Ustawodawstwo międzynarodowe

Problematyka migracyjna ma swoje umocowania prawne w wielu aktach międzynarodo-wych. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 r. art. 13 stanowi o prawie każ-dego człowieka do swobodnego poruszania się, wyboru miejsca zamieszkania, a art. 14 daje prawo każdemu o ubieganie się o azyl w przypadku prześladowania.

Konwencja o statusie uchodźców

Zapis ten został rozszerzony w przyjętej w 1951 roku Konwencji o Statusie Uchodźców,

raty-fikowanej przez Polskę w 1991roku65. Zgodnie z tą Konwencją termin uchodźca stosuje się do

osoby, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce, z powodu tych obaw, korzystać z ochrony tego państwa i powrócić do tego państwa (art. 1 Konwencji).

W przypadku osoby posiadającej więcej niż jedno obywatelstwo określenie „państwowej obywatelstwa” oznacza każde z państw, którego obywatelstwo ona posiada; fakt niesko-rzystania, bez istotnej przyczyny wynikłej z uzasadnionej obawy, przez taką osobę z ochro-ny jednego z państw, którego jest ona obywatelem, nie stanowi podstawy do odmowy ochrony przez państwo, z którego ona pochodzi.

Artykuł 2 Konwencji określa obowiązki ogólne, które posiada każdy uchodźca w stosunku do państwa, w którym się znajduje. Obejmują one w szczególności przestrzeganie praw i przepisów, a także środków podjętych w celu utrzymania porządku publicznego. Uchodźca nie może być dyskryminowany w państwie pobytu ze względu na rasę, religię lub państwo pochodzenia.

Państwa przyznają uchodźcom na swoim terytorium co najmniej tak samo korzystne trak-towanie, jak własnym obywatelom w sprawie wolności praktyk religijnych i wolności

wy-chowania religijnego ich dzieci66.

65 Konwencja Genewska – Konwencja dotycząca statusu uchodźców, została sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz. U. Nr 119, z 1991 r., poz. 515 i 516).

Państwo przyznaje uchodźcom takie samo traktowanie, jakie zwykle przyznawane jest cudzoziemcom. Po upływie trzyletniego okresu zamieszkiwania wszyscy uchodźcy będą korzystać na terytorium umawiających się państw z wyłączenia stosowania ustawowej zasady wzajemności.

Prawa uchodźcy

Rozdział II Konwencji reguluje kwestie statusu prawnego. Zgodnie z art.12 status osobowy każdego uchodźcy określa prawo państwa jego stałego zamieszkiwania, a jeżeli nigdzie stale nie zamieszkuje, prawo państwa, w którym przebywa.

Prawa, które uchodźca nabył wcześniej, związane z jego statusem osobowym, a szczegól-nie prawa związane z małżeństwem, będą przestrzegane.

Art.13 Konwencji przyznaje uchodźcy najbardziej korzystne traktowanie, w każdym przypadku nie mniej korzystne niż przyznawane w tych samych okolicznością cudzoziemcom odnośnie do nabycia mienia ruchomego i nieruchomego oraz związanych z tym praw, a także odnośnie do najmu i innych umów dotyczących mienia ruchomego i nieruchomego.

Uprawnienia uchodźcy

Uchodźca ma równy dostęp do sądów (art.16), prawo wykonywania pracy najemnej na tych samych warunkach jak obywatele danego państwa (art.17) do samozatrudnienia (art.19), warunków bytowych (art.21), mieszkania (art.21), dostępu do edukacji (art.22). Artykuł 23 zawiera zapis odnośnie opieki społecznej cyt. „Umawiające się Państwa przy-znają uchodźcom legalnie przebywającym na ich terytorium takie samo traktowanie w za-kresie opieki i pomocy społecznej, z jakiego korzystają ich obywatele”. Dodatkowo przy-znaje się takie samo traktowanie, jak własnym obywatelom odnośnie do następujących spraw (art.24): wynagrodzeń za pracę, dodatków rodzinnych, czasu pracy, pracy w godzi-nach nadliczbowych, płatnych urlopów, ograniczenia pracy w domu, najniższego wieku osób zatrudnianych, nauki zawodu i praktyki, pracy kobiet i osób młodocianych, a także korzystania z uprawnień przyznanych w umowach zbiorowych, ubezpieczeń społecznych (przepisy prawne dotyczące wypadków przy pracy, chorób zawodowych, macierzyństwa, chorób, inwalidztwa, podeszłego wieku, śmierci, bezrobocia, świadczeń na rzecz rodziny i innych obciążeń (prawo do odszkodowania za śmierć uchodźcy, która nastąpiła na skutek wypadku w pracy lub choroby zawodowej).

Uchodźca korzysta z prawa poruszania się na terytorium państwa przyjmującego i ma prawo wyboru miejsca stałego zamieszkania (art.26), prawo do posiadania dokumentów tożsamości (art.27) i dokumentu podróży (art.28).

