7. Praca socjalna z uchodźcami i emigrantami w środowisku lokalnym
7.6. Aktywna praca socjalna
Zgodnie z założeniem „pra ca zamiast zasiłku”, wsparcie aktywizujące powinno być
krótkoter-minowe3, natomiast aktywna polityka społeczna dopuszcza również długookresowe
„pod-trzymywanie” zatrudnienia osób słabszych (np. niepełnosprawnych)4. W pro gramach
workfa-re podkworkfa-reśla się też, że krótkotrwała deprywacja potrzeb przy odpowiednim wzmocnieniu
motywacji może być czynnikiem mobilizacyj nym, a zbyt daleko idące wsparcie udzielane „za darmo” - zazwyczaj demobilizuje. W ramach realizacji aktywnej polityki społecznej wska-zuje się na socjalizacyjne efekty stero wanego przez służby publiczne „wchodzenia w role za-wodowe”, co jest jednak procesem rozłożonym w czasie i często wymaga tworzenia przez te służby (lub organizacje sektora obywatelskiego) nierentownych miejsc pracy, a następnie ich ekonomicznego subsydiowania.
Podstawowym obszarem aplikacji aktywnej polityki społecznej jest organizacja szeroko
ro-zumianych usług społecznych przy wykorzystaniu służb społecznych i służb zatrudnienia227.
226 A.Chrzanowska, W.Klaus, Integracja i pomoc społeczna…, dz.cyt. s.36.
227 Za: A.Karwacki, M.Rymsza, Meandry upowszechniania koncepcji aktywnej polityki społecznej w Polsce, [w;] Polityka aktywizacji w Polsce. Usługi reintegracji w sektorze gospodarki społecznej, pod red. M.Grewińskiego, M.Rymszy, Wyd. WSP TWP, Warszawa 2011, s. 29.
Rola APS
Środowiskowa metoda pracy socjalnej polega na aktywizowaniu nie tylko jedno-stek, ale całych społeczności lokalnych i środowisk.
Działania aktywizujące odwołują się do społecznej integracji. Problemem jest wielowymia-rowe wykluczenie społeczne, którego nie można ograniczyć za pomocą manipulowania świadczeniami socjalnymi i parametrami płacowymi. W tym zakresie „podejście to przed-kłada roszczeniowe prawa do szkolenia, doradztwa czy zatrudnienia subsydiowanego nad
prawo do rekompensaty dochodu”228.
Aktywna polityka społeczna
Aktywna polityka społeczna spełnia wiele pozytywnych funkcji dla jednostek i grup spo-łecznych będących w gorszej sytuacji na rynku pracy i pozostających na marginesie życia społecznego. Przede wszystkim daje jednostkom i grupom nadzieję na podjęcie zatrud-nienia, czyli oferuje pracę, daje poczucie bezpieczeństwa socjalnego, doprowadza do so-cjalnej inkluzji, stwarza możliwość niezależności finansowej od świadczeń państwowych. Tak więc aktywna polityka społeczna stanowi połączenie działań w dwóch obszarach:
ak-tywizacji zawodowej i integracji społecznej229.
Aktywną politykę społeczną ujmuje się jako „podejście zakładające, że jedna z podstawo-wych funkcji pomocy społecznej to budowanie aktywnych postaw osób i rodzin znajdują-cych się w trudnej sytuacji zawodowej i społecznej, efektem skutecznej pracy środowisko-wej może być propagowanie i upowszechnianie rozwoju przez pracowników socjalnych
idei ekonomii społecznej230, jako alternatywnego sposobu tworzenia miejsc pracy przez
grupy osób, zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Podstawowym obszarem aplikacji koncepcji APS jest organizacja szeroko rozumianych
usług społecznych przy wykorzystaniu służb społecznych i służb zatrudnienia231. Koncepcja
ta w odniesieniu do sfery usług społecznych zakłada: (1) orientację na usługi aktywizujące prowadzące do usamodzielnienia beneficjentów kosztem świadczeń osłonowych; (2) inte-grację publicznych służb społecznych i służb zatrudnienia i tworzenie z nich korpusu tzw.
