n a w e t n i s k i p o z io m , b o t o t y l k o k w e s t j a r e d a k c j i . C e c h ą ic h z a s a d n ic z ą b y ł a a n o n i m o w o ś ć ( n i c o ś ć ) a u t o r a , w y d a w c y i p r z e - d c w s z y s ł k ie m te m a tu . Z a l e w t e g o r o d z a j u w y d a w n i c t w a m i , t ł u m a c z o n e m i p r z e z a n o n i m o w y c h t ł u m a c z y z a n o n i m o w y c h w y p o c i n t r z e c i o r z ę d n y c h , n i e m ie c k ic h p r z e w a ż n i e r e p o r t e r ó w i w y d a w a n y c h p r z e z a n o n i m o w y c h w y d a w c ó w , s t a ł s ię t a k g r o ź n y ż e u w a ż a l i ś m y z a k o n i e c z n e w p r o w a d z i ć r u b r y k ę n i e p r z e w i d z i a n ą p r z e z ż a d n ą b i b l j o g r a f ję : w y d a w n i c t w s e n s a c y j n y c h . B ę d ą c w te n s p o s ó b n i e w p o r z ą d k u z z a s a d a m i b i b l j o g r a f ji, b y l i ś m y w p o r z ą d k u z ip o c z u c ie m o b o w i ą z k u s p o ł e c z n e g o — u d e r z e n i a n a a l a r m . W r o k u b o w i e m 1 9 2 4 l i c z b a t y c h w y d a w n i c t w w 3 2 8 t y t u ł a c h w y n o s i ł a 2 .6 7 4 .6 0 0 e g z ., s t a n o w i ł a W ię c 1 6 % c a ł e j p o l s k i e j p r o d u k c j i w y d a w n i c z e j , Z je d n e j w i ę c s t r o n y s t a ł y p o z o s t a ł e 2 4 p o z y c j e b i b l i o g r a f i c z n e , w ś r ó d k t ó r y c h w i d z i a ł e ś i b e l e t r y s t y k ę i p o d r ę c z n i k i i t. d„ z d r u g i e j z a ś j e d n a j e d y n a p o z y c j a „ s e n s a c j i " , j a k i ś „Czterdzieści r a z y ż o n a t y " i i p „ p r o d u k c j i . U m n iG Z a ’ m o w a ł a sz ó s t£ ł C Z^ ŚĆ’ zas ‘wynaturzenie. Stworzo
n o 9 5 - g r o s z ó w k ę , s t w o r z o n o d a l e j s p e c j a l n e w y d a w n i c t w a 3 0 - g r o s z o w e , o p a r t e n a s e n s a c j i is t o t n y c h z d a r z e ń ż y c i a i h i s t o r j i, p i s a n y c h p r z e z w y t r a w n e , k u lt u r a ln e p i ó r a . R e z u l t a t b y ł t a k i, ż e ju ż w r. 1 9 2 5 r u b r y k a t a z 1 6 % s p a d a d o 9 % (1 6 8 t y t u ł ó w o 1 .8 3 2 .7 4 0 e g z , n a k ł a d u ) , w r o k u z a ś 1 9 2 6 w y n o s i j u ż z a l e d w i e 1 % (3 1 t y t u ł ó w o 2 1 0 .0 0 0 e g z . n a k ł a d u ) , t. z n . n ic l e p s z e g o p r a g n ą ć n ie m o ż n a . P o z o s t a ł e r u b r y k i t r z y m a j ą s ię m n ie j w i ę c e j w c i ą g u c a ł e g o u b i e g ł e g o t r z y l e c i a w n o r m a ln e j p r o p o r c j i , A w i ę c b ie r z e m y , ż e b y n ie z a c i e m n i a ć o b r a z u , j a k o t y p o w y , t y l k o r . 1 9 2 6 w g ł ó w n i e j s z y c h d z i a ła c h , k t ó r e u s t a w i a m y w p o r z ą d k u m a l e j ą c y m ( w n a w i a s a c h d a j e m y s u m y n a k ł a d u ) : p o e z j a , p o w i e ś ć , d r a m a t — 6 7 9 (4 .4 7 6 .8 5 0 ), p o d r ę c z n i k i s z k o l n e — 3 4 8 (3 .1 2 6 .5 3 0 ), r e l i g i j n e — 3 6 0 (1 .4 7 2 .4 2 5 ), p r a w o i w . u k i s p o ł e c z n e 5R (T (1 .1 4 1 .2 1 0 ), k s i ą z Id d la d z i e c i i m ł o d z i e ż y 188 (1 .1 3 8 .6 -x / j, g e o g r a f , p o d r ó ż e , m a p y — 1 7 