Błędy ankieterskie w wywiadzie kwestionariuszowym i ich skutki

A C T A U N I V E R S I T A T I E L O D Z I E N S I S FOLIA SOCIOLOGICA 9 , 1984

Krzysztof K istelsk i*

BŁĘDY ANKIETERSKI E V WYWIADZIE KWESTIONARIUSZOWYM I ICH SKUTKI

I .__problematyka 1 założenia badań

Zasadniczym problem»*, którego ro zstrzy g n ięcie a ta ło s ię moż-liw e w wyniku p rz eo rowadzenia badań, było o k reślen ia czynników wpływających na pop ełn ien i* przez ankieterów różnego rodzaju b łę-dów, w szczególn ośoi zaśt oech ankieterów, cech respondentów, typów pytań kwestionariuszowych oraz przebiegu proceau interroga- o j i . Ponadto istotnym pytaniem, na które odpowiedź miały przy-n ie ść wyprzy-niki badań byłot w Jaki sposób il o ś ć i rodzaj popełprzy-nia- popełnia-nych błędów wpływa na wartość uzyskiwapopełnia-nych materiałów?

W badaniu przyjęto dyrektywne p o ję c ie błędu ankieterskiego ro-zumianego Jako niezgodność zaohowania ankietera z dyrektywami z ł- wartyml w podręczniku ankietera oraz in stru k o ji do badań. Zmienne zastosowane w badaniu op isu ją najbardziej typowe i is to tn e oraz n a jc z ę śc ie j występujące błędy a n k ietersk ie , dając przy tym możli-wość porównywania wyników różnych prób empirycznych. Jednocześnie dążono do teg o , aby uznawaniu pewnych zaohowań za błędne towarzy-sz y ła Jak najmniejtowarzy-sza a rb itra ln o ść ze strony koderów. Ogólnie rzecz b iorąc, w badaniu kontrolowano błędy zakłócające proces wzajemnego komunikowania s i ę między ankieterem a reapondentem (w oparciu o a n a liz ę wywiadu nagranego przez samego an k ietera) oraz błędy zakłócające proces przepływu inform acji między ankieterem a badaczem, c z y li błędy zapisu (na podstawie porównania nagrania z zapisem ankietera w kw estionariuszu).

J e ś l i chodzi o parametry pytań, to podzielono J e ze względu * D r , a d i u n k t w I n s t y t u c i e S o c j o l o g i i UŁ,

150 K rz y a sto f K laieX altl

na kryterium formalne (p ytania otwarte i zamknięte różnego rodza-j u ) , przedmiot (dotyczące faktów z życia respondenta, Jego o p in ii o swej pracy zawodowej oraz o p in ii na temat zróżnicowania sp ołe-czeństwa p o lsk ieg o ) oraz trudność (wg s k a li trudności autorstwa W. Rostockiego - pytania łatw e, trudne i bardzo trudne dla re-spondenta). Kontrolowane w badaniu parametry pytań pozostają w ścisłym związku z błędami ankietersklm i. Dotyczy to przede wszyst-kim różnych typów pytań wyróżnionych z punktu widzenia kryterium formalnego, stawiających przed ankieterem odmienne zadania, któ-rych r e a liz a c ja była regulowana przez sp ecyficzne dyrektywy z in s tr u k c ji. V związku z powyższym isto tn ą kw estię stanowi sposób kwalifikowania zachowań an k ietersk ich Jako prawidłowe lub niepra-widłowe, bowiem pewne kategorie błędów można różnie interpretować w za leżn o ści od typu pytania w Jakim s i ę pojaw iły. Dotyczy to przede wszystkim błędów w sondowaniu, które w pytaniach otwartych p olegały przede wszystkim na niepodejmowaniu przez ankieterów d ziałań zmierzających do rozszerzenia zakresu treściowego odpowie-d zi responodpowie-denta, zadowalaniu s ię Jakimikolwiek wypowiedziami przynoszącymi informacje niekompletne, szczątkowe. Brak rozsze-rzenia zakresu znaczeniowego odpowiedzi w tym ty p ie pytań oznaczał uznawanie za w ystarczające wypowiedzi niejasnych, bez sensu, których znaczenia n ie sposób było u s t a l ić , bądź poprzestawanie na z a p is ie pierwszej n ie is to tn e j reak cji respondenta bez podjęcia próby motywowania go do u d zielen ia odpowiedzi is t o t n e j . Za błędny uznawano ta k i sposób sondowania, który niew łaściw ie ukierunkowy-wał odpowiedź respondenta, przynosząc informacje niezgodne z po-szukiwanymi bądi sugerował badanemu określone odpowiedzi.

W pytaniach zamkniętych zasadniczym sposobem d ziałan ia ankie-t e r a , zmierzającym do uzyskiwania odpowiedzi isankie-to ankie-tn y ch , miało być powtarzanie pytania w w ersji kwestionariuszowej. Jednak w pewnych sytuacjach zabieg ta k i można było uznać za nieefektywny (sz c z e g ó l-n ie w pytal-niach dopełl-niel-nia oraz ze skalą lub k a fe te r ią ), sztu cz-n ie form alizujących sytuację wywiadu. Ni* traktowano więc Jako błędu zastosowania prawidłowego sondowania zam iast powtórzenia py-ta n ia , natomiast uznawano za błąd brak podjęcia sondowania wtedy, gdy stanowiło ono minimum teg o , co powinien zrobić an k ieter w da-nej sy tu a c ji.

B łędy z a p i s u w p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h z a s a d n ic z o s p ro w a d z a ły s i ę do n ie w ła ś c iw e j k w a l i f i k a c j i o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta , a l e z e

względu na dyrektywę nakazującą stosowanie zapisu dosłownego w przypadkach trudnoécl z dokonaniem prawidłowej k w a lifik a c ji, wy-s t ą p iły w nich również błędy charakterywy-styczne dla pytań otwar-tych , a więc np. pomijanie isto tn y ch elementów odpowiedzi szcze-g ó ln ie kontekstu moszcze-gąceszcze-go zmienić sens odpowiedzi bądź utrudnić właściwe j e j zakodowanie.

Podział pytań z punktu widzenia przedmiotu, do którego odnosi s i ę jednostkowa informacja poszukiwana, aczkolwiek mniej isto tn y z punktu widzenia zachowań a n k ietersk ich , odgrywa pewne znaczenie dla in te r p r e ta c ji tych zachowań. Po pierwsze - w pytaniach o fak ty dopuszcza s i ę sposób uzyskiwania in form acji, który w pyta-niach o o p in ię n ie zostałb y zaakceptowany jako prawidłowy, np. poprzez s i l n i e ukierunkowujące pytania sondujące. Po drugie - wy-daje s i ę , iż pytania o fakty stwarzają znacznie m niejsze trudno-ś c i w sformułowaniu odpowiedzi, przez co sposób reagowania re-spondenta stawia przed ankieterem mniej skomplikowane zadania, niż to ma m iejsce w pytaniach otwartych. J e ś l i chodzi o sk alę trudnośoi, to można są d zić , iż pytania trudne dla respondenta mogą - ze względu na sposób odpowiadania na n ie - komplikować za-danie a n k ietera, stwarzając w ten sposób sy tu acje sp rzyjające po-p ełn ian iu po-przez niego różnego rodzaju błędów.

W badaniu wyróżniono dwa podstawowe typy odpowiedzi: is to tn e - przynoszące poszukiwaną przez badacza informację oraz n ie is to tn e - n ie przynoszące ta k ie j inform acji. Pojawienie s i ę odpowiedzi n ieisto tn y c h może być oczyw iście wynikiem wpływu czynników poza- a n k ietersk ich , a więc trudności pytań, ich t r e ś c i lub formy, cech respondenta bądź sy tu a c ji wywiadu. W badaniu dokonano po-d zia łu opo-dpowiepo-dzi n ieisto tn y ch na 8 typów (p atrz opracowanie A. Kubiak w niniejszym tom ie), co pozw oliło m. in . na wskazanie związku, ja k i zachodzi między pierwszą reakcją respondenta po od-czytaniu pytania, w sy tu a c ji gdy n ie przynosi ona jednostkowej inform acji pohukiw anej, a błędami Jakie popełnia an k ieter.

Wprowadzono p o n a d to szereg zm iennych o p a r ty c h na p o d z i a l e od-p o w ie d z i na n i e i s t o t n e i i s t o t n e , o p i s u j ą c e e f e k t z a p is u a n k i e t e -r a w k w e s tio n a -r iu s z u oraz e f e k t z a p is u k o d e ra n a p o d s ta w ie n a g r a -n i a . Z e s ta w ie n ie e fe k tó w z a p is u a n k i e t e r a o ra z k o d e ra rozw ażanych w k a t e g o r i a c h i s t o t n y - n i e i s t o t n y z b łę d a m i a n k i e t e r s k i m i odno-szą cy m i s i ę do sondow ania b ąd ź p o w ta r z a n ia p y ta ń m ia ło na c e lu wy-k a z a n ie zw iązwy-ku m iędzy tym i b łę d a m i a b ra wy-k am i d a n y c h , j a k i e p o

-152 _{K rz y sz to f K l s t e l a k l}

wstały na skutek nieprawidłowych d ziałań ankieterów. W pytaniach otwartych zmienna opisująca bogactwo treściow e odpowiedzi respon-dentów pozwalała określać« w jakim stopniu ankieterzy mogli przy-czyniać s i ę , poprzez stosowanie zalecanego in stru k cją sondowania, do uzyskiwania bardziej kompletnych i wyczerpujących inform acji.

Porównanie zapisu ankietera z zapisem kodera w kategoriach is to tn y - n ie isto tn y bądź odwrotnie, Jak również różnic meryto-rycznych między tymi zapisami w sy tu a c ji gdy efek ty obydwu z nich były is t o t n e , pozwalało o k r e ś lić il o ś ć zn ie k szta łceń odpo-w iedzi udzielanych przez respondentóodpo-w, poodpo-wstających na skutek błędów zapisu popełnianych przez ankieterów. Jak z tego wynika, zap is kodera na podstawie nagrania stanow ił kryterium poprawności zapisu ankieterskiego w kwestionariuszu. Koderzy posiadający duże doświadczenie w prowadzeniu wywiadów, dysponujący pełną r e je str a -cją procesu in te r r o g a c ji, co pozwalało na śle d z e n ie wszystkich Jego aspektów ważnycłi dla Ostatecznego efektu odpowiedzi, kodujący n ie z a le ż n ie każdy wywiad w dwóch cyklach, m ie li w naszych bada-niach z założen ia pełne możliwości tra fn ej i w miarę obiektywnej oceny i k la s y fik a c ji odpowiedzi udzielanych przez respondentów.

Reasumując» skutki występowania błędów ankieterskich dla war* t o ś c i uzyskiwanych materiałów rozpatrywane były w trzech aspek-tacht

a ) braki danych powstałe w wyniku nieprawidłowych d ziałań an-k ie te r san-k ic h ,

b) uzyskiwanie niekompletnych, niewyczerpujących inform acji jako konsekwencja braku lub błędów w sondowaniu bądź powtórzenia pytania,

c ) z n ie k szta łcen ie odpowiedzi udzielonych przez respondenta ne skutek błędów w z a p is ie odpowiedzi.

W badaniu n ie z o sta ła podjęta próba o k r eślen ia , w jakim stop-niu błędy a n k ietersk ie wpływają na z n ie k sz ta łc e n ie inform acji u- dzielanych przez respondenta, a więc odchylanie s i ę w artości re-spondenta od J a k iejś w artości •prawdziwej". Wynikało to przede wszystkim z fak tu, iż zastosowane przez nas metody w eryfik acji zewnętrznej n ie pozwalały w żaden sposób wyizolować tych zn ie-k szta łceń , które są wynikiem błędów an k ietera, od innych, powsta-łych na skutek np. trudności pytania.

I I . Wyniki badań

A. I lo ś ć błędów popełnionych przez ankieterów oraz błędy n a jc z ę śc ie j występujące

Ha podstawie a n a liz y 9072 pytań zadanych respondentom w 203 wywiadach 1 zarejestrowanych na taśm ie magnetofonowej stw ierdzono, iż an k ieterzy p o p e łn ili 3755 błędów w 24,9# w szystkich pytań. Wy-nika stą d , iż średnio w co czwartym pytaniu prowadzący wywiad p e łn la l i Jakiś błąd. Zważywszy na f a k t, iż zadanie stawiane przed ankieteram i n ie było zbyt trudne, zaś kontrola ic h zacho-wań odbywała s i ę w sposób jawny, zarówno il o ś ć błędów, Jak 1 c z ę sto tliw o ść ic h występowania należy uznać za bardzo dużą.

Z 3755 popełnionych błędów 56,8# stanowią błędy naruszające założony dyrektywami badacza proces komunikowania s i ę między an-kieterem a respondentem, zaś 41,2# błędy zapisu odpowiedzi. Wyni-ka s tą d , iż p rzestrzeg a n ie dyrektyw odnoszących s i ę do prawidło-wego zadawania pytań, ic h powtarzania oraz sondowania stwarza ankieterom większą trudność n iż dotyczących zapisu odpowiedzi udzielanych przez respondentów. J e ś l i z ogóln ej lic z b y błędów zap isu wyeliminować Jego n iec z y teln o ść bądź n ie s zap e łn ia n ie o k reślo -nych wymogów formal-nych, to okazuje s i ę , iż błędy naruszające proces komunikowania s i ę między badaczem a respondentem występują niemal dwa razy c z ę ś c ie j (w 19,7# analizowanych p y tań ) n iż błędy merytoryczne zapisu odpowiedzi (w y stą p iły w 11,3# p ytań ). Wśród błędów naruszających założony dyrektywami badacze proces komuniko-wania s i ę między ankieterem a respondentem n a jc z ę ś c ie j występują błędy p olegające na braku zastosowania so n d o w a n ia , niewłaściwym sondowaniu (w sumie 19# w szystkich błędów) oraz niezastosow aniu przez ankietera powtórzenia pytania (1 3,5# w szystkich błędów) tworzące n a j lic z n ie j s z ą k ategorię obejmującą jedną tr z e c ią wszy-s tk ic h nieprawidłowych zachowań an k ieterwszy-sk ich w tym badaniu. Świadczy to przede wszystkim o tym, iż stosow anie właściwych bo-dźców m ając y ch na celu uzyskiwanie p ra w id ło w y c h i n f o r m a c j i J e s t n a j t r u d n i e j s z y m wycinkiem d zia ła n ia ankietera w t r a k c i e p ro w a d ze-n i a w yw iadu. P o n a d to ank ieterzy p o p rz e z z a n i e c h a n i e p o w tó r z e n ia p y t a n i a l u b w prow adzenia so n d o w an ia u ł a t w i a j ą s o b i e z a d a n i e , s k r a -c a j ą -c w s p o s ó b z n a c z n y c z a s t r w a n ia w yw iadu, czemu s p r z y j a ć może

brak precyzyjnego o k reślen ie w in s tr u k c ji, w Jakich sytuacjach ne- le ż y posłużyć s i* dodatkowymi bodźcami w stosunku do respondenta .

Błędy naruszające tr e ś ć lub formę pytania kwestionariuszowego - a więc skracanie pytania bądź dodawanie elementów n ie zawartych w Jego t e k ś c ie - w ystąpiły jed y n ie w 3 ,8# w szystkich pytań. Czyn-nikiem ograniczającym szczegółową a n a liz ę tego typu błędów b yła, n iesłu szn a być może, konstrukcja klucze kodowego, która n ie uw zględniała, czy z n ie k sz ta łc e n ia formy bądź t r e ś c i pytania wy-stęp ują przy pierwszym Jego odczytywaniu, czy też przy powtórze-niu. W t e j sy tu a c ji trudno o c e n ić , w Jakich przypadkach nastą-p iło z n ie k s z ta łc e n ie najbardziej is t o t n e , a więc dotyczące p ie r -wszego odczytania pytania przez prowadzącego wywiad.

M arginesow y charakter miały te g o typu błędy Jak sugerowanie odpowiedzi respondentowi wprost bądź za pomocą w yjaśnień, tłuma-czen ie n ie przewidziane przez in stru k cję ( 4 , 9 # błędów), zadawanie respondentowi kilku pytań łą c z n ie ( 0 , 4 # ) bądź za p is odpowiedzi przed zakończeniem czy ta n ie p yten ie ( 1 ,6 # w szystkich błędów).

