Praca środowiskowa

Pracę środowiskową213 zalicza się do jednej z trzech metod pracy socjalnej. Ma ona na celu

wywołanie aktywności lokalnej oraz uruchamianie procesów integracji214. Jej

przedmio-tem jest wzajemne oddziaływanie wpływów środowiska i przekształcających środowisko sił jednostek. Siły te należy odnaleźć i dostosować do właściwości i potrzeb indywidual-nych klientów pomocy społecznej. W centrum tej koncepcji znajduje się człowiek i troska

o rozbudzenie jego twórczej aktywności społecznej 215.

H. Radlińska istotę służby społecznej wiązała z pożądaną cechą pracy pracownika socjalnego,

211 Tamże, s. 35. 212 Tamże, s. 36.

213 Szerzej K.Głąbicka, Praca środowiskowa istotą aktywnej polityki społecznej, [w:] Praca Socjalna nr 6/2012,ss.36–45. 214 D.Rybarska-Jarosz, Praca środowiskowa w praktyce regionalnej polityki społecznej, [w:] Środowiskowe usługi

spo-łeczne-nowa perspektywa polityki i pedagogiki społecznej, pod red. M.Grewińskiego i B.Skrzypczaka, Wyd. WSP TWP, Warszawa 2011, s. 310.

215 D.Urbaniak-Zając, O niektórych aspektach profesjonalizacji pracy socjalnej w Polsce i Niemczech. Społeczne nasta-wienie działań oraz wiedza jako przesłanka racjonalizacji praktyki zawodowej, [w:] E.Marynowicz-Hetka (red.), Profesje społeczne w Europie, Wyd. Śląsk, Katowice 2001, s. 258.

a równocześnie miarą jej efektywności, jest ciągłe wprowadzanie podopiecznego na drogi

samodzielności216. Postulat ten stanowi konieczną przeciwwagę dla przynależnościowe-go mechanizmu opieki, a zwłaszcza dla niebezpieczeństwa zabijania zaradności i

odpo-wiedzialności podlegającej opiece. Jego doniosłość polega na tym, iż wspomaga on jedną

z podstawowych funkcji opieki – usamodzielnianie życiowe podopiecznego.

Regulacja prawna stosowania pracy środowiskowej znajduje się w art. 45. 1. ustawy o po-mocy społecznej, który brzmi: ” praca socjalna świadczona jest na rzecz poprawy

funkcjono-wania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Praca socjalna prowadzona jest:

1) z osobami i rodzinami w celu rozwinięcia lub wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej;

2) ze społecznością lokalną w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i or-ganizacji istotnych dla zaspokajania potrzeb członków społeczności”.

Znajomość środowiska i implikatorów jego funkcjonalności bądź dysfunkcyjno-ści powinna stanowić podstawę wszelkich działań pracownika so cjalnego. Musi on znać teren, na którym ma podejmować działania, a przede wszystkim musi mieć

peł-ne rozeznanie, co do potrzeb śro dowiska lokalpeł-nego217. Charakteryzuje się ono

bo-wiem zawsze niepowta rzalnymi cechami oraz specyficznym obszarem potencjalnych proble mów i niezaspokojonych potrzeb. Rozpoznaniu ich służy diagnoza społeczna -

– jako narzędzie rozpoznawania aktualnych, trudnych problemów społecznych.218

Praca środowiskowa zawsze rozpoczyna się i kończy diagnozą społeczną219 Powinna ona

zostać uzupełniona prezentacją mapy problemów społecznych, której cykliczna aktualiza-cja pozwoli dokładnie analizować i wskazywać występujące zagrożenia.

Najtrudniejszym zadaniem, jakie ustawa postawiła przed pracownikami socjalnymi jest współdziałanie z uchodźcą w znalezieniu kontaktów ze środowiskiem lokalnym.