2 (1 .0 1 6 .6 6 5 ). P o z o s t a ł e 19 p o z y c y j b i b l i o g r a f i c z n y c h i d z i e j u ż w d ó ł » o d m i l j o n a e g z e m p la r z y , k o ń c z ą c n a n a i m n i e js z e j p o z y c ji , A n t r o - p o l o g j a , e t n o i o g j a , p r e h i s t o r / a , f o l k l o r " , k t ó r e -d a t y 3 9 t y t u ł ó w w l 6 , Tf>0 e g z . J e ż e l i i d z i e ó c z o ł u j ą - ą g r u p ę , b e l e t r y s t y c z n ą , t o t ł u m a c z e m : z j ę z y k ó w o b c y c h w y n i o s ł y w n i e j 4 5 ,2 % . J e ż e l i id z i e o in n e g r u p y , t o n a o g ó ł n i e z n a c z n e z m i a n y w s t o , u n k u d o r. 1 9 2 5 i d a ł j o k u b i e g ł y m t ę : n ” 9 • d z i a ł a c h „ H i - s t e r ja * * , „ F i l o z o f i a , p s y c h o l o g ja , e t y k a e s t e t y k a " , „ M a t e m a t y k a , n a u k i p r z y r o d n i c z e " , „ H i s t o r j a i t e o r j a l i t e r a ł r u y " , „ K s i ą ż k i d l a d z ie c i i m ł o d z i e ż y " , „ P o d r ę c z n i k i , „ T e c h n i k a " i „ W o j s k o w o ś ć ', in p l u s z a ś w d z i a ł a c h „ R e l i g i j n e " , „ R o l n i c t w o , le ś n i c t w o , g o s p o d a r s t w o d o m o w e " , „ G e o g r a f j a , k r a j o z n a w s t w o , p o d r ó ż e , m a p y " . I s t o t n ą z a ś i d u ż ą z m i a n ę in p lu s w y k a z u j ą d w a p o k r e w n e d z i a ł y : „ P r a w o i n a u k i s p o ł e c z n e " — 5 8 0 t y t u ł ó w w 1 ,1 4 1 .2 1 0 e g z . ( g d y r . 1 9 2 5 — 4 5 9 t y t u ł ó w w 9 0 4 .9 5 6 e g z .) o r a z „ P o l i t y k a i p u b l i c y s t y k a " — 2 5 4 t y t u ł y w 9 4 7 .1 5 0 e g z . (w r. 1 9 2 5 — 2 0 9 t y t u ł ó w w 7 8 4 .0 9 0 e g z .]. N a l e ż y d o s z u k i w a ć s ię w t e m w p h w ó w p r z e w r o t u m a j o w e g o i w y s u n i ę c ia n a p i e r w s z y p l a n z a g a d n i e ń u s t r o jo w y c h . N a l e ż y z a s t r z e c s ię c o d o je d n e g o f a k tu , k t ó r y k a z i O b r a z is t o t n y . S t a t y s t y k a je s t p r o w a d z o n a t y t u ła m i i n a k ła d a m i , b r o s z u r a w i ę c t r z y a r k u s z o w a i d z i e ł o k i l - k u d z i e s i ę c i o a r k u s z o w e m a j ą te n s a m c i ę ż a r g a t u n k o w y . T o t e ż p r z y d a ls z e m u d o s k o n a l e n i u n a s z e j s ł u ż b y b i b l i o g r a f i c z n e j p r o j e k t o w a
no wprowadzić dodatkowo to rozróżnia nie, co nie było technicznie niemożliwe.
Cóż jednak mówić o dalszym rozwoju polskiej bibljograf ji państwowej, kiedy całe jej istnienie przekreśla się typowo po słowiańsku. *). Poto pracuje się przez lat kilka, by następnie rezultaty pracy, nabierającej całego wspaniałego znacze nia, gdy się ją prowadzi systematycznie przez dziesięciolecia, — niszczy niewia domo poco. Tak zaniechano w minister stwie spraw wewnętrznych niezmiernie ważnej statystyki kinematograficznej, tak zoniechano wydawania biuletynu z gło sami mniejszości narodowych, tak idzie my obecnie do zniesienia bibljograf ji.
Notuje się skrzętnie statystykę produk cji i konsumeji, zgonów i urodzeń, cho rób, ślubów, bydła, budowli, komunikacji i licho wie czego, aż do dziur w moście.