Wśród błędów naruszających proces komunikowania s i ę między an-kieterem a badaczem, a więc błędów za p isu , wyróżnić można błędy form alne, a więc n ie c zy teln y za p is czy n ie s p e łn ie n ie pewnych wy-mogów in s tr u k c ji bądź podręcznika (w sumie 9 ,4 # w szystkich b łę-dów) oraz błędy merytoryczne stanowiące 3 1,8# w szystkich błędów (w y stą p iły one w 11,3# analizowanych pytań). W k o lejn o ści wg czę-s t o t liw o ś c i wyczę-stępowania należą do t e j k a te g o r ii błędy p olegające na zn ie k szta łc en iu odpowiedzi uzyskanej od respondenta poprzez na-d a n i e j e j in n e g o sensu (in te r p r e ta c ja tego rodzaju nieprawidłowych zachow ań różni s i ę w z a leż n o śc i od typu pytań) - 20# w szystkich b łę d ó w , p o m in ię c i e w z a p is ie odpowiedzi isto tn y c h fragmentów 8 ,8 # b łę d ó w , u ż y c i e w z a p i s i e p o j ę ć terminów n i e sto so w a n y c h p r z e z r e s p o n d e n ta - 2 ,1 # o r a z d o d a n ie do z a p i s u o d p o w ie d z i e l e mentów n i e p rz e k a z a n y c h a n k i e t e r o w i w t r a k c i e o d p o w ia d a n ia na p y -t a n i e , a w ię c c z ę ś c io w a f a b r y k a c ja ( 0 , 9 # w s z y s tk ic h b łę d ó w ). Po-n a d to s tw ie r d z o n o 21 przypadków e w id e n tn e g o f a ł s z e r s t w a p o le g a -ją c e g o na c a ł k o w i t e j f a b r y k a c j i o d p o w ie d z i bez z a d a n ia p y t a n i a , p o ró w n a n ie wyników p rz e p ro w a d z o n y c h p r z e z n a s b a d a ń z r e z u l - ^ — -M. K u b i a k , Zm ienna c z a s u w p r o c e s i e i n t e r r o g a c j i w ütandaröow yaa w y w ia d zie k w e stio n a riu sz o w y m w s o c j o l o g i i , n i e p u b l i -kowana p r a c a m a g i s t e r s k a , U n iw e r s y te t Ł ó d zk i 1980.

tatam i pnSb empirycznych innych autorów wykazuje ogólną zgodność w c z y s to ś c i występowania różnych rodzajów błędów2 . Potwierdza s i ę raz je s z c z e , i ż największy problem stanowi stosow anie prawidło-wego sondowania bądź powtarzania pytań, w s y tu a c ji gdy pierwsza reakcja respondenta n ie przynosi inform acji poszkiwanych bądź n ie wyczerpuje zapotrzebowań informacyjnych badacza. Druga naj-c z ę ś naj-c ie j występująnaj-ca kategoria błędów to nieprawidłowy z a p is , po-leg a ją cy na niew łaściw ej k la s y fik a c ji uzyskanej odpowiedzi bądź pom inięciu isto tn y ch j e j elementów.

Z n iek szta łc en ie pytania przy jego odczytywaniu przez ankietera występowało w naszych badaniach dość rzadko, co wiąże s i ę m. In. z faktem, iż pytania w naszym kwestionariuszu w w ięk szości n ie były zbyt d łu g ie ani skomplikowane pod względem struktury grama-ty c z n e j. Niepokoi fa k t, iż mimo zastosowania Jawnego nagrywania magnetofonowego an k ieterzy sfabrykow ali w sposób ewidentny część in fo rm a cji, n ie zadając pytań z kw estionariusza bądź dopisyw ali do uzyskanych odpowiedzi fragmenty wymyślone przez s ie b ie .

Oceniając o g ó ln ie jakość pracy prowadzących wywiady w naszych badaniach należy s tw ie r d z ić , że fa k t w ystąpienia błędów a n k ieter- sk ich w Jednej czwartej zadanych pytań 3tawia pod znakiem zapyta-nia efektywność standardowego szk o len ia zastosowanego Jako forma przygotowania do pracy kandydatów na ankieterów. Można mieć rów-n ież za strzeżerów-n ia co do samej irów-n s tr u k c ji prowadzerów-nia wywiadu, któ-ra n ie precyzowała w sposób wystarczająco szczegółow y, w Jakich sytuacjach należy stosować sondowanie bądź powtarzanie p y ta n ia , w ja k i sposób kwalifikować odpowiedzi respondentów. Wydaje s i ę , iż motywowanie ankieterów do właściwego p ełn ie n ia przez nich swych obowiązków, m. in . przez s t a łą kontrolę zapisanych kw estionariu-szy lub p r z e s łu c h iw a n ie nagranych wywiadów, k tóre n ie z o s ta ło wprowadzone na skutek trudności organizacyjnych w tr a k c ie r e a l i- r a c ji badań, mogłoby w znacznej mierze wpłynąć na poprawę ja k o śc i ic h pracy i zm niejszenie lic z b y popełnianych błędów.

2

P o r . m. i n . e k sp e ry m e n t G u e sta L. G u e s t , A S tu d y o f In -t e r v i e w e r C o m p e-ten ce, » I n -t e r n a -t i o n a l J o u r n a l o f O o in io n and A t t i -tu d e R e s e a rc h * 1 9 4 7 , No 4 , s . 1 7 - 3 0 , c y t . z a H. H y m a n , I n t e r -v ie w in g i n S o c i a l R e s e a r c h , C h icag o 1 9 5 4 , s . 2 3 5 -2 3 8 | b a d a n ia AJC - p a t r z ta m ż e , s . 2 3 9 -2 4 1 ; e k sp e ry m e n t NORC - ta m ż e , s . 2 3 6 -2 4 1 ; b a d a n ie p o l s k i e - К. В r z o z о w s к a -E J m e , K. K a w k a , A n a liz a błędów p r a c y a n k i e t e r a w w y w ia d zie k w e stio n a riu sz o w y m -na p o d s ta w ie z a p i s u m ag n eto fo n o w eg o , [w;] A n a liz y i p ró b y t e c h n i k b a-daw czych w s o c j o l o g i i , t . 3 , W rocław 1 9 7 0 , s . 1 1 3 -1 1 4 ,

В. Z ró ż n ic o w a n ie w i l o ś c i i r o d z a j u p o p e łn ia n y c h błędów w z a l eżnoś c i od c e c h a n k i e t e r a

E k ip a a n k i e t e r s k a w n a s z y c h b a d a n ia c h l i c z y ł a 13 o s ó b , s t ą d p r z y t a k m a łe j i l o ś c i przypadków o r a z n ie m o ż liw o ś c i o c e n y , c z y r ó ż n i c e w ś r e d n i c h w y s tę p u ją c y c h m iędzy g ru p a m i a n k ie te r ó w m a ją c h a r a k t e r r z e c z y w i s ty , c z y t e ż lo s o w y , do u z y sk a n y c h wyników n a -l e ż y p o d e jś ó z d u żą o s t r o ż n o ś c i ą . T a b e l a 1 Z ró ż n ic o w a n ie w i l o ś c i błędów p o p e łn io n y c h p r z e z a n k ie te r ó w o ró ż n y c h c e c h a c h C echy a n k ie te r ó w 1 - L ic z b a...- - - - B łęd y o só b i wywiadów Ogółem ś r e d n i a na j e -d e n wywia-d C a ła e k ip a 13 203 3755 1 8 ,5 K o b ie ty 8 124 2 2 6 8 1 8 ,3 M ężczyźni 5 79 1487 1 8 ,8 S tu d e n c i 6 85 17 9 3 2 1 ,1 N ie s t u d e n c i 7 118 1962 1 6 ,6 D o św ia d c z e n i 6 105 1736 1 6 ,5 N ie d o ś w ia d c z e n i 7 98 2 0 1 9 2 0 ,6 J a k w ynika z p rz e d s ta w io n y c h w t a b . 1 d a n y c h , m iędzy k o b ie ta m i i m ężczyznam i n i e ma w ię k sz y c h r ó ż n i c w j a k o ś c i p r a c y . N a to m ia s t a n k i e t e r z y - s t u d e n c i p ra w d o p o d o b n ie u z y s k u ją g o r s z e w y n ik i n iż c i , k t ó r z y n i e s t u d i u j ą , co p o tw ie r d z a być może o g ó l n i e p a n u ją c e p r z e k o n a n i e o ty m , i ż s t u d e n c i g o r z e j p ro w ad zą wywiady n i ż o so b y n i e s t u d i u j ą c e . W ydaje s i ę r ó w n ie ż , i ż g ru p a o só b u c z e s t n i c z ą c a w c z e ś n ie j w b a d a n ia c h te re n o w y c h prow adzonych p r z e z I n s t y t u t F i l o -z o f i i i S o c j o l o g i i PAN p o p e ł n i a ł a m n iej błędów n i ż a n k i e t e r z y , k t ó r z y n i e w y n i e ś l i d o św ia d c z e ń z p r a c y w t e j i n s t y t u c j i . M ogłoby t o św ia d c z y ć o ty m , i ż u c z e s t n ic t w o w p r z y g o to w a n ia c h do p r a c y w r o l i a n k i e t e r a o r a z p r z e p ro w a d z a n ie wywiadów w t e r e n i e wpływa po-z y ty w n ie na s p o s ó b , w j a k i a n k i e t e r z y r e a l i z u j ą p o w ie rz o n e im z a -d a n i a .