Przykłady pracy środowiskowej

Działania w tym zakresie wymienione w programach ograniczają się w zasadzie do „zapo-znawania z ofertą podmiotów wspierających uchodźców w procesie integracji”, albo w „po-mocy w sprawnym komunikowaniu się i orientacji w środowisku lokalnym”. W pojedyn-czych przypadkach pracownicy socjalni wspierają swoich podopiecznych w kontaktach

216 Efektem badań empirycznych były pierwsze dzieła H. Radlińskiej: Wstęp do pedagogiki społecznej, Stosunek wycho-wawczy do środowiska społecznego, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, Książka wśród ludzi. 217 E. Trafiałek, Środowisko społeczne i praca socjalna, Wyd. Śląsk, Katowice 2001.

218 O badaniach społecznych pisał już w 1931 r. Stanisław Rychliński (1903-1944) w publikacji, Badania środowiska spo-łecznego. Podstawowe zagadnienia metodologiczne, Warszawa 1931.

219 Diagnoza społeczna jest to proces prowadzący do uporządkowanego i całościowego opisu życia społecznego, zo-stała opisana szerzej, [w:] B.Szatur-Jaworska, Diagnozowanie w polityce społecznej. Materiały do studiowania, IPS UW, Warszawa 2003.

ze szkołą, sąsiadami czy z zakładem pracy. Główny problem w zakresie wypełniania tego obowiązku wynika zapewne stąd, iż nie wiadomo, jakie działania ustawodawca miał na myśli, poza pomocą w kontakcie z lokalnym OPS-em, który trudno jest uznać za „środowi-sko lokalne”. Należy pomóc uchodźcy w znalezieniu takiej umiejętności, która będzie przy-datna lokalnej społeczności, a następnie znaleźć możliwości wykorzystania jej na korzyść

społeczeństwa220.

Raport brytyjskiego Home Office na temat integracji zwraca uwagę, że budowanie kon-taktów społecznych może się odbywać poprzez: uczestnictwo dzieci uchodźców w za-jęciach rożnego rodzaju klubów dla młodzieży, w tym sportowych, organizacjach mło-dzieżowych, w pracy wolontariackiej; udział uchodźców w festiwalach i innych imprezach kulturalnych czy artystycznych, grupach religijnych, zrzeszanie się w organizacjach

spo-łecznych221. Działania takie mogą być jednak podejmowane w momencie, gdy uchodźcy

mają zapewnione podstawowe warunki bytowe i ekonomiczne na dłuższy czas.

7.5.1. CAL jako przykład pracy środowiskowej

Praca środowiskowa stanowi mocne antidotum wobec patologii życia społecznego. Jej przykładem są tworzone Centra Aktywności Lokalnej (CAL).

Centrum Aktywności Lokalnej ma służyć aktywizowaniu społeczności lokalnych i two-rzeniu poczucia przynależności do danego miejsca i grupy. Jest to sposób działania re-alizowany przez istniejące już organizacje pozarządowe lub instytucje samorządowe i spółdzielcze, takie jak kluby osiedlowe, domy kultury, szkoły, organizacje pozarządowe. Innowacyjność tej koncepcji polega na tym, że zespoły z wymienionych instytucji nie koncentrują się na jednym tylko obszarze działania, np. ekologii, kulturze, czy pomocy społecznej, lecz postrzegają daną społeczność całościowo, starając się odpowiadać na po-trzeby artykułowane przez środowisko. Najważniejszą zasadą CAL jest realizowanie dzia-łań na rzecz osiedla przy zaangażowaniu jego mieszkańców. Zespół CAL musi wyłonić na swoim terenie lokalnych liderów- wolontariuszy, którzy będą przy wsparciu swoich sąsia-dów i znajomych realizować własne pomysły, rozwiązywać problemy i konflikty. Centrum Aktywności Lokalnej jest metodą budzenia aktywności społecznej w celu samoorganizo-wania się do rozwiązysamoorganizo-wania konkretnych problemów danej społeczności. Jest to metoda zakładająca zaangażowanie społeczne jako podstawowy element swojej skuteczności. Ponadto praca przy pomocy metody CAL oznacza:

Î posiadanie lub stworzenie realnego, fizycznego miejsca, które będzie służyć

ożywa-niu i integracji społeczności lokalnej (miejscem takim może być siedziba instytucji),

Î tworzenie w środowisku koalicji na rzecz pracy w środowisku i wokół problemów,

Î inicjowanie ruchów samopomocowych i obywatelskich,

Î promowanie i wdrażanie pracy wolontarystycznej i zespołowej,

220 A.Chrzanowska, W.Klaus, Integracja i pomoc społeczna…, dz.cyt., s. 30. 221 Tamże, s.37.

Î inicjowanie lokalnych akcji i wydarzeń,

Î działania w oparciu o programy i projekty.