activation services; (3) indywidualizację usług aktywizujących, oznaczającą ich
dopasowy-wanie do możliwości i ograniczeń poszczególnych grup marginalizowanych i konkretnych jednostek, ale równocześnie (4) upowszechnianie tzw. trzeciej (środowiskowej) metody pracy socjalnej, czyli aktywizowanie nie tylko jednostek, ale całych społeczności lokalnych i środowisk; (5) wzrost znaczenia organizacji pozarządowych w świadczeniu tychże usług (jako podmiotów osadzonych bliżej obywateli), jednak niesamodzielnie, a we współpracy
228 Tamże, s.35.
229 Za: A. Karwacki, Papierowe skrzydła. Rzecz o spójnej polityce aktywizacji, Wyd. UMK, Toruń 2010, s. 67. 230 K.Głąbicka, Ekonomia społeczna. Instrumenty i podmioty…, dz.cyt.
231 Za: A.Karwacki, M.Rymsza, Meandry upowszechniania koncepcji aktywnej polityki społecznej w Polsce, [w:] Polityka aktywizacji w Polsce. Uslugi reintegracji w sektorze gospodarki społecznej, pod red. M.Grewińskiego, M.Rymszy, wyd. WSP TWP, Warszawa 2011, s.29.
z administracją publiczną i przy wykorzystaniu środków publicznych; (6) wzrost znaczenia mechanizmów konkurencji w zakresie wyboru usługodawców przez administrację jako
płatnika i/lub obywateli jako beneficjentów232; (7) powrót do idei łączenia prawa do
wspar-cia socjalnego z obowiązkiem pracy.
Reasumując należy podkreślić rolę i znaczenie pracy środowiskowej w kierunku aktywiza-cji, która wyraża się w działaniu ludzi i instytucji. Praca środowiskowa powinna realizować
i wdrażać system motywacji do pracy zamiast zasiłku233. Jej przesłaniem jest odchodzenie
od państwowej opiekuńczości, redukcja wydatków państwa poprzez ograniczenie
trans-ferów świadczeń socjalnych234. W ramach APS nie tworzy się i nie zwiększa transferów
(pie-niędzy), które „się należą”, tylko wskazuje drogę do ich zdobycia oraz pomaga w ponow-nym wejściu na tę drogę. W tym ujęciu utożsamia się aktywną politykę społeczną z walką z „kulturą uzależnienia”, czyli wszelkie stosowane instrumenty mają odciążyć budżet od balastów w postaci funkcjonowania pełnosprawnych rentierów systemu, którzy nie pono-szą w życiu odpowiedzialności za losy siebie samego i unikają solidaryzmu ze
społeczeń-stwem jako całością235. Praca środowiskowa powinna mieć za zadanie prozatrudnieniową
mobilizację236.
Wydaje się zasadnym, aby w pracy pracownika socjalnego skrót APS oznaczał aktywną i aktywizującą pracę socjalną związaną operacyjnie z klientem, wymagającą pracy
orga-nicznej, w wyniku której zmienia się człowiek i jego otoczenie237.
Podsumowanie
Praca socjalna jako profesjonalna działalność kieruje wielostronną i złożoną wymianą między ludźmi a środowiskiem, a poprzez różne swoje formy umożliwia pomyślny roz-wój zgodny z możliwościami ludzi. Wzbogaca ich życie i zapobiega ich dysfunkcji, skupia
232 Nie należy jednak utożsamiać APS z koncepcją urynkowienia programów publicznych. Urynkowienie jest, naszym zdaniem, raczej alternatywną względem APS propozycją rekonstrukcji europejskich welfare states., chocć, oczywiście, w pewnym zakresie oba podejścia również uzupełniają się. Należy wskazać jednak na zasadniczą różnicę: w koncepcji APS adresaci działań traktowani są jako obywatele, podczas gdy w koncepcji urynkowienia –jako konsumenci. 233 Por. I. Lodemel, H. Trickey (red.), An offer you can’t refuse, Workfare in international perspective, The Policy Press, Bristol
2001.
234 Por. Państwo wspierania dobrej pracy. 2006. Rozmowa z prof. Stanisławą Golinowską i dr Michałem Bonim. Dostępny na: www.case.com.pl (10.08.2009 r., godz. 16.07); A. Chłoń-Domińczak. „Reformy polskiego modelu społecznego jako element wzrostu konkurencyjności”, referat przedstawiony na konferencji pt. „Europejskie modele społeczne a wzrost konkurencyjności Unii Europejskiej”, 14 października 2005 r., tekst dostępny w Internecie na stronie www.sap.com (dostęp 6 sierpnia 2009 r.).