R ó ż n ic e w ś r e d n i e j błędów p o p e łn ia n y c h w jednym w y w ia d zie m ię-d zy p o s z c z e g ó ln y m i c z ło n k a m i e k ip y s ą ię-d o sy ć ię-d u ż e . N a jn iż s z a ś r e d -n i a d l a je d -n e g o a -n k i e t e r a w y -n o si 1 2 ,6 b ł ę d u , n a to m ia s t n a jw y ż sz a

a ż 3 1 ,8 b łę d u na j e d e n p rz e p ro w a d z o n y wywiad. P r z y ś r e d n i e j d l a c a ł e j e k ip y 1 8 ,5 b łę d u o d c h y le n i e sta n d a rd o w e w ynosi 5 , 0 b łę d u . Dodatkow ą z m ie n n ą , k t ó r a m ogłaby ró ż n ic o w a ć j a k o ś ć p r a c y a n k ie -te r ó w , j e s t i l o ś ć wywiadów p rz e p ro w a d z o n y c h w n a s z y c h b a d a n ia c h . T rz y n a to o so b o w ą e k ip ę można p o d z i e l i ć z te g o p u n k tu w id z e n ia na t r z y g ru p y i 4 a n k ie t e r ó w , k t ó r z y p r z e p r o w a d z i l i 9 - 1 0 wywiadów p o p e ł n i a j ą c w n i c h ś r e d n i o 1 8 ,8 b ł ę d u , 3 a n k ie te r ó w m ając y ch na swym k o n c ie 1 3 -1 4 wywiadów z e ś r e d n i ą 2 2 ,5 b łę d u na je d e n wywiad o r a z 6 a n k ie te r ó w , k t ó r z y p r z e p r o w a d z i l i 1923 wywiadów p o p e łn ia -j ą c w n i c h ś r e d n i o 1 7 , 0 błędów .

J a k j u ż wspom niano p o p r z e d n io , n i e w i e l k i e l i c z e b n o ś c i po-s z c z e g ó ln y c h g ru p n i e p o z w a la ją u po-s t a l i ć , j a k d a l e c e r ó ż n ic e w ś r e d n i e j i l o ś c i błędów m ają c h a r a k t e r lo so w y . J e ś l i b y ły b y o n e i s t o t n e , w z r o s t i l o ś c i błęd ó w w g r u p i e ś ro d k o w e j m ógłby św ia d c z y ć o o b n iż a n i u s i ę j a k o ś c i p r a c y w raz z e w z ro stem i l o ś c i p rz e p ro w a -d zo n y c h wywia-dów. N a to m ia s t z m n i e j s z e n ie s i ę i l o ś c i p o p e łn io n y c h błędów w g r u p i e o s ó b , k t ó r a p r z e p r o w a d z iła n a j w i ę c e j wywiadów mogłoby w y n ik ać s t ą d , i ż a n k i e t e r z y c i w w ię k s z o ś c i z o s t a l i pod-d a n i pod-dopod-datkowemu s z k o l e n i u p r z e pod-d p r z y s tą p ie n i e m pod-do d r u g i e j t u r y b a d a ń . Ws z k o l e n i u tym u w z g lę d n io n o w n io s k i i d o ś w ia d c z e n ia p ł y -n ą c e z a -n a l i z y wywiadów z e b r a -n y c h w p ie r w s z e j f a z i e b a d a ń , co m ogło w s p o s ó b i s t o t n y w pły n ąć na popraw ę j a k o ś c i p r a c y a n k i e t e

-rów .

P o ró w n an ie z a pomocą k o r e l a c j i ra n g m iędzy ś r e d n im i błędów w s k a z u je , i ż t e n d e n c j a do n ie p ra w id ło w e g o d z i a ł a n i a p r z y zadaw a-n i u p y t a ń , i c h p o w ta r z a n iu c z y t e ż so ndow aniu w ią ż e s i ę j e d y n i e w s p o s ó b um iarkow any z t e n d e n c j ą do p o p e ł n i a n i a błęd ó w p r z y z a p i -s i e o d p o w ie d z i re -sp o n d e n tó w . W niosek t e n mógłby p o tw ie r d z a ć p r z y -p u s z c z e n ia Hymana, i ż a n k i e t e r z y p o s i a d a j ą c y u m i e j ę t n o ś c i odno-s z ą c e odno-s i ę do j e d n e j f a z y i c h p r a c y mogą n i e p o s i a d a ć in n y c h , ko-n ie c z ko-n y c h d l a p ra w id ło w eg o w ykoko-nyw ako-nia odm ieko-nko-nych z a d a ń 3 .

R easum ując można p o w ie d z ie ć , i ż w śród a n k ie te r ó w p rz e p ro w a -d z a ją c y c h wywia-dy w n a s z y c h b a -d a n ia c h w y s tą p iło s i l n e z ró ż n ic o w a -n i e w i l o ś c i p o p e ł-n ia -n y c h b łę d ó w , co s ta n o w i p o d sta w ę do s t w i e r -d z e n i a , i ż j a k o ś ć p r a c y p o s z c z e g ó ln y c h a n k ie te r ó w z n a c z n i e r ó ż n i -ł a s i ę od s i e b i e . W ydaje s i ę , ż e owego z r ó ż n ic o w a n ia n i e można

i n t e r p r e t o w a ć j e d y n i e w k a t e g o r i a c h c e c h , k t ó r e b y ły k o n tro lo w a n e w b a d a n iu . Na ja k o ś ó p r a c y a n k ie te r ó w m ogły p ra w d o p o d o b n ie w pły-wać ró w n ie ż in n e c e c h y , p r z e d e w sz y stk im o so b o w o śc ią c z y t e ż u z d o l n i e n i a , k t ó r y c h p o m iaru w b a d a n iu n i e dokonano . Wniosków o d n o sz ą c y c h s i ę do wpływu d o ś w ia d c z e n ia a n k i e t e r s k i e g o o r a z f a k t u s tu d io w a n ia na j a k o ś ć p r a c y a n k ie te r ó w n i e można u z n a ć z a w p e ł n i u z a s a d n io n e z e w zględu na m ałą l i c z e b n o ś ć p o p u l a c j i , co p r a k ty c z -n i e w yklucza m ożliw ość i c h g e -n e r a l i z a c j i na in n e e k ip y b ad a w cz e, s z c z e g ó l n i e d z i a ł a j ą c e w " n o rm a ln y c h w aru n k ach " masowego e u rv e y u .

С. B łędy a n k l e t e r s k l e a c e c h y r e s p o n d e n ta , z k t órym p rz e p ro w a d z a n y b y ł wywiad B łęd y a n k i e t e r s k i e porównywano z dwiema ce ch am i re s p o n d e n tó w , г k tó ry m i p rz e p ro w a d z a n o wywiady w n a s z y c h b a d a n ia c h . P ie rw s z ą z n i c h b y ł zawód re s p o n d e n tó w , z p u n k tu w id z e n ia k tó r e g o b a d a n ą z b io ro w o ść p o d z ie lo n o na ro b o tn ik ó w i a s y s te n tó w . D rugą c e c h ę s t a -n o w ił w y-nik w t e ś c i e słow -nikow ym , w ypełnianym p r z e z k ażdego z ba-d an y c h po z a k o ń c z e n iu wywiaba-du k w e s tio n a r iu s z o w e g o , k t ó r y s ta n o w ił p o d sta w ę do p o d z i a ł u re sp o n d e n tó w na c z t e r y k a t e g o r i e : o s i ą g a j ą -cy c h b a rd z o n i s k i , n i s k i , w ysoki i b a rd z o w ysoki w ynik.