Setki, tysiące, dziesiątki tysięcy ludzi w p olsce, od pisarzy gminnych wójtów, sołtysów .L posterunkowych poczynając, pochylają dzień w dzień głowy nad sto sami fascykułów.
Dla jednej tylko jednej dziedziny w Polsce ma zabraknąć statystyki — dla dziedziny, która tym wszystkim krowim ogonom i dziurom w moście nadaje' sens I jedyny, której one służą — dla dziedzi- | ny Ducha. Poco nam to? Będziemy ra- ! cjonalizowali hodowlę, będziemy normali zowali produkcję, będziemy regulowali konsumeję. ale w dziedzinie gospodarki kulturalnej wyrzekniemy się racjonaliza cji, normalizacji, regulacji. Nie łudźmy Się, ŻC goapocal debrauh koltu« w.Ka.'. nie wymaga takiej samej wiedzy, pedan- terji i jasnej woli, jak inne dziedziny. I nie łudźmy się, że bez tej gospodarki dzi ko i samorzutnie porosną dęby. Porosną najwyżej — krzaczki nad Wisłą, przy godne, dla załatwiania pod ich osłoną spraw przyjemnych i naturalnych tego żywota, nie mających jednak nic wspól nego z budową.
Jedna urzędniczka IX, jedna X i jedna XI kategorji oraz goniec — myślę, że nie jest to zbyt liczny sztab na regestra- cję spraw kulturalnych trzydziestomiljo nowego państwa.
Ażeby go jednak utrzymać, trzeba się j zdobyć na przyciężką r z e c z : chwilkę o r z e c z y nieefektownej i apolitycznej — po myśleć.
*) Nadzwyczaj bolesny, wyrazisty do kument naszej gospodarki dobrami kul-turalnemi znajdziemy w książce, która właśnie się ukazała: „Nauka polska. Materjały do spisu instytucyj i towarzystw naukowych w Polsce", t. V II, w nakładzie Kasy im. Mianowskiego.
LUDWIK HIERONIM MORSTIN
K R Ó L E - D U C H Y
„Polecam Panom odnieść trumnę Jul- jusza Słowackiego do krypty królewskiej by królom był równy"
( z p r z e m ó w i e n i a J ó z e f a P i ł s u d s k i e g o n a Z a m k u W a w e l s k i m w d z ie ń p o g r z e b u . S ł o w a c k i e g o )
Padł rozkaz, a leżący na tronie z purpury
powstał proch, by królewskim nazwać siebie prochem, i rozpoczął wędrówką pod kościelne mury,
świat go żegnał milczeniem, dzwon serdecznym szlochem. Padł rozkaz, — ktoś stojący pod tęczą arrasu,
ubrany w Jagiellońską potęgę i chwałę,
ważąc słowa na skrzydłach przemienionych czasów, kładł koronę królewską na kości spróchniałe. Zgasło słońce co łuny na grobowce ciska, umilkły niespokojnych tłumów rozhowory,
w ciszy wieków na wielkiem podwórzu zamczyska jeden człowiek o Polsce rozmawiał z upiorem. Szczęśliwy kto rozkazać potrafi popiołom, kto równa z sobą duchy na wieczności szlaku, kładzie obręcz królewską na szkieletu czoło i woła do umarłych i żywych Polaków.
Stał się wielki szum w trumnie i zrosły się kości, a każda jęła duchem błyskać, słowem jęczeć, zrozumiałem, że wielkość mówi do wielkości, Bóg nad nowem przymierzem zawiesi łuk tęczy. U stóp żywej legendy myśl gnijąca w mule głosiła życia chwałę i Polski słoneczność, połączeni triumfem poszli między króle,
a naród szedł za nimi w sławę, w ciszę, w wieczność!
Przypominamy, że czas odnowić prenu
meratę na Kw. III b. r. (w raz z miesięcz
nikiem „Pologne Litteraire“ zł. 9 —w kra
ju, doi. 2 .—zagranicą). Administracja:
Warszawa, Boduena 1, tel.223-04. Konto
w P.K .0.8.515
Zofia Nałkowska o Karin Michaelis
„TUMU" M J T K I i
W najbliższym czasie ukaże się w na kładzie „Roju" powieść Karin Michaelis „Pani Jonna" w przekładzie Bronisławy Neufeldówny. Dajemy tu w całości przed mowę Zofii Nałkowskiej.