Artykuł 31 reguluje sytuację uchodźcy przebywającego nielegalnie w państwie przyjęcia określając, że umawiające się państwa nie będą nakładały kar za nielegalny wjazd lub po-byt na uchodźców przebywających bezpośrednio z terytorium, na którym ich życiu lub

wolności zagrażało niebezpieczeństwo w rozumieniu artykułu 1, i weszli lub przebywają na ich terytorium bez zezwolenia, pod warunkiem że zgłoszą się bezzwłocznie do władz i przedstawi wiarygodne przyczyny swojego nielegalnego wjazdu lub pobytu. Ponadto umawiające się państwa nie będą nakładały na poruszanie się takich uchodźców ograni-czeń poza tymi, które są niezbędne; ograniczenia takie będą stosowane tylko dopóty, do-póki status tych uchodźców w państwie nie zostanie uregulowany lub dodo-póki nie zostaną przyjęci w innym państwie. Umawiające się państwa przyznają uchodźcom odpowiedni czas, jak również wszystkie niezbędne ułatwienia dla uzyskania prawa przyjęcia w innym państwie.

Wydalić uchodźcę można tylko z powodu zagrożenia bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego (art.32).

Konwencje MOP

W konwencjach MOP zagwarantowano prawa migrujących pracowników (np. Konwencja

nr 97 i nr 143 MOP)67.

Konwencje Rady Europy

Również Rada Europy w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,

sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.68 reguluje kwestie związane z

prześlado-waniem, które może polegać w szczególności na69:

1. użyciu przemocy fizycznej lub psychicznej, w tym przemocy seksualnej;

2. zastosowaniu środków prawnych, administracyjnych, policyjnych lub sądowych w sposób dyskryminujący lub o charakterze dyskryminującym;

3. wszczęciu lub prowadzeniu postępowania karnego albo ukaraniu, w sposób, który ma charakter nieproporcjonalny lub dyskryminujący;

4. braku prawa odwołania się do sądu od kary o charakterze nieproporcjonalnym lub dyskryminującym;

5. wszczęciu lub prowadzeniu postępowania karnego albo ukaraniu z powodu odmo-wy odbycia służby wojskowej podczas konfliktu, jeżeli odbywanie służby wojskowej stanowiłoby zbrodnię lub działania;

6. czynach skierowanych przeciwko osobom ze względu na ich płeć lub małoletniość. Przy ocenie powodów prześladowania bierze się pod uwagę, że:

1. pojęcie rasy obejmuje w szczególności kolor skóry, pochodzenie lub przynależność do określonej grupy etnicznej;

67 Nieratyfikowane przez Polskę.

68 Dz. U. Nr 61z 1993 r., poz. 284 i 285, z późn. zm.

2. pojęcie religii obejmuje w szczególności:

a. posiadanie przekonań teistycznych, nieteistycznych lub ateistycznych,

b. udział lub powstrzymywanie się od udziału w obrzędach religijnych, sprawowa-nych publicznie lub prywatnie, indywidualnie lub zbiorowo,

c. inne akty o charakterze religijnym, wyrażane przekonania lub formy

zachowa-nia indywidualnego lub zbiorowego, wynikające z wierzeń religijnych lub z nimi związane;

3. pojęcie narodowości nie jest ograniczone do posiadania obywatelstwa lub jego bra-ku, lecz obejmuje w szczególności przynależność do grupy określonej przez:

a. tożsamość kulturową, etniczną lub językową,

b. wspólne pochodzenie geograficzne lub polityczne,

c. powiązanie z ludnością w innym państwie;

4. pojęcie przekonań politycznych obejmuje w szczególności posiadanie opinii, myśli lub przekonań w sprawach związanych z podmiotami dopuszczającymi się prześlado-wań, oraz w sprawach ich polityki lub metod działania, bez względu na to, czy osoba, która ubiega się o nadanie statusu uchodźcy, działała zgodnie z tą opinią, myślą lub przekonaniem;

5. grupa jest uznawana jako określona grupa społeczna, jeżeli w szczególności posiada odrębną tożsamość w kraju pochodzenia przez postrzeganie jej jako odrębnej od ota-czającego społeczeństwa i jej członkowie mają wspólne cechy wrodzone lub wspólne pochodzenie, których nie można zmienić, albo mają wspólne cechy lub przekonania o takim znaczeniu dla ich tożsamości lub świadomości, że członek grupy nie może być zmuszony do ich zmiany.

W zależności od warunków istniejących w kraju pochodzenia określona grupa społeczna może stanowić grupę, której członkowie mają wspólną orientację seksualną, przy czym orientacja seksualna nie może obejmować czynów, które według prawa polskiego są przestępstwami.

W 1961 roku w opublikowanej Europejskiej Karcie Społecznej art.18 i 19 dają prawo do prowadzenia działalności zarobkowej na terytorium innych układających się stron oraz prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy.