C
E
N
Z
J
E
> . - ■ v ' ■ , ; V
'
D ouglas A la n F i s h e r , T h e Epic o f Steel. H arper and R o w Publishers, N e w Y o r k — Evanston — London 1963, ss. V I I I + 344, ilustr. 2, tabl. 20.
K siążka Fishera — trzeba to podkreślić n a w stępie — nie jest pracą h istoryczną; stopień w ykorzystania daw nych źródeł do połow y X I X w . jest tu nader skrom ny i poza pow szechnie znanym i autoram i i(V. Biringuccio, G . A g rico la, R . Reaum ur) spotykam y niew iele tylko n azw isk; także zakres zaw artych w iadom ości n ie w y kracza poza dane, które m ożna znaleźć w opracow aniach syntetycznych. Szczegól n ie dużo danych zaczerpnął Fisher z historycznych opracow ań J. M . S w an k a i H . R . S c h u b e r ta 1. T akie oparcie się praw ie w yłącznie na źródłach am erykańskich i angielskich spraw ia, że przedstaw iając — znacznie już dokładniej — rozw ój h u t nictw a żelaza od połow y X I X w . do lat ostatnich, F isher praw ie nie w id zi w k ładu innych narodów w ten rozw ój. T a k np. francuscy bracia M artin zostali zaledw ie w ym ienieni (s. 125), podczas gdy w yn alazk ow i działającego w A n g lii H . B essem era pośw ięcił Fisher praw ie dw a rozdziały (ss. 113— li29).
Trzeba zresztą przyznać, ż e szczegółow iej om ów ione przez Fishera w ynalazk i ostatniego stulecia zadecydow ały o sytuacji hutnictw a żelaza w chwili obecnej i o jego perspektyw ach. U w ypu klon e w ięc zostały w książce kierunki rozw ojow e hutnictwa żelaza, a raczej stali (gdyż produkt dzisiejszych hut n azyw am y stalą). I w łaśnie na tym polega w artość książki, która nie jest b yn a jm n ie j przeznaczona dla historyków techniki, choć zaw iera dość dużo danych o różnych osiągnięciach techniki w końcu X I X i w pierw szej połow ie X X w . Pow inien ją natom iast prze
czytać techniczny personel kierow niczy w iększych hut (a u n as — i resortu p rze m ysłu ciężkiego). Fisher doskonale bow iem w ykorzystuje dane historyczne dla uzyskania pełniejszego obrazu w spółczesnego nam hutnictw a stali; tak n p . 1 5 -str o - n icow y rozdział o historycznym rozw oju stali stopow ej (ss. 152— 167) jest w stęp em do w yczerpującego studium o dzisiejszej produkcji skład nik ów stopow ych dla srtali (ss. 168— 196). Podobny charakter m a rozdział o zasobach rud żelaza i obecnej p ro dukcji stali (ss. 248— 266), choć znalazł się przed rozdziałem pośw ięconym rozw o jow i w ielkiego pieca (ss. 267— 278), a znacznie dalej aniżelr część dotycząca historii stalow nictw a (ss. '114— 131). K siążka kończy się przeglądem najn ow szych procesów technologicznych i perspektyw am i rozw oju hutnictw a żelaza w „w ieku atom u i przestrzeni kosm icznej” .
K siążkę Fishera jednak cechuje tendencyjność nie ograniczająca się do w sp om nianej ju ż oceny w k ła d u różnych narodów w rozw ój hutnictw a żelaza.
P rzykładem m aże być tablica 1¡6 (ss. 254— 255), w której autor zestawia dla p o szczególnych k ra jów produkcję stali i odlew ów staliw nych w 1961 r. oraz zdolność produkcyjną planow aną na 1965 r. Z zestawienia tego w yn ikałob y, że przyrost pro dukcji w w ysoko rozw iniętych krajach kapitalistycznych (w stosunku do których autor często stosuje nazw ę fr e e w orld — „w oln y św iat” ) jest w y ższy aniżeli w -k r a jach socjalistyczn ych ; w Stanach Zjednoczonych planow ana zdolność produkcyjna w 1965 r. jest w yższa aż o 6 3 ,3 % od produkcji w 1961 r., w W ie lk iej B rytanii — o 5 4 ,3 % , w e Francji — o 39,2°/o, podczas gdy w Z S R R — o 38,7%), w C zechosło w a cji — o 50 ,0% , w Polsce — o 2 6 ,7 % itp. S ta ty sty k a produ kcji s t a li2 pokazu je natom iast, że kraje socjalistyczne w latach 1961*— 1963 pow ażnie zw ięk szy ły p ro
1 J. M . S w a n k , H istory o f the M anufacture o f Iron in A ll A g es. W y d . 2. Philadelphia 1892; H. R. S c h u b e r t , H isto r y o f the British Iron and S te el Indu stry. London 1957.