Od czasów młodości książki tej duń skiej pisarki czarowały mię swoim niewy tłumaczonym egzotyzmem. W ramach ci chej, malutkiej prostoty zamkniętą jest tam mądrość, oparta na niezawodnej po wadze instynktu.
Kiedy, w wiele lat później, jechałam wczesnem ranem na dworzec kolejowy, by ia przybywającą do Wars/awy przy witać, nieświadomie niosłam w sobie go towy obraz.
* - fty w u1' v?n l^yobraź^rtin dobro tliwa staruszka o okrąglem, znanem mi z podobizn obliczu — ta, która pochylała się kiedyś z najsubtelniejszem zrozumie niem nad żałosnym losem Ulli Fangel, patrzyła z mądrem współczuciem w sza lone serce pani Jonny, a wszystkie cier pienia Elsie Lindter zamknęła jak w tru mnie v. straszliwej, aż perwersyjnej sło dyczy rezygnacji.
Jej egzotyczne imię widziałam w sze regu imion, tak mię pociągających, jej postać w korowodzie tych kobiet piszą cych, które tak podziwiam, z któremi tyle przeżyłam bez ich wiedzy.
Były tam zresztą i gorzkie rozczarowa nia uwielbień, zerwane najtkliwsze po winowactwa i przyjaźni, dotąd niezago-
jcne rany serca.
W czasach gdy sama jeszcze byłam opętana pasją przepychu i bogactwa w y razu, gdy forma, kapiąca od zbytku, fał dowała się i grzechotała na mej treści, jak naszyta drogiemi kamieniami suknia renesansowe, — jakże uwielbiałam panią George Sand!
A le uwielbienie moje minęło zawsty dzone po latach, odepchnięte jawnością i niedyskrecją jej wyznań. Długo żyłam potem w tragicznych płomieniach miło snych panny de Lespinasse. Zachwyca łam się mądrością pani de Stael i jeszcze bardziej, niż ona, zadziwiającej Ninon de Lenclos, A ż póki stara pani de la Fayette, spokojna i wykwintna, z mądrą, prawie istendhalowską powściągliwością rozwa żająca finezje uczucia, nie stała się dla mnie przedmiotem kultu i niedościgłym wzorem. ,
Jakże kochałam je wszystkie, te ko biety piszące, które niosły przed sobą — uważnie i bacznie — na obu wyprosto wanych dłoniach swoje serce, dymiące ni gdy nie zmęczoną miłością.
Z latami na zegarze naszego czasu przesuwa się powoli, ale w sposób ko nieczny, wskazówka wartości.
Tak w pewnej chwili porywająca, ro mantyczna, prometejska i nierozsądna Żmichowska zasunęła mi się nagle za ba dawczą, skupioną i rozumną Klementynę Hcffmanową, a z poza nich obu wynurzy ła się na czas pewien ta, która powiedzia ła kobiece słowa polskie o głębinach mi łości, — księżna Wirtemberska.
Nie wiem, czy naprawdę myślałem to wszystko jadąc. A le było to we mnie od- dawna gotowe — i sprawiło, że ujrzenie Karin Michealis stało się dla mnie wzru szeniem tego samego rzędu, obejmującem pedziw, nieśmiałą solidarność i pewien rodzaj kochania.
Karin Michaelis — obok Selmy La gerlof i Marguerity Audoux, mistrzyni kultu prostoty, wirtuozki jej tajemnic i sposobów, piewczyni upadłego demona kobiecości, — nie okazała się wcale do brotliwą staruszką.
Ma wprawdzie siwe włosy, — ale cóż z tego, kiedy wygląda właściwie na mło dą, pełną radości, zapału i wdzięku ko bietę. Jej mowa jest żywa i dowcipna, jej śmiech serdeczny, wesoły, ujmujący. Jest swobodna, pewna siebie, prosta bez żad nego przymusu — jakby się j%, znało od- dawna. Cieszy się, że tak przyjeżdża i wyjeżdża, że zwied/Ja tyle krajów i po znała tylu ludzi. Wszystkiem się cieszy i wszystko ją interesuje.
