Charakterystyka procesów migracyjnych

Migracje w świecie

Od ponad 60 lat międzynarodowy ruch migracyjny znajduje się w centrum uwagi, tak po-szczególnych państw, jak i całego świata. Dotyczy to nie tylko krajów wysoko uprzemysło-wionych, w których imigranci znajdują przyjęcie, ale i wielu krajów trzeciego świata, skąd ci imigranci pochodzą. Wiele współdziałających ze sobą czynników sprawia, że międzyna-rodowe ruchy migracyjne stają się problemem o wciąż rosnącym znaczeniu. Przy tym nie należy przeoczyć faktu, że jej prawdziwą widownią są głównie same kraje „rozwijające się”. Podczas gdy na Zachodnią Europę i Amerykę Północną przypada 13-15 mln międzynaro-dowych emigrantów, to ich liczba w Afryce, na południe od Sahary, wynosi 35 mln, w Azji

i na Środkowym Wschodzie - 15 mln35.

Liczbę ludzi, którzy żyją poza krajem swojego urodzenia oceniano pod koniec roku 2011 na 80-100 mln. Liczba ta w ostatnich latach wzrosła, dlatego, że powstały nowe państwa, przede wszystkim w dawnej socjalistycznej części świata, a ruchy migracyjne - dotąd we-wnątrzkrajowe - stały się nagle międzynarodowymi.

Skala migracji w świecie

W swoim najnowszym raporcie UNHCR36poinformował, że w 2013 roku liczba osób

przymuso-wo wysiedlonych wzrosła na niespotykaną dotąd skalę. Główną przyczyną tego wzrostu są nowi uchodźcy i osoby wewnętrznie wysiedlone. W pierwszej połowie 2013 roku swoje domy musiało opuścić 5,9 mln osób. Dla porównania: w całym 2012 roku ta liczba wyniosła 7,6 mln. Największym „producentem” uchodźców była Syria. Liczba osób przymusowo wysiedlonych, które korzystają ze wsparcia UNHCR (ujętych w raporcie jako „People of Koncern”, tj. osoby objęte mandatem UNHCR) na koniec czerwca 2013r. wyniosła 38,7 mln. Była nie tylko wyższa o 3 mln od tej z końca 2012 roku. Była również najwyższa w historii UNHCR. W ujęciu globalnym liczba osób przymusowo wysied-lonych (42,5 mln) jest najwyższa od prawie dwudziestu lat. Na tę liczbę składają się osoby objęte mandatem UNHCR, wewnętrzni przesiedleńcy, którym pomagają rządy ich krajów pochodzenia, oraz palestyńscy uchodźcy, którzy są pod opieką UNRWA (Agencja Narodów Zjednoczonych dla Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie). Z raportu wynika, że w ciągu sześciu mie-sięcy liczba osób objętych mandatem UNHCR wzrosła z 10,5 mln do 11,1 mln. Najbardziej sympto-matyczną zmianą odnotowaną w raporcie jest liczba wewnętrznych przesiedleńców, która na ko-niec czerwca 2013 roku wyniosła 20,8 mln, przekraczając po raz pierwszy w historii UNHCR barierę 20 mln. Spośród czterech milionów osób, które w pierwszej połowie 2013 roku stały się wewnętrz-nymi przesiedleńcami, ponad połowa to Syryjczycy. Do przesiedleń na masową skalę dochodziło

35 K.Głąbicka, Globalna przestrzeń społeczna -jej funkcje dla polityki społecznej, [w:] S.Otok (red.), Transformacja proble-mów globalnych świata u progu XXI w., Wyd. WSP, Warszawa 2013, ss.15-42.

36 Raport Mid-Year Trends 2013, przygotowany przez Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, UNHCR, Warszawa, 20 grudnia 2013.

również w Demokratycznej Republice Konga, Pakistanie, Sudanie, Mjanmie (Birmie), Republice Środkowoafrykańskiej i Mali.

Pod koniec 2013 roku na świecie było ponad 45,2 mln osób, które z powodu wojen czy

prześladowań musiały opuścić swoje domy37.

1.4.1. Cechy migracji w Polsce

W Polsce w efekcie zmian politycznych, które nastąpiły w 1989roku obserwuje się nowe trendy migracyjne. Polska przyjęła m.in. zasadę swobodnego przepływu osób. W związku z tym zniesiono ograniczenia administracyjne, utrudniające lub uniemożliwiające oby-watelom polskim swobodne wyjazdy za granicę, a cudzoziemcom-przyjazd do Polski. Swoistym symbolem tych przemian było zniesienie w 1989 roku kart przekroczenia gra-nicy - dokumentu umożliwiającego administracji państwowej kontrolę nad wyjazdami, przyjazdami i okresem pobytu za granicą obywateli polskich oraz cudzoziemców w Polsce. Po 1990 roku uznano Polskę za kraj bezpieczny i zaprzestano uwzględniać wnioski azylo-we składane przez obywateli polskich za granicą. W 1991 roku Polska przyjęła Konazylo-wencję Genewską o statusie uchodźcy i tym samym na terytorium Polski mogą przybywać cudzo-ziemcy i występować z wnioskiem o nadanie statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej. W latach 90. XX wieku zaobserwowano nowe zjawisko, jakim jest nielegalna migracja do lub przez terytorium Polski. Zjawisko nielegalnego przekraczania granicy ma miejsce głównie na wschodniej granicy Polski, która jest jednocześnie zewnętrzną granicą UE. Nielegalna migracja występuje również na tych odcinkach, gdzie pewne grupy imigran-tów nie spełniają warunków legalności wjazdu. Przejawia się to w usiłowaniu wjazdu na terytorium Polski na podstawie fałszywych wiz, paszportów, nieważnych zaproszeń lub voucherów, lub też nielegalnego przekroczenia zielonej granicy.

Druga kwestia to zmiana po legalnym wjeździe do Polski deklarowanego celu podróży z turystycznego na rzecz migracji tranzytowej przez jej terytorium ku granicy zachodniej i dalszej nielegalnej migracji do państw Europy Zachodniej.

Nową formą są w Polsce migracje niepełne38. Jest to rodzaj masowych przemieszczeń

lud-ności między krajami, które posiadają trzy cechy: są to bardzo krótkie jednorazowe pobyty w kraju docelowym, wyjazdy te stanowią istotne źródło części dochodów gospodarstwa domowego oraz na ogół nie respektują reguł administracyjnych dotyczących cudzoziem-ców, stąd nie są ujęte w statystykach migracyjnych. W ostatnich latach napływa do Polski 3-5 mln rocznie cudzoziemców, którym można przypisać tę formę migracji. Najważniejszą liczebnie grupą cudzoziemców uczestniczących w tej formie i przybywających do Polski są Ukraińcy. Większość handlowała, ale również wykonywała różne prace najemne, nigdzie nie zarejestrowane.

37 Dane UNHCR dostępne na stronie:www.unhcr.org

38 M.Okólski, Imigranci. Przyczyny napływu, cechy demograficzno-społeczne, funkcjonowanie w społeczeństwie pol-skim, [w:] Prace Migracyjne nr 17/1998. s. IX.

Cudzoziemcy w Polsce

Wśród cudzoziemców napływających do Polski są turyści, biznesmeni, pracownicy za-graniczni, imigranci ekonomiczni, migranci tranzytowi, uciekinierzy wojenni, poszukiwa-cze azylu i uchodźcy, studenci i uczniowie, migranci niedobrowolni (migrujący z powo-du klęski żywiołowej, konfliktów zbrojnych, wojny, braku szans na poprawę warunków egzystencji).

W związku z tym problemy zagranicznych ruchów migracyjnych nabierają również w na-szym kraju nowego znaczenia i wymagają poszukiwania kompleksowych sposobów ich rozwiązywania.

Ogólna liczba cudzoziemców legalnie przebywających na terenie Polski nadal nie jest duża w porównaniu z liczbą ludności Polski. Zgodnie z danymi statystycznymi Urzędu do

spraw Cudzoziemców39 w 2012 roku wydano 3699 decyzji zezwalających na osiedlenie

się cudzoziemców, 34478 decyzji zezwalających na zamieszkanie na czas oznaczony oraz 861 decyzji przyznających status rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich. Według stanu na dzień 31 grudnia 2012 roku 111971 cudzoziemców posiadało ważne kar-ty pobytu (osoby objęte ochroną międzynarodową oraz pozostali cudzoziemcy). Z tego 47908 osób posiadało karty pobytu w związku z pozwoleniem na osiedlenie się, 54503 osoby posiadały karty pobytu w związku z pozwoleniem na zamieszkanie na czas ozna-czony, a 5722 osoby posiadały karty pobytu w związku z decyzją o przyznaniu statusu

rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich40.

Statystyka migrantów w Polsce

Tabela 2. Liczba cudzoziemców, którym wydano decyzję w sprawie zezwolenia na osied-lenie się w Polsce wg województw w latach 2010-2012

Organ wydający decyzję Liczba osób % ogółem

Wojewoda dolnośląski 953 8,9 Wojewoda kujawsko-pomorski 211 2,0 Wojewoda lubelski 857 8,0 Wojewoda lubuski 226 2,1 Wojewoda łódzki 446 4,1 Wojewoda małopolski 688 6,4 Wojewoda mazowiecki 4009 37,2 Wojewoda opolski 124 1,2 Wojewoda podkarpacki 522 4,8 Wojewoda podlaski 622 5,8 Wojewoda pomorski 347 3,2 Wojewoda śląski 570 5,3 Wojewoda świętokrzyski 165 1,5 39 www.udsc.gov.pl 40 Tamże.

Organ wydający decyzję Liczba osób % ogółem

Wojewoda warmińsko-mazurski 172 1,6

Wojewoda wielkopolski 437 4,1

Wojewoda zachodniopomorski 419 3,9

Ogółem 10 768 100

Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013

Tabela 3. Liczba cudzoziemców, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się w Polsce w latach 2010-2012 wg najliczniej reprezentowanych obywatelstw

Obywatelstwo Liczba osób % w ogółem

Ogółem 10 768 100%

Najliczniej reprezentowane obywatelstwa:

Ukraina 4885 45,4

Białoruś 1942 18,0

Rosja 586 5,4

Armenia 280 2,6

Nigeria 249 2,3

Razem wybrane obywatelstwa 7 942 73,6

Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013

Wykres 1. Liczba cudzoziemców, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się w Polsce w latach 2010-2012 wg najliczniej reprezentowanych obywatelstw

Źródło: Dane Urzędu ds. Cudzoziemców, Warszawa 2013

Wyniki spisu ludności i mieszkań z 2011 roku wykazały, że około 98,2% (37 820,7 tys.) sta-łych mieszkańców naszego kraju wskazało Polskę jako kraj swego urodzenia, niecałe 1,8% (674,9 tys.) urodziło się za granicą, a dla 0,04% ludności (16,2 tys.) – kraj urodzenia nie został ustalony. Większość z nich to osoby urodzone przed rokiem 1945 (czyli w ówczes-nych granicach Polski), bądź dzieci obywateli polskich urodzone stosunkowo niedawno za granicą. Zdecydowana większość urodzonych za granicą ma obywatelstwo polskie, tylko

UKRAINA 45% POZOSTAŁE 26% ^NIGERIA 2% BIAŁORUŚ 18% ROSJA 6% ARMENIA 3%

niespełna 7% (47 tys.) wśród tych osób to cudzoziemcy. Wyniki spisu 2011 roku wykaza-ły, że wśród stałych mieszkańców Polski ponad 99,8% (38445,6 tys. osób) to obywatele Rzeczypospolitej Polskiej, ponad 0,1% stanowią cudzoziemcy, tj. osoby bez polskiego oby-watelstwa (57,5 tys.). Ogólna liczba cudzoziemców przebywających w Polsce jest jednak większa, ponieważ imigranci przebywający w Polsce czasowo (stali mieszkańcy innych krajów) nie byli wliczani do ludności Polski faktycznie zamieszkałej. Część z nich – przeby-wający lub zamierzający przebywać w Polsce 12 miesięcy lub więcej – należy do ludności

rezydującej41.