235 Por. R. Szarfenberg, Polityka skłaniania do zatrudnienia (workfare) a polityka integracji społecznej (social inclusion) na podstawie artykułu Ides Nicaise, „Biuletyn Rady Społecznej” 2005, nr 2; L. Nicaise, „Aktywna polityka społeczna – odpo-wiedź na wykluczenie społeczne”, 2002, wersja angielska dostępna w Internecie na stronie http://perswww.kuleuven. ac.be/~u0014508/articles/active%20welfare%20state%20en.pdf .
236 Tamże.
uczestnictwa w życiu społecznym. Praca socjalna z emigrantami jest procesem złożo-nym i wielozadaniowym, a zakres obowiązków pracownika socjalnego bardzo szeroki. Pracownik socjalny musi realizować wszystkie metody i formy pracy socjalnej. To ciągły kontakt z podopiecznym, dla którego trzeba być przewodnikiem po polskiej rzeczywisto-ści, reprezentantem w urzędach przy załatwianiu spraw urzędowych, często ,w pierwszym okresie, tłumaczem i tzw. „pomagaczem” w realizacji nałożonych na cudzoziemca obo-wiązków wynikających albo z Indywidualnego Programu Integracyjnego, albo kontraktu socjalnego. To ciągła aktywizacja i motywowanie tej grupy klientów do podejmowania działań, przełamywania barier i różnorodności, to także pomoc i wsparcie przy poznawa-niu i integracji ze społecznością lokalną.
Pytania i zadania kontrolne
Î Na czym polega praca socjalna z cudzoziemcem na terytorium RP? Î Na czym polega praca środowiskowa z cudzoziemcem na terytorium RP? Î Na czym polega integracja socjalna cudzoziemca w środowisku lokalnym?
Literatura
1. Gagacka M., Głąbicka K., Zarządzanie przedsiębiorstwem społecznym, Radom 2011. 2. Głąbicka K., Ekonomia społeczna. Podmioty i instrumenty, Wyd. MCPS, Warszawa 2009.
3. Grewiński M., Skrzypczak B. (red.), Środowiskowe usługi społeczne-nowa perspektywa polityki i pedagogiki społecz-nej, wyd. WSP TWP, Warszawa 2011.
4. Karwacki A., Papierowe skrzydła. Rzecz o spójnej polityce aktywizacji, Wyd. UMK, Toruń 2010. 5. Kida J., Człowiek w środowisku społecznym. Wykłady z psychologii społecznej, Wyd. UTH, Radom 2013. 6. Szatur-Jaworska B., Diagnozowanie w polityce społecznej. Materiały do studiowania, IPS UW, Warszawa 2003. 7. Trafiałek E., Środowisko społeczne i praca socjalna, Wyd. Śląsk, Katowice 2001.
Uprawnienia do świadczeń pomocy społecznej na równi z obywatelami polskimi przysłu-gujące cudzoziemcom wynikają z art. 23 Konwencji Genewskiej (uchodźcy) oraz z art. 28 Dyrektywy Rady 2008/83/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. (uchodźcy i cudzoziemcy objęci ochroną uzupełniającą). Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zawiera art. 3 opisujący szerszy katalog ochrony udzielanej cudzoziemcom w Polsce. Obejmuje on prócz nadania statusu uchodź-cy lub udzielenia ochrony uzupełniającej (ochrona międzynarodowa), także ochronę kra-jową w postaci: udzielenie azylu, ochrony czasowej czy zgody na pobyt tolerowany. Te kolejne typy ochrony nie uprawniają jednak do otrzymywania świadczeń pomocy społecznej.
Według danych przedstawionych przez Biuro ONZ ds. Uchodźców Polska jest mało przy-jaznym krajem dla osób, które zmuszone są szukać w niej schronienia. Przeważająca więk-szość, bo aż 85% wniosków uchodźczych jest składana przez obywateli Rosji. Następni w kolejności są obywatele Gruzji (636 osób), Armenii (112) oraz Syrii (98).