Odpowiada ona na rozpoznane potrzeby społeczności lokalnej, angażuje mieszkań-ców w proces ich rozwiązywania w myśl zasady „Pomóżmy ludziom, żeby pomogli sami

sobie”222.

Centrum Aktywności Lokalnej służy aktywizowaniu społeczności lokalnych oraz tworze-niu poczucia tożsamości z określonym miejscem i grupą. Głównym jego celem jest praca z grupami znajdującymi się w niekorzystnym położeniu, ma umożliwić im wspólne okre-ślenie potrzeb i praw, jasne przedstawienie celów i podjęcie działań pozwalających te cele realizować w ramach demokratycznych struktur.

Program CAL jest ważnym narzędziem na rzecz integracji lokalnej wspierającym

aktywi-zację społeczną223.

CAL ma na celu szybsze wydostawanie się osób, bądź rodzin z kręgu ubóstwa stwarzając im szanse aktywnego włączenia się w przełamywanie podstawowych barier w powrocie na rynek pracy i pełnieniu ról społecznych.

7.5.2. Centrum Integracji Społecznej

Cudzoziemiec, który posiada status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą i uczestniczy w indywidualnym programie integracji może uczestniczyć w zajęciach Centrum Integracji Społecznej (CIS).

Centra Integracji Społecznej mogą tworzyć jednostki gminy i organizacje pozarządowe, których zadaniem jest reintegracja zawodowa i społeczna osób społecznie wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym. Osoba może zostać skierowana do uczest-nictwa w zajęciach prowadzonych przez CIS przez właściwy dla miejsca zamieszkania lub pobytu osoby ośrodek pomocy społecznej. W ramach CIS prowadzona jest działalność wytwórcza, handlowa, usługowa oraz prowadzone są zajęcia, mające na celu:

Î kształcenie umiejętności adaptacji w społeczeństwie;

Î nabywanie umiejętności zawodowych;

Î przyuczenia do zawodu;

Î podwyższania lub zmiany kwalifikacji zawodowych;

Î nauczenia planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez

możliwość osiągnięcia własnych dochodów przez zatrudnianie lub działalność gospodarczą;

Î wpajanie umiejętności racjonalnego gospodarowania środkami pieniężnymi.

222 P.Jordan, Centrum Aktywności Lokalnej, referat wygłoszony 19 listopada 2008 r. na konferencji MCPS, Warszawa 2008. 223 Np. J.Furga, Centrum Aktywności Lokalnej jako przykład realizacji lokalnej polityki społecznej w Pionkach, [w:] Biuletyn Informacyjny PTPS nr 2/2004. Diagnoza socjalna regionu radomskiego, pod red. K.Głąbickiej, Radom 2004, s. 137 i nast.

Uczestnictwo w zajęciach ma charakter czasowy i wynosi 12 miesięcy. W trakcie uczest-nictwa w zajęciach Centrum uczestnik otrzymuje świadczenie integracyjne w wysokości 50-80% zasiłku dla bezrobotnych.

7.5.3. Klub Integracji Społecznej

Kolejna możliwość działań integracyjnych w środowisku lokalnym to uczestnictwo w

zaję-ciach Klubu Integracji Społecznej (KIS)224.

Kluby tworzone są przez gminy, ośrodki pomocy społecznej lub organizacje pozarządowe i prowadzącą usługi z zakresu reintegracji zawodowej i społecznej.