Ta prostota i naiwność jej książek, która wydawała mi się wyrafinowanym „hwytem literackim do ujawnienia głę- bin uczucia, jest dla niej właśnie czemś
pierwotnym i najbliższem, jest jedyną postacią jej stosunku do świata. We wszysti-tcm jest jak jest — wionahm, pełna uprzedzeń i zachwytów, drobnych uporów, pięknych myśli i wesołej dobro ci, Jest tak bardzo, tak nadewszystko ko bietą. Opowiedziała mi sama, że ma dru giego, młodego i pięknego męża, że żyje życiem nowoyorskiej dyplomacji i berliń skiego świata uczonego naprzemian, że mieszkała w Paryżu i Londynie. Jest peł na życia, do jego warunków idealnie przy stająca, mogąca wcześnie wstać, dużo chodzić, rozmawiać przez cały dzień z dziesiątkami nieznajomych osób. Życie ra duje ją do głębi i wdzięcznie kładzie się na jej drodze.
W częstych podróżach, w przyśpie- szonem tempie i silnem napięciu odbie rania wrażeń — niema jak gdyby m iej sca na skupienie się, na wnikliwą obser wację. Pisze tyle listów, tyle artykułów, wygłasza tyle odczytów, udziela tylu w y wiadów, jakże może naprawdę poznawać ludzi, skoro nawet nie ma czasu zapytać 0 nich, dowiedzieć się jakichś szczegółów 1 komentarzy.
Jak może, tak bujnie i intensywnie sama żyjąc, odgadywać tajemnice typów tak zdawałoby się odmiennych, odtrąco nych od życia, jak Ulla, Jonna, Elsie, tak tragicznych, jak Metta Trap?
Raz zapytałam ją o to. Nie odrazu mię zrozumiała. A zrozumiawszy, odpowie działa zaraz żywo, otwarcie, z radością:
— A leż tak, ależ tak! Przecież ja opisuję tylko własne serce!
To jest prawda. To właśnie poprzez swoje serce, bijące radością, pełne zgo dy na życie, Karin Michaelis poznaje ser ca innych. Bo w każdej z nas są możli wości, którym należy tylko pozwolić się rozwinąć w marzeniu, — i później prze czytać to marzenie, jak niewątpliwą pra wdę o sobie.
Kobiety Karin Michaelis to są jej ma rzenia o sobie innej.
Pani Jonna jest Madame Bovary Danji. Miłość jest dla niej jedyną posta cią życia. A le wybiera z niej to tylko co najbardziej kruche i zwiewne, co najdeli katniejsze, to co zaledwie poniekąd tylko istnieje.
Daleki ukłon pośród ulicy, widok pię knego futra, które on nosi, dwa zamienio ne i wcale niezrozumiałe słowa. Nie po trzeba nic więcej tej miłości, karmiącej się własnem swojem bogactwem, żyjącej kontemplacją nigdy niezaznanej rozkoszy.
Nic się nie stało, Ale przeżyte zosta ły wszystkie głębiny uczucia, doznane wszystko szczęście i całe cierpienie. Prze żyta została aż do końca ta rzecz, od cza sów Marianny dAlcoforado poprzez pan nę do Lespinasse aż do dziś karmiąca marzenie kobiet kochających; śmierć z miłości.
Gdyż cierpienie z miłości jest nasią knięte rozkoszą w równej mierze, jak łzami.
W rosyjskich kołach literackich w wie le jeszcze lat po śmierci Dostojewskiego krążyła uporczywie legenda o jakimś ciemnym punkcie w jego życiu, o jakiemś przejściu z młodziutką' dziewczynką, dzieckiem właściwie. Mówiono, że Dosto- jewskij popełnił przestępstwo seksualne, posuwano się nawet do twierdzenia, że proces sądowy został zatuszowany. Jakie były źródła tej legendy? Przedewszyst- kiem fakt, że w „Biesach" brak trzech rozdziałów, usuniętych przez