W a n a l i z i e u w z g lę d n io n e z o s t a ł y t y l k o c z t e r y ty p y b łę d ó w , o k tó r y c h można b y ło s ą d z i ć , i ż i c h w y stę p o w a n ie może s i ę w ią z a ć z e sposobem o d p o w ia d a n ia r e s p o n d e n ta na p y t a n i a w ywiadu. Na p o d s ta w ie u z y sk a n y c h wyników można p r z y p u s z c z a ć , ż e wywiady z r o b o tn ik a m i s t a w i a ł y p r z e d a n k ie te r a m i t r u d n i e j s z e z a d a n ie n i ż wywiady z a s y s -te n t a m i . Ś r e d n i e i l o ś c i błędów p r z y p a d a ją c e na J e d e n wywiad z r o -b o tn ik ie m s ą z n a c z n ie w y ż sz e , n iż t o ma m ie js c e w p rz y p a d k u wy-wiadów z a s y s t e n t a m i we w s z y s tk i c h a n a liz o w a n y c h r o d z a j a c h n i e -p ra w id ło w y c h zachow ań ( t a b . 2 ) . N a le ży s ą d z i ć , i ż z r ó ż n ic o w a n ie w

i l o ś c i b łę d ó w , j a k i e p o p e ł n i a l i a n k i e t e r z y prow adząc wywiad z t y -mi dwiema k a t e g o r ia m i re s p o n d e n tó w , można w y ja ś n ić o d w o łu ją c s i ę do sp o so b u o d p o w ia d a n ia ro b o tn ik ó w i a s y s te n tó w na p y t a n i a wywia-d u . P rz e z s p o s ó b o d p o w ia d a n ia ro z u m ie s i ę t u p r z e d e w sz y stk im ^ P o d ję ta z o s t a ł a p ró b a p r z e b a d a n ia członków e k ip y a n k i e t e r * s k i e j p rz y pomocy In w e n ta rz a o so b o w o śc i E y se n c k a . J e d n a k z e w z g lę -du na t o , i ż n i e u d a ło s i ę o b j ą ć b adaniem w s z y s tk ic h a n k ie te r ó w t r z e b a b y ło zrezy g n o w ać z o p ra c o w a n ia i p r z e d s t a w i e n i a je g o w yni-ków.

u d z ie la n ie odpowiedzi isto tn y ch bądź n ie isto tn y c h po pierwszym od-czytaniu pytania przez an k ietera. J e ś l i pierwsza odpowiedi res-pondenta n ie przynosi poszukiwanej in fo rm a cji, a więc j e s t n ie-is t o t n a , zwiększa s i ę prawdopodobieństwo w ystąpienia błędu ankie- te r s k ie g o , zarówno J e ś l i chodzi o p od jęcie czynności zmierzają-cych do uzyskania odpowiedzi is t o t n e j , jak również w za k resie do-konywania za p isu . W wywiadach z robotnikami procent odpowiedzi n ie isto tn y c h w stosunku do w szystkich odpowiedzi po pierwszym od-czytaniu pytania przez ankietera wynosi 2 5 ,9 , zaś w wywiadach z asystentam i 1 9 ,8 . świadczy to o tym, iż komplikacja zadania an-k ie te r a w wywiadach z robotnian-kami występowała c z ę ś c ie j niż w wy-wiadach z asystentam i, co mogło stanowić przyczynę występowania w iększej i l o ś c i nieprawidłowych zachowań an k ietersk ich .

T a b e l a 2 Zróżnicowanie w i l o ś c i błędów an k ietersk ich w z a le żn o śc i

od charakteru zatrudnienia respondentów Charakter zatrudnienia

Rodzaj błędu robotnicy a sy ste n c i

błędy ogółem średnia na jeden wy-wiad błędy ogółem średnia na 'jeden wy-wiad Błędne sondowanie

lub brak

sondowa-nia 573 3 , 8 134 2 , 6

Brak powtórzenia

pytania A 37 2, 9 64 1, 2

Nadanie odpowiedzi innego sensu

po-przez zap is 646 4 , 3 98 1. 9

Błędy merytoryczne

zapisu 1085 6 ,7 172 3 ,4

L ic z e b n o ś ć b a d a n e j

z b io ro w o ś c i 150 ₅₃

Z a s to s o w a n ie t e s t u słow nikow ego do b a d a n ia re sp o n d e n tó w w ią z a -ło 3 i ę z u za sad n io n y m w u p r z e d n ic h e k sp e ry m e n ta c h s t w ie r d z e n ie m , i ż o so b y n i e ro z u m ie ją c e p y ta ń k w e s tio n a r iu s z o w y c h u z y s k iw a ły w t e ś c i e g o r s z e w y n ik i, co w s k a z u je na je g o p r z y d a t n o ś ć d l a w a rto -ś c io w a n ia re sp o n d e n tó w pod k ątem u d z i e l a n i a p r z e z n i c h p r a w i d ło

-Z ró ż n ic o w a n ie w i l o ś c i błęd ó w a n k i e t e r s k i c h w z a l e ż n o ś c i od wyników u z y s k a n y c h p r z e z re sp o n d e n tó w w t e ś c i e słownikowym Wynik w t e ś c i e R odzaj b łę d u b a rd z o n i s k i n i s k i w y so k i b a r d z o w ysoki b łę d y ogółem ś r e d n i a na j e -d e n wy-w iad b łę d y ogółem ‘ na i r e d n ia j e -d e n wy-w iad b łę d y ogółem 'n a ś r e d n i a J e -den wy-w iad b łę d y ogółem 'n a ś r e d n i a j e -d en wy-w iad B łę d n e so n d o w en ie l u b b r a k so n d o w an ia 220 M 189 4,1 179 3,1 123 2,8 B rak p o w tó r z e n ia py-t a n i a 171 3 ,2 121 2,6 139 2 ,4 68 1 ,5 N a d a n ie o d p o w ie d z i in n e g o s e n s u w z a -p i s i e 244 4 ,5 201 4 ,4 208 3,6 93 2,1 B łę d y m e ry to ry c z n e z a p i s u 362 6 ,7 321 7 ,0 325 5 ,6 178 4 ,4 L ic z b a re sp o n d e n tó w 54 46 58 44 16 0 K rz y sz to f K ie te le k l

к

wych odpowiedzi . Możne więc przypuszczać, i i w wywiadach z oso-bami, które mają kłopoty z rozumieniem pytań i w związku z tym mogą u d ziela ć w ięcej odpowiedzi n ie isto tn y c h , ankieterzy będą c z ę ś c ie j popełniać błędy n iż w wywiadach z respondentami, którzy n ie mają ta k ich kłopotów.

Jak widać z tab. 3» można mówić, iż występuje generalna ten -dencja do wzrostu śred n iej i l o ś c i popełnionych błędów wraz z obni-żaniem s i ę wyniku w t e ś c ie słownikowym wśród czterech k a te g o r ii 'respondentów. J e ś l i p rzyją ć, iż wynik w t e ś c ie słownikowym j e s t dobrym predykatorem rozumienia pytań, można s tw ie r d z ić , ż e w wy-wiadach z respondentami, którzy mają większe tru d n ości z rozumie-niem pytań, ankieterzy pop ełn iają w ięcej błędów n iż w wywiadach z osobami mającymi m niejsze tru d n ości.

Można więc stw ie r d z ić , iż uzyskane wyniki potwierdzają zwią-zek między pewnymi cechami respondentów a ja k o śc ią pracy ankie-terów. W tych wywiadach, które są prowadzone z osobami o niższym w ykształceniu, wykazującymi kłopoty z rozumieniem pytań, u d ziela -jącymi w ięcej odpowiedzi n ie isto tn y c h zwiększa s i ę i l o ś ć popełnia-nych błędów, zarówno w s fe r z e komunikowania s i ę między responden- ten a ankieterem, jak i w z a k resie zapisywania odpowiedzi u dzie-lonych przez badanego.

D. Błędy a n k ieter sk ie a typ pytania 1. Pytania otw arte 1 zamknięte

W badaniu stw ierdzono, iż an k ieterzy p o p e łn ili błędy w 42 ,3 # zadanych i nagranych pytań otwartych i w 22,3# pytań zamkniętych. Fakt ten wskazuje wyraźnie, iż p rzestrzeg a n ie dyrektyw w pyta-niach otwartych napotyka znacznie w iększe trudności n iż ma to m iejsce w pytaniach zamkniętych. Jednocześnie występują is t o t n e odchylenia w c z ę s to tliw o ś c i pojawiania s i ę błędów w różnych typach pytań zamkniętych. N ajtru dn iejsze wydają s i ę być pytania ze skalą lub k a fe te r ią . Błędy a n k ieter sk ie pojaw iły s i ę w 29,8% tych py-tań. Znacznie rzadziej popełniane są błędy w pytaniach d o p ełn

ie-5

P o r. B. D u d e k , A n a liz a te s tó w p s y c h o lo g ic z n y c h z a s t o s o wanych do o cen y re sp o n d e n tó w w w y w ia d zie k w e stio n a riu sz o w y m " P rz e -g l ą d S o c jo lo -g ic z n y * 1 9 7 5 , t . 3 0 , s . 1 1 8 -1 2 0 .

n i a - 1 6 ,0J6, n a t o m ia s t n a jm n i e js z e k ło p o ty s p r a w i a j ą a n k ie te ro m p y t a n i a r o z s t r z y g n i ę c i a , g d z i e b łę d y w y s t ą p i ł y w 1 2 ,8 # te g o ty p u p y ta ń . C z ę s t o t l iw o ś ć w y stęp o w a n ia błędów a n k i e t e r s k i c h w ró ż n y c h ty p a c h p y ta ń może w znacznym s t o p n i u w ią z a ć s i ę z e sposobem odpo-w ia d a n ia na n i e p r z e z re sp o n d e n tó odpo-w . Różne ty p y p y t a ń s t a w i a j ą p r z e d re s p o n d e n ta m i odm ienne z a d a n ia i s t w a r z a j ą o k r e ś l o n e t r u d n o -ś c i w i c h r o z u m ie n iu , a tym samym u d z i e l e n i u o d p o w ie d z i p rz y n o -s z ą c y c h p o-sr.ukiw ane in f o r m a c je . W zw ią zk u z tym n a le ż y p r z e ś l e -d z i ć , czy ró ż n e r o d z a j e błędów p o j a w i a j ą s i ę t a k samo c z ę s t o we w s z y s tk ic h t y p a c h p y t a ń , cz y t e ż w y s tę p u ją j a k i e ś o d c h y le n ia w tym z a k r e s i e .