Zatem mogą być organizowane działania o charakterze:

Î terapeutycznym, np. wsparcie dla osób uzależnionych w kontynuowaniu leczenia

uzależnień, przygotowanie dokumentacji do właściwych zakładów lecznictwa, opie-ki zdrowotnej;

Î edukacyjno-pomocowym, np. organizowanie kursów, szkoleń i zajęć nauki języków

obcych, organizowanie kursów przygotowania zawodowego, organizowanie war-sztatów mających na celu przygotowanie dokumentów aplikacyjnych i przygoto-wanie do rozmowy kwalifikacyjnej, a także szkoleń z zakresu podstaw prawa pracy, tworzenia własnych firm, spółdzielni socjalnych;

Î poradnictwa prawno-administracyjnego np. udzielanie pomocy oraz porad z

za-kresu przygotowywania pism administracyjnych, wniosków do urzędów admini-stracji, urzędów pracy i innych instytucji, przy rozwiązaniu spraw mieszkaniowych i socjalnych;

Î zatrudnieniowym, np. organizowanie robót publicznych, przygotowywanie

kandy-datów do uczestnictwa w zajęciach Centrum Integracji Społecznej;

Î samopomocowym, np. samopomocowe grupy wsparcia, organizowanie

alternatyw-nych form spędzania czasu wolnego.

7.5.4. Zatrudnienie wspierane

Po zakończeniu programu reintegracji zawodowej i społecznej w Klubie Integracji Społecznej lub Centrum Integracji Społecznej można uzyskać skierowanie z Powiatowego Urzędu Pracy do pracy u pracodawcy lub w Centrum na okres przynajmniej 18 miesię-cy. Można podjąć także wspólną działalność gospodarczą w formie spółdzielni socjalnej. Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego

przedsiębior-stwa w oparciu o osobistą pracę członków w celu zawodowej i osobistej integracji225.

Pomoc społeczna, której celem jest wsparcie osób czy rodzin w trudnych sytuacjach życio-wych, gdy nie są one w stanie poradzić sobie same, nie powinna ograniczać się do regular-nego wypłacania zasiłków pieniężnych. Jej nie mniej ważnym aspektem jest prowadzenie

224 K.Głąbicka, Ekonomia społeczna. Podmioty i instrumenty, wyd. MCPS, Warszawa 2009, s. 139. 225 Szerzej M.Gagacka, K.Głąbicka, Zarządzanie przedsiębiorstwem społecznym, Wyd. PR, Radom 2011.

pracy socjalnej z beneficjentem, prowadzącej do jego aktywizacji zawodowej, integracji z otoczeniem i w efekcie do życiowego usamodzielnienia.

Zakłada to oczywiście współpracę z pracownikami socjalnymi OPS-ów ze strony osób ko-rzystających z pomocy oraz przede wszystkim ich chęć do tego, by zmienić swoją sytuacją życiową i usamodzielnić się. Dlatego też pomoc w OPS-ach nie jest udzielana bezwarun-kowo. Pracownik socjalny nakłada na świadczeniobiorcę rozmaite, dostosowane do jego indywidualnej sytuacji obowiązki – czasem są one ujęte, wraz z zobowiązaniami pracow-nika OPS-u wobec klienta, w kontrakcie socjalnym – z których najważniejszym jest aktyw-ne poszukiwanie pracy, i ma prawo odmówić udzielenia pomocy finansowej, jeśli ten się

z nich nie wywiązuje226.

Znaczna większość cudzoziemców (80%) nie pracuje. Zaledwie 18 osób (18,9%) deklaruje, że pracuje, ale jedna trzecia z nich pracuje nielegalnie, a prawie połowa jedynie dorywczo, co prawdopodobnie również oznacza, że nielegalnie. Z tego typu pracy nie sposób utrzy-mać rodziny, nie można więc tu mówić o żadnej stabilizacji. Po zakończeniu procedury uchodźczej, człowiek jest zupełnie nieprzygotowany do samodzielnego funkcjonowania i podjęcia pracy. Okoliczności te powinny warunkować sposób pracy z cudzoziemcami trafiającymi do OPS-ów.