Dostojew-t e o d o r d o s t o j e w s k i j p o r t r e t O t t o n a P a n k o k a s k i e g o j u ż w c z a s ie d r u k u p o w i e ś c i w „ W i e r t n i k u J e w r o p y " . P r z y c z y n y , k t ó r e s k ł o n i ł y d o t e g o p i s a r z a , b y ł y n i e z n a n e . N a j p r a w d o p o d o b n i e j s z a w y d a w a ł a s i ę h i p o t e z a o s p r z e c i w i e r e d a k t o r a „ W i e s t n i - k a " , K a i t k o w a . C o d o t r e ś c i t y c h t r z e c h r o z d z i a ł ó w w i e d z i a n o t y l k o t y le , ż e z a w i e r a j ą o p i s u w i e d z e n i a n i e le t n i e j. A l e m y ś la n o , ż e m a o n z w i ą z e k z f a k t a m i r z e - c z y w is d e m i. P r ó c z t e g o o p o w i a d a n o s o b i e o p e w n e j r o z m o w i e D o s t o j e w s k i e g o z T u r g i e n ie w e m , r o z m o w i e -w y z n a n i iu ... N i e d r u k o w a n e r o z d z i a ł y „ B i e s ó w " p r z e s z ł y w p o s i a d a n i e ż o n y D o s t o j e w s k i e g o . W t r z y l a t a p o j e g o ś m ie r c i, k t ó r a n a s t ą p i ł a w r. 1 9 1 8 , b o l s z e w i c y r o z p o c z ę li p u b l i k a c j ę p u ś c i z n y p o p i s a r z u , i w r, 1 9 2 2 o p u s z c z o n e r o z d z i a ł y „ B i e s ó w " — „ S p o w i e d ź S t a w r o g i n a " — u j r z a ł y ś w i a - t o d z ie n ń e , p r z y c z e m o p a r t o s ię n a p r z e c h o w a n y c h w a r c h i w u m o d b i t k a c h k o r e k t o r s k ic h . D ł u ż e j t r z e b a b y o c z e k a ć n a w y ś w i e t le n i e t a je m n i c z e j r o z m o w y z T u r g i e n i e w e m . A l e i n a t o p r z y s z ł a k o l e j . N i e d a w n o p o j a w i ł y s ię w M o s k w i e p a m i ę t n i k i n i e j a k i e g o H i e r o n i m a J a s i ń s k i e g o , w y b i t - n e g o p u b l i c y s t y k o ń c a X I X w . O t ó ż J a s i n - s k ij j a k n a j d o k ł a d n i e j p o d a j e „ s p o w i e d ź " D o s t o j e w s k i e g o p r z e d T u r g i e n i e w e m . R z e c z d z i a ł a s ię p o p r z y j e ź d z i e T u r g i e n i e w a z P a r y ż a . W h o t e lu z j a w i ł s ię D o s t o j e w s k ij i p o p o w i t a n i u T u r g i e n i e w a j a k o „ g i g a n t a m y ś li, p i e r w s z o r z ę d n e g o p i s a r z a e u r o p e j s k i e g o , g e n j u s z a " , p r z y s t ą p i ł d o k r e ś le n ia w ł a s n e g o s t r a s z l i w e g o u p a d k u . C h c i a ł w p r a w d z i e p o c z ą t k o w o w y s p o w i a d a ć s ię p r z e d c z c z o n y m p r z e z s ię m n i c h e m , a le k i e d y u p r z y t o m n i ł s o b ie , ż e m o ż e p r a w d z i w e s ą p o g ł o s k i , iż ś w i ą t o b l i w y s t a r z e c m i ę d z y s t r o n i c a m i B i b l j i c h o w a . . . p o r n o g r a f i c z n e o b r a z k i , — w o l a ł p r z y j ś ć d o T u r g i e n i e w a . O n D o s t o j e w s k i j , p o p e ł n i ł o h y d n y c z y n : p r z e k u p i ł g u w r n a n t k ę t r z y n a s t o l e t n i e j d z i e w c z y n k i i d o p u ś c i ł s ię n a d z i e c k u g w a ł t u .. . K i e d y c h c i a ł p r z y s t ą p ić d o s z c z e g ó ł ó w , T u r g i e n i e w z e r w a ł s ię z f o t e la i z a ż ą d a ł o d D o s t o j e w s k i e g o , a b y n a t y c h m i a s t o p u ś c i ł p o k ó j . O d c h o d z ą c , D o s t o j e w s k i j r z u c i ł n a T u r g i e n i e w a s p o j r z e n i e p e ł n e z a d o w o l e n i a i z a w o ł a ł : „ W y m y ś li łe m p r z e c i e ż t o w s z y s t k o j e d y n i e z m i ł o ś c i d l a p a n a , a b y p a n a z a b a w i ć " . . . K i e d y T u r g i e n i e w o p o w i a d a ł J a s i ń s k i e m u o w y s k o k u w i e l k i e g o p i s a r z a , d o d a ł n a z a k o ń c z e n i e : „ N a t u r a l n i e , ż e s t a r y s a t y r i o b ł u d n i k r z e c z y w i ś c i e w s z y s t k o z m y ś l i ł — p e w n i e i h i s t o r j ę z m n ic h e m ... R e l a c j a J a s i ń s k i e g o n ie p o d l e g a w ą p l i -w o ś c i , a p r a -w d o m ó -w n o ś ć T u r g i e n i e -w a b y ł a p o w s z e c h n i e z n a n a .