a . B łęd y n a r u s z a j ą c e t r e ś ć l u b fo rm ę p y t a n i a k w e s t io n a r iu s z o -wego

W y s tą p iły o n e w 3 ,1 # p y ta ń o tw a r ty c h i w 3 ,9 # p y ta ń zam k n ię-ty c h . B y ły w ięc p o p e łn ia n e n ie c o c z ę ś c i e j w ię-tym o s t a t n i m t y p i e py-t a ń , co można tłu m a c z y ć ty m , iż p y t a n i a o t w a r t e w naszym kwe-s t i o n a r i u kwe-s z u b y ły z a z w y c z a j k r ó t k i e i m ia ły n ie sk o m p lik o w a n ą s t r u k t u r ę g ra m a ty c z n ą . W zw iązk u z tym i c h o d c z y ty w a n ie s p ra w ia -ł o a n k ie te r o m m n iej t r u d n o ś c i . O g ó ln ie s ą d z i ć m ożna, i ż b łę d y n a-r u s z a j ą c e t a-r e ś ć lu b fo a-rm ę p y t a n i a w y s tę p u ją n a j c z ę ś c i e j w p y t a -n i a c h d ł u g i c h o sk o m p lik o w a-n ej b u d o w ie , n a k ła d a ją c y c h na a n k i e t e -rów dodatkow y o b o w iązek o d c z y ta n i a p o le c e ń d l a r e s p o n d e n ta o k r e ś -l a j ą c y c h s p o s ó b o d p o w ia d a n ia . N a to m ia s t n ie o d c z y ty w a n ie s k a l i czy t e ż k a f e t e r i i ma m ie j s c e z a z w y c z a j w te d y , gdy a n k i e t e r z y u w a ż a ją , i ż s ą o n e z n a n e re sp o n d e n to m , c z y t o na s k u te k p o w ta r z a l n o ś c i w k o le j n y c h p y t a n i a c h , c z y t e ż z e w zględu na i c h s to s o w a n ie w co-d z ie n n y c h s y t u a c j a c h , j a k to m ia ło m ie j s c e np. w p rz y p a d k u p y t a -n i a o w y k s z t a łc e -n i e . b . B łęd y w sondow aniu o d p o w ie d z i i b r a k p o w tó rz e n ia p y t a n i a R o z p a try w a n ie t y c h dwu ro d z a jó w błędów ł ą c z n i e ma sw o je u z a -s a d n i e n i e w d y re k ty w a c h i n -s t r u k c j i , k t ó r a so n d o w an ie z a l e c a ł a p r z e d e w sz y stk im w p y t a n i a c h o t w a r t y c h , z a ś p o w ta r z a n ie p y t a n i a w z a m k n i ę ty c h ( t a b . O * B łędy w sondow aniu w y stęp o w ały dwa ra z y c z ę ś c i e j w p y t a n i a c h o tw a r ty c h n i ż z a m k n ię ty c h , n a to m ia s t o d w ro tn a s y t u a c j a m i a ł a m i e j s c e w p rz y p a d k u b ra k u p o w tó rz e n ia p y t a n i a . Wy-n i k a t u z Wy-n i e c o odm ieWy-nWy-nych c e ló w , j a k i e s p e ł n i a so n d o w an ie o d

-Błędy w sondowaniu 1 brak powtórzenia pytania w różnych typach pytań i 11?; " i _{Rodzaj błędu} * Typ p y t a n i a Błędy w sondowaniu

ogółem Brak sondowania

Niewłaściwe sondo- ‘ wanie Brak powtórzenia pytania Ü pytań .% wszyst-k ich b łę-dów w tym ty p ie py-tań % pytań , % w szystk ich b łę -dów w tym ty p ie py-tań % pytań wszyst-kich b łę-dów w tym ty p ie py-tań % pytań wszyst-k ich b łę-dów w tym ty p ie py-tań O tw a rte 1 6 ,1 2 6 ,1 1 3 ,0 2 1 ,0 3 ,1 5 ,1 3 ,5 5 ,7 Z a m k n ię te 6 , 6 1 7 ,3 5 ,2 1 3 ,7 1 ,4 3 ,6 5 ,9 1 5 ,4 ; Z k a f e t e r i ą / / s k a l ą 1 0 ,1 1 9 ,6 8 , 3 1 6 ,1 1 ,8 3 ,5 7 ,1 1 3 ,8 D o p e łn ie n ia 4 ,2 1 5 ,4 2 ,6 9 , 4 1 ,6 6 , 0 3 ,8 1 3 ,8 R o z s tr z y -g n i ę c i a 2 ,0 9 , 3 1 .4 6 ,6 0 ,6 2 ,7 4 ,6 2 2 ,4 o> В l< f dy a n k ie te r s k ie w w y w ia d z ie k w e s ti o n a r iu s z o w y »

p o w ie d z ! i p o w ta r z a n ie p y t a n i a w ró ż n y c h ty p a c h p y t a ń . W p y t a -n i a c h o tw a r ty c h so -n d o w a-n ie ma -na c e l u p r z e d e w sz y stk im r o z s z e r z e -n i e z a k r e s u tr e ś c io w e g o o d p o w ie d z i, a w ięc u z y s k a n ie w y c z e rp u ją -c y -c h w y pow iedzi z e s t r o n y r e s p o n d e n t a . N a to m ia s t p o w tó r z e n ie po-winno być s to s o w a n e s z c z e g ó l n i e w te d y , gdy o d p o w ie d z i re s p o n d e n -tów w s k a z u ją na t r u d n o ś c i z e z ro z u m ie n ie m p y t a n i a l u b sfo rm u ło w a-niem o d p o w ie d z i. W p rz y p a d k u p y t a ń o tw a r ty c h o u z a s a d n i e n i e r e p e - t y c j a pow inna obejm ować odp o w ied ź z p y t a n i a p o p r z e d n ie g o , do k tó

-re g o owo u z a s a d n i e n i e s i ę o d n o s i ł o . B ra k so n d o w an ia w p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h w y stęp o w a ł n a j c z ę ś c i e j w p y t a n i a c h z k a f e t e r i ą l u b s k a l ą . Wp y t a n i a c h te g o ty p u sondowa-n i e o d p o w ie d z i p o le g a z a s a d sondowa-n ic z o na p o w tó rz e n iu c a ł e j k a f e t e r i i w p rz y p a d k u u d z i e l e n i a p r z e z r e s p o n d e n ta o d p o w ie d z i n i e i s t o t n e j , s y g n a l i z u j ą c e j t r u d n o ś c i z wyborem k t ó r e j ś m o ż liw o ś c i, w y n ik a ją c e z n i e z a p a m i ę t a n i a w s z y s tk ic h cz ło n ó w k a f e t e r i i . V p rz y p a d k u od-p o w ie d z i c z ę ś c io w y c h a n k i e t e r od-p o w in ie n s k ł o n i ć re s p o n d e n ta do wy-b o ru j e d n e j z p o z o s t a ł y c h m o ż liw o ś c i p o p rz e z so n d o w an ie p o l e g a j ą -c e na i -c h p o w tó r z e n iu . N a to m ia s t w p y t a n i a c h d o p e ł n i e n i a i ro z -s t r z y g n i ę c i a b r a k -so n d o w an ia w y -stęp o w a ł -sto -su n k o w o rz a d k o , m iędzy in n y m i d l a t e g o , i ż w t y c h t y p a c h z a sa d n ic z y m d z i a ł a n ie m , J a k i e pow inno być podejm ow ane p r z e z a n k ie te r ó w w p rz y p a d k u u d z i e l e n i a o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h po p ierw szy m c z y t a n i u , b y ło p o w tó r z e n ie p y t a n i a . N ie p ra w id ło w e so n d o w an ie n a j c z ę ś c i e j w y stęp o w a ło w p y t a -n i a c h d o p e ł -n i e -n i a , co w ią z a ło s i ę z e s p e c y f i k ą p y t a ń o z a r o b k i re s p o n d e n tó w . Skom plikow ana in f o r m a c j a p o sz u k iw a n a i s p o s ó b sfo » > m ułow ania p y t a n i a pow odow ał, i ż a n k i e t e r z y " g u b i l i s i ę " u s i ł u j ą c d o p ro w a d z ić p o p rz e z d odatkow e p y t a n i a do u z y s k a n ia i n f o r m a c j i od re s p o n d e n tó w . Wp y t a n i a c h r o z s t r z y g n i ę c i a b łę d y te g o r o d z a j u m ia-ł y c h a r a k t e r i n c y d e n ta ln y i p o l e g a ł y g łó w n ie n a s to s o w a n iu n ie p o -tr z e b n e g o s o n d o w a n ia . B łęd y w so n d o w an iu o d p o w ie d z i i b r a k pow tó-r z e n i a p y t a n i a w y s tę p u ją n a j c z ę ś c i e j w t y c h p y t a n i a c h , w k tó r y c h i l o ś ć r e a k c j i n i e i s t o t n y c h z e s t r o n y re sp o n d e n tó w po pierw szy m od-c z y t a n i u p y t a n i a J e s t n a jw ię k s z a . I l u s t r u j e t o t a b . 5 .