1.4.2. Polityka wizowa RP

Obywatele wielu krajów spoza UE, którzy chcą wjechać do Polski, zobowiązani są do po-siadania wizy. Wiza poświadcza zgodę władz kraju na wjazd i pobyt konkretnej osoby na jego terytorium.

Cudzoziemcowi posiadającemu ważną wizę Straż Graniczna może odmówić wjazdu. Wiza może również zostać unieważniona lub cofnięta na granicy. Wizę uzyskuje się przed wy-jazdem w konsulacie polskim.

Istnieje kilka typów wiz42:

Î Tranzytowa wiza lotniskowa, oznaczona symbolem „A” (wiza lotniskowa) –

upraw-niająca do tranzytu przez międzynarodową strefę tranzytową jednego lub kilku lot-nisk państw obszaru Schengen.

Î Wiza Schengen, oznaczona symbolem „C” – wydawana cudzoziemcom, którzy

za-mierzają przebywać w Polsce lub państwach obszaru Schengen (w czasie jednego lub kilku wjazdów) do 90 dni w ciągu pół roku. Okres ten jest liczony od daty pierw-szego wjazdu.

Wiza ta jest wydawana także tym cudzoziemcom, którzy planują poruszać się po te-rytorium Schengen w celu tranzytu (pociągiem, samochodem).

Î Wiza krajowa, oznaczona symbolem „D” – uprawniająca do wjazdu i ciągłego

poby-tu w Polsce lub kilku pobytów następujących po sobie, trwających łącznie dłużej niż 3 miesiące. Okres ważności wizy krajowej nie może przekroczyć 1 roku. Okres pobytu na podstawie wizy krajowej ustala się odpowiednio do celu pobytu podanego przez cudzoziemca (jeśli cel podany przez cudzoziemca wskazuje, że będzie przebywał w Polsce krócej niż rok, okres pobytu do którego będzie uprawniony cudzoziemiec na podstawie wizy będzie krótszy).

• Jeśli cudzoziemiec chce pozostać w Polsce dłużej, musi po tym okresie ubiegać

się o nową wizę u polskiego konsula za granicą lub ubiegać się o kartę pobytu.

41 Polska polityka integracji cudzoziemców…, dz.cyt. s. 18. 42 www.msz.gov.pl

• Jedynie wiza krajowa może być wydana w celu udziału w postępowaniu w spra-wie o udzielenie azylu, repatriacji, korzystania z uprawnień wynikających z po-siadania Karty Polaka.

Wizy wydaje konsul Rzeczpospolitej Polskiej. W wybranych krajach (np. na Ukrainie) wnio-ski można składać także w punktach przyjmowania wniosków wizowych.

Cudzoziemiec ma obowiązek opuścić Polskę przed upływem okresu pobytu objętego wizą oraz przed upływem okresu ważności tej wizy, chyba że posiada inny ważny doku-ment uprawniający do pobytu na tym terytorium.

W 2013 roku wydano ogółem dla cudzoziemców 2954 wizy, w tym 90 krajowych i 2864 Schengen. Najwięcej wiz na wjazd na terytorium Polski wydano obywatelom państw

azja-tyckich, b. ZSRR oraz Afryki43 (patrz tab.4).

Statystyka wizowa

Tabela 4. Liczba wydanych wiz dla cudzoziemców w 2013 r. wg narodowości

Obywatelstwo Liczba osób

Rosja 848 Ukraina 648 Filipiny 632 Indie 184 Białoruś 102 Turcja 92 Chiny 59 Myanmar 42 Indonezja 39 Irak 39 Kazachstan 18 Armenia 16 Syria 16 Libia 12 Tajlandia 12 Iran 11 Capo Verde 10 Wietnam 10 Nigeria 9 Mongolia 8 Sri Lanka 6

Źródło: Dane Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Warszawa 2013

Ogółem w 2013 roku zostało wystawionych 78 868 zaproszeń dla cudzoziemców na przyjazd do Polski. 70 666 zaproszeń zostało wystawionych przez obywateli polskich, 5703 przez cudzoziemca przebywającego legalnie co najmniej 5 lat na terytorium RP, a 2500 zaproszeń wystawiły osoby prawne (instytucje mające siedzibę na terytorium RP)44.