2 P o r.: R ocznik sta tys tyc zn y 1964. W arszaw a 1>964, s. 559. K W A R T A L N IK H IS T O R II N A U K I I T E C H N IK I, R O K X — N R 4
608
R ecen zjedu k cję: Z S R R — o 13,3%>, C zechosłow acja — o 8,6°/o, Polska — o ,11,1°/», podczas gdy w w ysoko rozw iniętych krajach kapitalistycznych zw iększyła się ona n ie w iele: w W ie lk iej Brytanii — o 2,l°/o, w e Francji utrzym ała się na poziom ie, w Stanach Zjednoczonych w zrosła w praw dzie o 12,4°/o, nie osiągnęła jednak p ro dukcji w latach 1S55— 1957, a w Japonii, xktóra jako jedyna w śród państw kapita listycznych zw iększa produkcję stali w szybkim tem pie, w zrosła ona w latach 1-961— 11963 o 10,2°/».
F ischer unika przy tym podaw ania w ielkości produkcji w ciągu dłuższego czasu, a w łaśnie takie dane w yk a zy w a łyb y , ja k dużym w ahaniom podlega p ro duk cja stali w krajach kapitalistycznych (np. w Stanach Zjednoczonych spadła ona z 102,3 m in t w 1357 r. do 77,3 m in t w roku następnym ), podczas gdy w 'krajach socjalistycznych wielkość produkcji system atycznie i rów nom iernie wzrasta. N ie zn ajdziem y też w książce Fishera danych, w jakim stopniu w ykorzystane są w hutnictwie żelaza różnych k ra jó w m oce produkcyjne i jakie są perspektyw y w tym zakresie; a przecież przy postępującej autom atyzacji nie w ykorzystane m oce produkcyjne w coraz w iększym stopniu będą oddziaływ ały ujem n ie na ekonom ikę poszczególnych państw.
C zytając w ięc interesującą niew ątpliw ie E p o p eję stali napisaną przez Fishera, trzeba pam iętać, że jest to epopeja am erykańska, i to epopeja, która m usiała być — niezależnie od w szystkiego — optym istyczna ze względu n a autora, związanego od długiego czasu z U S S tee l Corporation.
J erzy P iaskow ski
R adom ir P I e i n e r , D ie E isen verh üttun g in der „G erm an ia Magna” zur rö m isch en K aiserzeit. W a lter de G ruyter und C o, Berlin 1965, ss. II + 86, ilustr. 19, m apa.
Praca dra Radom ira Pleinera, która ukazała się jako przedruk z t. 45 z 1964 r. „B erich t der R öm isch -G erm an ischen K o m m ission ” , zjaw iła się w samą porę, roz szerzając dyskusję na S y m pozju m Starożytnego H u tn ictw a zorganizowanego w Polsce w ramaich X I M iędzynarodow ego K o n gresu H istorii Nauki.
W rozdziale w p row adzającym R . P leiner zakreśla obszar poza granicam i p ro w in c ji rzym skich, na którym znalazły się ośrodki hutnicze stanowiące przedm iot pracy. O bszar ten obejm u je północne i środkow e N iem cy, Polskę, C zechy i M oraw y, częściowo Słow ację. M arginesow o natom iast autor traktuje kraje im perium rzy m skiego leżące nad R enem i na zachoód odeń oraz na południe od D u naju ; kraje te bow iem — uzasadnia autor — posiadały kulturę w y że j rozw iniętą niż obszar ozna czany przez rzym skich pisarzy jako „G erm an ia M agna” . M im o jednak w yraźnej odrębności tych dwóch obszarów kulturow ych rozw ój techniki hutniczej kształto w a ł się i tu i tam w oparciu o tradycję celtycką.
W rozdziale II H u tn ictw o celtyck ie i jeg o znaczenie w Europie Ś rod k ow ej autor precyzuje um iejętności celtyckie, rozróżniając trzy obszary na podstawie kształtu pieców i sposobu ich prow adzenia: zachodnioceltycki i b ry tyjsk i, środkow oceltycki, oraz północnoceltycki, do którego zaliczone zostały tereny czeskie i m ałopolskie.
T y p y pieców do redukcji rud żelaznych, stosow ane n a poszczególnych obsza rach, nie b yły jednolite, a n aw et i w kow alstw ie nie m ożna m ów ić o typow ej tech nice celtyckiej. N iem niej w łaśn ie hutnicy celtyccy kształtow ali całą środkow oeu ropejską produkcję hutniczą. R ozkw it tej produkcji odbyw ał się w czasach, gdy w różnych ośrodkach w ytw órczych, przy jm u ją c określone podstaw y technologicz ne, n a now o je przetw arzano i w ypróbow yw an o. Dośw iadczenia celtyckie znajdow ały przy tym zastosowanie rów nież u sąsiadów nieceltyckich, u których „epoka żela