Z w raca uwagę w ię k sz a c z ę s t o t l i w o ś ć p o p e ł n i a n i a p r z e z a n k i e t e -rów om aw ianego r o d z a ju błędów w p y t a n i a c h o tw a r ty c h n i ż w p r e k a t e - g o ry z o w a n y c h , mimo ż e r e a k c j e n i e i s t o t n e p o j a w ia ł y s i ę r z a d z i e j w tym p ierw szy m t y p i e p y ta ń . Wynika ona - J a k s i ę w y d a je - s t ą d , i ż b łę d y w so n d o w a n iu , a s z c z e g ó l n i e n i e z a s t o s o w a n i e k o n ie c z n e g o so n d o w an ia w ią ż ą s i ę w p y t a n i a c h o tw a r ty c h z u z y sk a n ie m o d p o w ie d z i

i s t o t n y c h , a l e . n i e w y c z e rp u ją c y c h z a p o trz e b o w a ń b a d a c z a , u b o g ic h t r e ś c i o w o . N ie z m ie n ia t o w niczym w agi p o p rz e d n ie g o s t w i e r d z e -n i a , i ż ta m , g d z i e r e s p o n d e n c i m ają n a jw i ę c e j t r u d n o ś c i z e z r o -zum ieniem p y t a n i a i u d z ie le n ie m o d p o w ie d z i p r z y n o s z ą c e j p o szu k iw a-n ą i a-n f o r m a c j ę , tam a n k i e t e r z y . p o p e ł n i a j ą n a jw ię c e j błędów odno-s z ą c y c h odno-s i ę do odno-so n d o w an ia i p o w ta r z a n ia p y ta ń . T a b e l a 5 R e a k c je n i e i s t o t n e po pierw szy m o d c z y ta n i u p y t a n i a a b łę d y w so n d o w an iu i b ra k p o w tó r z e n ia p y t a n i a Typ p y t a n i a W y s z c z e g ó ln ie n ie o t w a r te z k a f e t e r i ą s k a l ą d o p e ł n i e -n i a r o z s t r z y -g n i ę c i a % p y t a ń , w k tó r y c h wys t ą p i ł a r e a k c j a n i e -i s t o t n a po p-ierw szy m c z y ta n i u 2 9 ,2 3 2 ,5 " 1 8 ,8 1 1 ,7 % p y t a ń , w k t ó r y c h wys t ą p i ł y b łę d y w wyson d o -w aniu l u b b ra k po-w tó-r z e n i a _{1 9 ,6 1 4 ,9 9 , 4 6 ,6} c . S u g e ro w a n ie w p r o s t o d p o w ie d z i re s p o n d e n to w i o r a z u d z i e l a n i e n ie u p ra w n io n y c h w y ja ś n ie ń P r z y j r z e n i e s i ę ł ą c z n i e obu tym b l i s k im s o b i e k a te g o r io m b ł ę -dów w y k a z u je , i ż s ą o n e p o p e ł n i a n e n ie c o c z ę ś c i e j w p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h (2 ,0 % t y c h p y t a ń ) n iż o tw a r ty c h ( 1 ,6 % ) , co w ynika s t ą d , i ż zdecydow ana i c h w ię k s z o ś ć m ia ła m ie j s c e w p y t a n i a c h z k a f e t e r i ą lu b s k a l ą ( 2 ,5 % ) .

F ra g m e n ta ry c z n y m a t e r i a ł o r a z n ie p r e c y z y jn o ś ć m etody k o n t r o l i zachow ań a n k i e t e r a i r e s p o n d e n t a n i e p o z w a la ją na p o s t a w i e n i e udokum entow anych s tw i e r d z e ń o d n o s z ą c y c h s i ę do w arunków , J a k i e s p r z y -j a -j ą p o p e ł n i a n i u p r z e z a n k ie te r ó w błędów p o le g a -ją c y c h na su g ero w a-n i u re sp o a-n d e a-n to m o d p o w ie d z i. Można j e d y n i e p r z y p u s z c z a ć , i ż b ł ę a y te g o r o d z a ju w y s tę p u ją n a j c z ę ś c i e j w ty c h p y t a n i a c h , w k t ó r y c h u d z i e l e n i e p ra w id ło w e j o d p o w ie d z i wymaga z r e a l i z o w a n i a tr u d n e g o z a d a n i a .

d . N ie c z y te ln y z a p i s o d p o w ie d z i

o r a z z a p is ni© s p e ł n i a j ą c y wymogów fo rm a ln y c h

Z a p is n i e c z y t e l n y w p y t a n i a c h o tw a r ty c h w y s t ą p i ł w 7,3% te g o ty p u p y ta ń i obejm ow ał 12,1% w s z y s tk ic h b łęd ó w . R e j e s t r a c j a odpo-w ie d z i uznaodpo-w ana b y ła za n i e c z y t e l n ą , j e ś l i k o d e rz y n a p o t y k a l i i s t o t n e t r u d n o ś c i z o d c z y ta n ie m t e g o , co a n k i e t e r z a p i s a ł w kwe-s t i o n a r i u kwe-s z u , w sk u tek c z eg o o d c z y ta n i e c z ę ś c i b ąd ź c a ł o ś c i z a n o -to w a n e j o d p o w ie d z i b y ło n ie m o ż liw e . Tak w ięc p ra w d o p o d o b ień stw o w y s tą p i e n ia te g o ty p u b łę d u w p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h b y ło n i e w i e l -k i e , co p o t w i e r d z i ł y w y n ik i b a d a ń , bowiem n i e c z y t e l n y z a p i s po-j a w i ł s i ę t y l k o w 0,6% ty c h p y t a ń i s ta n o w ił 1 ,6 # w s z y s tk ic h b ł ę -dów. P o d o b n ie J a k t o m ia ło m ie j s c e w p rz y p a d k u n ie c z y t e l n e g o z a n o -to w a n ia o d p o w ie d z i, a n k i e t e r z y d o k o n y w a li c z ę ś c i a j z a p is u n i e -zgodnego z fo rm a ln y m i wymogami w p y t a n i a c h o t w a r ty c h n iż za m k n ię-ty c h . W y s tą p ił on w 5 ,0 # p y ta ń o tw a r ty c h i t y l k o w 1 ,9 # zam k n ię-ty c h . Wn a s z y c h b a d a n ia c h J e d y n i e ułam ek p r o c e n tu ( n i e w ię c e j 0 , 4 ) w s z y s tk ic h o d p o w ie d z i z o s t a ł u z n a n y z a n i e i s t o t n e z powodu n i e c z y t e l n e g o z a p i s u . N iem n iej w i e le z p r z e d s ta w io n y c h n ie p r a w id ło w o ś c i u t r u d n i a w znacznym s t o p n i u o p ra c o w a n ie z e b ra n e g o m a t e r ia -ł u , s z c z e g ó l n i e w p y t a n i a c h o t w a r t y c h , g d z i e b łę d y te g o r o d z a ju s ą p o p e ł n ia n e w i e l o k r o t n i e c z ę ś c i e j n i ż w p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h . e . B łęd y m e ry to ry c z n e z a p is u B łęd y m e ry to ry c z n e z a p is u z n i e k s z t a ł c a j ą c e o d p o w ied ź re s p o n -d e n ta z o s t a ł y p o p e łn io n e p r z e z a n k ie te r ó w w 1 8 ,3 # p y t a ń o tw a r ty c h i w 10,2% p y ta ń z a m k n ię ty c h . Nasuwa s i ę w ięc w n io s e k , ż e o i l e n i e p r z e s t r z e g a n i e d y re k ty w o d n o s z ą c y c h s i ę do k o m u n ik a c ji m iędzy re sp o n d e n te m a a n k ie te r e m obejm ow ało w ię k sz o ść błędów w p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h , o t y l e o d s tę p s tw a od d y re k ty w r e g u lu j ą c y c h sp o só b z a p is u o d p o w ie d z i re sp o n d e n tó w s ta n o w ią w ię k sz y o d s e t e k błędów po-p e łn io n y c h w po-p y t a n i a c h o tw a r ty c h (3 9 ,2 % ) n iż z a m k n ię ty c h (3 0 ,1 % ) . Z n i e k s z t a ł c e n i e o d p o w ie d z i p o p rz e z n a d a n ie j e j in n e g o s e n s u ma n ie c o odm ienne z n a c z e n ie w p y t a n i a c h o tw a r ty c h n i ż w z a m k n ię ty c h . W p y t a n i a c h p ie rw s z e g o t y p u , ż ą d a ją c y c h n a r r a c j i , p o le g a na ta k im z a r e j e s t r o w a n i u o d p o w ie d z i, k t ó r e n o że u t r u d n i a ć l u b u n i e m o ż li-w iać j e j p ra li-w id ło li-w e z a k o d o li-w a n ie . A n k i e t e r może " p o p ra w ia ć " odpo-w ie d ź re s p o n d e n ta p o r z ą d k u ją c j e j s t r u k t u r ę g ra m a ty c z n ą , c z y n ią c