Uchodźcy nie wyjeżdżają do innego kraju w poszukiwaniu lepszych warunków material-nych, ale aby ratować swoje życie. Tymczasem blisko 40 % osób, które w Polsce znalazły ochronę, boryka się z bezdomnością.
W Polsce status uchodźcy otrzymuje znikomy procent osób, które składają wniosek w tej sprawie. Spośród wszystkich wydanych dotychczas decyzji, 87% stanowiły decyzje o umo-rzeniu postępowania, a jedynie niespełna 5% to decyzje przyznające cudzoziemcom je-den z trzech statusów ochronnych w Polsce (status uchodźcy, ochrona uzupełniająca lub pobyt tolerowany).
Programy integracyjne dla tych, którzy pomyślnie przejdą procedurę ws. nadania statusu uchodźcy nie wystarczają, by umożliwić im godne życie w Polsce. Trwają rok - to za krótko, aby nauczyć się porządnie języka polskiego, aby nauczyć się orientowania na rynku pracy. Po zakończeniu programu integracyjnego uchodźca jest praktycznie bezbronny i bardzo słabo przygotowany, by normalnie zacząć żyć w Polsce.
Cudzoziemcowi, któremu przyznano status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą przysłu-gują następujące prawa:
Î prawo pobytu w Polsce - uchodźca nie może być wydalony z Polski, poza
wyjąt-kowymi okolicznościami, o których mowa w art. 32 i art. 33 Konwencji Genewskiej. Cudzoziemcowi, który uzyskał status uchodźcy wydaje się kartę pobytu na 3 lata, zaś osobie objętej ochroną uzupełniającą - na 2 lata,
Î prawo do pracy - cudzoziemiec może pracować na takich samych zasadach jak
oby-watel polski (nie potrzebuje specjalnego zezwolenia na pracę),
Î prawo do prowadzenia działalności gospodarczej na takich samych zasadach jak
obywatel polski,
Î prawo do świadczeń pomocy społecznej, otrzymywania zasiłków rodzinnego,
pie-lęgnacyjnego i wychowawczego,
Î prawo do ubezpieczenia zdrowotnego: cudzoziemiec może ubezpieczyć się
do-browolnie w Narodowym Funduszu Zdrowia lub podlega obowiązkowi ubezpie-czenia zdrowotnego, wynikającego z umowy o pracę, może również zostać objęty ubezpieczeniem po zarejestrowaniu się jako osoba bezrobotna,
Î prawo do pomocy integracyjnej. Wniosek o przyznanie pomocy integracyjnej
na-leży złożyć w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w terminie 60 dni od dnia uzyskania statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej. Do wniosku należy dołączyć kopie: decyzji oraz dokumentów wydanych przez Urząd do spraw Cudzoziemców,
Î prawo do nauki w szkołach podstawowych, gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych
(li-cea, technika) oraz wyższych na takich samych zasadach jak obywatel polski,
Î możliwość podróżowania za granicę - osoby, którym przyznano status uchodźcy,
otrzymują dokument podróży nazywany paszportem genewskim, upoważniający do wjazdu bez konieczności uzyskania wizy do państw sygnatariuszy europejskiego porozumienia z dnia 20 kwietnia 1959 r., natomiast osoby z ochroną uzupełniającą mogą wjeżdżać bez wizy na terytorium państw sygnatariuszy Układu Schengen,
Î osoby, którym przyznano status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą mają
możli-wość ubiegania się o zezwolenie na osiedlenie się po 5 latach nieprzerwanego pobytu w Polsce.
Cudzoziemcowi, który posiada status uchodźcy lub korzysta z ochrony uzupełniającej, udziela się pomocy w celu wspierania procesu jego integracji ze społeczeństwem, w try-bie i na zasadach określonych w ustawie dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Cudzoziemcowi, który posiada status uchodźcy lub korzysta z ochrony uzupełniającej przysługują uprawnienia cudzoziemca, któremu udzielono zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony.
Natomiast zgoda na pobyt tolerowany nie uprawnia do uczestnictwa w programie inte-gracyjnym (w przeciwieństwie do statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej).
Zgoda na pobyt tolerowany może zostać przyznana osobom, którym odmówiono statusu uchodźcy i ochrony uzupełniającej, a których z następujących przyczyn nie można wydalić do kraju pochodzenia:
Î wydalenie jest możliwe jedynie do kraju, w którym zagrożone byłyby podstawowe
prawa cudzoziemca, takie jak: prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, lub w którym narażony byłby on na tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie lub pracę przymusową,
Î wydalenie spowodowałoby naruszenie prawa do życia w rodzinie lub praw dziecka,
Î wydalenie jest niemożliwe z przyczyn niezależnych od organu wykonującego
decy-zję o wydaleniu i od cudzoziemca.
Osoba, której udzielono zgody na pobyt tolerowany uzyskuje:
Î prawo do pobytu w Polsce oraz kartę pobytu na rok,
Î takie same prawa jak uchodźcy i osoby, które uzyskały ochronę uzupełniającą, z
wy-jątkiem prawa do pomocy integracyjnej oraz prawa do bezpłatnego studiowania na uczelniach wyższych. Ponadto, ograniczony jest zakres możliwości korzystania z pomocy społecznej (może być udzielona jedynie w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego). Osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany mogą wyjeżdżać za granicę na takich samych zasadach jak osoby, które uzyskały ochronę uzupełniającą. O zezwolenie na osiedlenie się mogą ubiegać się po 10 latach nieprzerwanego pobytu w Polsce.
Reasumując, osobom posiadającym status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą w Polsce przysługują:
Î prawo do pozostania i legalnego pobytu w Polsce;
Î możliwość podjęcia pracy bez konieczności uzyskania zezwolenia;
Î prawo prowadzenia własnej działalności gospodarczej;
Î prawo do świadczeń z pomocy społecznej na takich samych zasadach jak obywatele
Polski;
Î ubezpieczenie zdrowotne pod warunkiem podjęcia pracy lub zarejestrowania się
w Urzędzie Pracy jako osoba bezrobotna;
Î prawo do bezpłatnej nauki w szkołach podstawowych, gimnazjalnych
i ponadgimnazjalnych;
Indywidualny Program Integracji to uzgodnienia pomiędzy Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie a cudzoziemcem, w czasie których obie strony zobowiązują się do prze-strzegania określonych zasad.
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie zobowiązuje się do:
Î udzielania informacji na temat pomocy określonej w programie oraz warunkach jej
wstrzymania lub odmowy udzielenia;
Î współdziałania z cudzoziemcem oraz wspierania go w kontaktach ze środowiskiem
lokalnym,
Î do pomocy w nawiązaniu kontaktu z właściwym ze względu na miejsce
zamieszka-nia cudzoziemca ośrodkiem pomocy społecznej;
Î pomocy w znalezieniu mieszkania, w miarę możliwości w mieszkaniu chronionym;
Î prowadzenia pracy socjalnej z cudzoziemcem;
Î podejmowania innych działań uzgodnionych z uchodźcą, a wynikających z jego
in-dywidualnej sytuacji życiowej;
Î wskazania pracownika – zwanego „realizatorem programu”, który uzgadnia z
uchodź-cą program integracji, a następnie wspiera go w jego realizacji;
Î wypłaty świadczeń pieniężnych do 15. dnia każdego miesiąca.
Uchodźca zobowiązuje się do:
Î zameldowania się w miejscu zamieszkania;
Î zarejestrowania się w Powiatowym Urzędzie Pracy w ustalonym terminie i
aktywne-go poszukiwania pracy;
Î w przypadku, gdy cudzoziemiec nie zna języka - do uczestniczenia w kursach języka
polskiego;
Î współdziałania i kontaktowania się z realizatorem programu w wyznaczonych
termi-nach; nie rzadziej niż 2 razy w miesiącu;
Î podejmowania innych działań uzgodnionych z realizatorem programu a
wynikają-cych z indywidualnej sytuacji życiowej cudzoziemca;
Î przestrzegania uzgodnień i zobowiązań zawartych w programie integracji.
Istnieją przypadki, kiedy pomoc przyznana w ramach programu integracji może być wstrzymana lub odmówiona.
O skutecznej integracji można mówić, gdy uchodźca po pierwsze posługuje się językiem polskim, po drugie jest osobą ekonomicznie samodzielną w związku z posiadanym za-trudnieniem i po trzecie nawiązał kontakt ze środowiskiem lokalnym oraz uczestniczy w życiu społecznym, kulturalnym i publicznym. Brak w tej definicji kwestii zamieszkania można tłumaczyć tym, iż w zasadzie zawiera się ona w samodzielności ekonomicznej, oznaczające znalezienie odpowiedniego miejsca zamieszkania i niepozostawanie w sferze pomocy społecznej, co jest związane z posiadaniem pracy, która powinna odpowiadać
kwalifikacjom cudzoziemca (przywiezionym z kraju pochodzenia lub nabytym w trakcie procesu integracji).
Indywidualne Programy Integracyjne, żeby miały sens, muszą być zindywidualizowane – poza pewnymi wspólnymi elementami, powinny zawierać większość postanowień wynikających z sytuacji osobistej uchodźcy i jego rodziny. Ta ostatnia powinna także zostać włączona w pełni w realizację IPI – dla każdego z jej członków powinny zostać wyznaczone szczegółowe zadania, modyfikowane nawet w razie potrzeby w trakcie realizacji programu.
Program powinien także zostać wydłużony (nawet do trzech lat). Jeden rok to czas często zbyt krótki, by uchodźca mógł samodzielnie funkcjonować w Polsce.
Czas trwania programu powinien być płynny i zależeć od rzeczywistych potrzeb danej osoby/rodziny. I nie chodzi tu jedynie o wydłużenie pomocy finansowej (choć to także ważny element), ale o zmianę pracy z uchodźcą – jej zindywidualizowanie. Nie stanie się to bez zmniejszenia obciążenia pracowników socjalnych pracujących przy integracji. To zupełnie inna praca – niż z obywatelami polskimi – wymagająca zdecydowanie więcej czasu i działań. Uchodźca nie powinien być pozostawiony sam sobie, dopóki nie stanie się w pełni samodzielny. Nie należy oczywiście „prowadzić go za rękę”, ale wspierać działania podejmowane przez niego, by wiedział, że w razie problemów ma się do kogo zwrócić. Program powinien być także obudowany różnymi działaniami innych służb: służby zdro-wia, urzędów pracy, organizacji pozarządowych i innych. Jednym z najważniejszych prob-lemów, jakie należy rozwiązać, jest także zapewnienie uchodźcom tanich mieszkań. Bez spełnienia tych założeń uchodźca nie będzie miał szans na usamodzielnienie się.
W podejmowaniu tych działań instytucje publiczne powinny współpracować z organiza-cjami pozarządowymi, w tym z organizaorganiza-cjami migrantów. Ponadto Polska powinna pro-wadzić aktywniejszą politykę naturalizacyjną, z przyznaniem obywatelstwa jako uwień-czeniem procesu integracji.
Polityka integracyjna państwa powinna zawierać dwa komplementarne elementy – z jed-nej strony, podejmowanie bezpośrednich działań zmierzających do integracji migrantów, ale z drugiej, różnorakie działania mające na celu zwalczanie zjawiska wykluczenia spo-łecznego różnych grup społecznych, w tym obcokrajowców.
Większość uchodźców porozumiewa się w następujących językach: arabskim, chińskim, dari, perskim, gruzińskim, pendżabskim, rosyjskim, somalijskim, suahili i urdu. Część z nich komunikuje się w j. angielskim. Warto więc organizować kursy językowe dla pracowników socjalnych tych ośrodków pomocy społecznej i PCPR-ów w kraju, w których wśród pod-opiecznych znajdują się imigranci i uchodźcy.
Działania te powinny obejmować także walkę z rasizmem i ksenofobią oraz zwalczać dys-kryminację w życiu społecznym i zawodowym. Warto pamiętać, że integracja nie jest tylko kwestią włączenia lub wykluczenia społecznego.
ckim) oraz podejmowanie działań wobec migrantów, które wspomogłyby ich funkcjono-wanie w Polsce (prowadzenie programów edukacyjnych, w tym nauki języka polskiego, zapewnienie dostępu do mieszkań, przeciwdziałanie marginalizacji zawodowej i społecz-nej), jak również działań nastawionych na rozwijanie poczucia przynależności do nowego kraju zamieszkania.