J ą b a r d z i e j " z r o z u m ia łą * , z a m ia s t z a s to s o w a ć so n d o w an ie w c e lu r o z s z e r z e n i a z a k r e s u p o ję c io w e g o o d p o w ie d z i n i e j a s n y c h , bez s e n s u i t p . , b ą d ź t e ż o d p o w ie d i p o p ra w n ą , j a s n ą c z y n ić t r u d n ą do z r o z u -m ie n ia p r z e z k o d e r a . B łęd y te g o R o d zaju w y s tą p i ły w 4,8% p y ta ń o tw a r ty c h i s t a n o w ił y 7,7% w s z y s tk ic h n ie p ra w id ło w y c h zachow ań, j a k i e m ia ły m ie j s c e w t y c h p y t a n i a c h . P o ja w ia ły s i ę o n e n a j c z ę ś -c i e j w ty -c h p y t a n i a -c h , g d z i e po i c h pierw szym o d c z y ta n i u re s p o n -d e n c i u -d z i e l a l i n a jw ię c e j o -d p o w ie -d z i bez s e n s u , n i e j a s n y c h , n i e na te m a t. N a d an ie o d p o w ie d z i in n e g o s e n s u w p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h z kaf e t e r i ą l u b r o z s t r z y g n i ę c i a p o l e g a ł o na n ie p r a w id ło w e j i n t e r p r e t a -c j i te g o -co p o w ie d z ia ł r e s p o n d e n t i z a l i -c z e n i u J e j do k t ó r e j ś z k a t e g o r i i I s t o t n y c h mimo, i ż n i e d aw ała ona p o d sta w do d o k o n a n ia t a k i e j k w a l i f i k a c j i . J a k o b łą d n a d a n ia in n e g o s e n s u w ty c h dwu t y p a c h p y ta ń uznaw ane b y ły ró w n ie ż p r z y p a d k i z a k r e ś l e n i a i n n e j m o ż liw o ś c i o d p o w ie d z i n i ż w ybrana p r z e z r e s p o n d e n ta na s k u te k n i e -w ła ś c i-w e j i n t e r p r e t a c j i l u b z w y k łe j p o m y łk i. B łęd y n a d a n ia o d -p o w ie d z i in n e g o s e n s u z o s t a ł y -p o -p e łn io n e w 1 3 , 1% p y ta ń z k a f e t e r i ą l u b s k a l ą i s t a n o w i ły 25,4% w s z y s tk ic h błędów w ty c h p y ta n ia c h . N a to m ia s t n a d a n ie o d p o w ie d z i in n e g o se n s u w p y t a n i a c h ro z -s t r z y g n i ę c i a w y -s t ą p ił o z n a c z n ie r z a d z i e j , w 4,2% t y c h p y ta ń . V p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h d o p e ł n i e n i a b łą d n a d a n ia in n e g o s e n s u o d p o w ie d z i z o s t a ł p o p e łn io n y w 3,6% p y ta ń te g o ty p u i p o l e g a ł p r z e d e w sz y stk im na n ie p re c y z y jn y m z a r e j e s t r o w a n i u d a t , l i c z b y l a t , sum zarobków i t p . W p y t a n i a c h p re k a te g o ry z o w a n y c h b ł ą d n a d a n ia o d p o w ie d z i in n e g o s e n s u w s p ó łw y s tę p u je c z ę s t o z b ra k ie m so n d o w an ia l u b p o w tó rz e n ia p y t a n i a . A n k i e t e r z y , z a m ia s t podejm ować d o d atk o w e d z i a ł a n i a z m ie r z a ją c e do u z y s k a n ia o d p o w ie d z i p rz y n o s z ą c y c h p o sz u k iw a n e i n -f o r m a c je , u ł a t w i a j ą s o b i e z a d a n ie d o k o n u ją c b ez p o d sta w n eg o zakwa-l i f i k o w a n i a o d p o w ie d z i do k t ó r e j ś z k a t e g o r i i i s t o t n y c h . W p y t a -n i a c h o tw a r ty c h b ł ą d t e -n j e s t p ra w d o p o d o b -n ie s k u tk ie m u d z i e l a n i a p r z e z re sp o n d e n tó w o d p o w ie d z i n i e j a s n y c h , z g w ik ła n y c h , b ez s e n s u . P o m ija n ie p r z e z a n k i e t e r a c z ę ś c i b ąd ź frag m en tó w o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta p r z y j e j z a p i s i e , t o k a t e g o r i a błędów c h a r a k t e r y s -ty c z n a d l a p y t a ń o tw a r -ty c h . A n k ie te r z y d o k o n a li t a k i c h n ie u z a s a d -n io -n y c h sk ró tó w aż w 13% o d p o w ie d z i w ty c h p y t a n i a c h . N a to m ia s t w p y t a n i a c h z a m k n ię ty c h a n k i e t e r z y p o m i j a l i i s t o t n e fra g m e n ty o d p o w ie d z i z n a c z n ie r z ą d z i e j , bo t y l k o w 2,2H> o d p o w ie d z i.

S p e c y fic z n y m b łę d e m , k t ó r y w y stęp o w ał p r a k t y c z n i e t y lk o w py-t a n i a c h o py-t w a r py-ty c h , b y ło u ż y c ie w z a p i s i e słó w i term in ó w n i e s t o -sow anych p r z e z r e s p o n d e n ta . P o le g a ł o n na z a s tę p o w a n iu ró ż n y c h słó w cz y p o ję ć używ anych p r z e z re sp o n d e n tó w in n y m i, k t ó r e wydawały im s i ę b a r d z i e j ad e k w atn e d l a o d d a n ia s e n s u o d p o w ie d z i re s p o n d e n -t a . P oniew aż d y re k ty w y i n s t r u k c j i d o p u s z c z a ły z a p i s r e l a c j o n u j ą c y w p rz y p a d k u n ie m o ż liw o ś c i d o s ło w n e j r e j e s t r a c j i , z a n ie p ra w id ło w e uznaw ane b y ło z a s tę p o w a n ie p r z e z a n k i e t e r a t y c h słó w i te rm in ó w , k t ó r e m ogły m ieć k lu czo w e z n a c z e n ie d l a i n t e r p r e t a c j i o d p o w ie d z i r e s p o n d e n t a . B łąd t e n w y s t ą p i ł w 5# o d p o w ie d z i na p y t a n i a o t w a r t e i t y l k o w 0 ,2 # na p y t a n i a z a m k n ię te .

Z p r z e d s ta w io n y c h wyników można wysnuć w y n io s e k , i ż b łę d y me-r y t o me-r y c z n e z a p is u w y s tę p u ją c z ę ś c i e j w p y t a n i a c h o tw a r ty c h n i ż z a m k n ię ty c h . W ie le z n i c h t o n ie p ra w id ło w e d z i a ł a n i a , k t ó r e s ą s p e c y f i c z n e d l a p y ta ń o tw a r ty c h i p r a k t y c z n i e n i e w y s tę p u ją w py-t a n i a c h z a m k n ię py-ty c h . P oniew aż z a p i s k a ż d e j z o d p o w ie d z i b y ł a n a -liz o w a n y z p u n k tu w id z e n ia k i l k u d y re k ty w , z d a r z y ło s i ę w ie lo -k r o t n i e , i ż r ó ż n e r o d z a j e błęd ó w w sp ó łw y stę p o w a ły z e s o b ą , s t ą d i l o ś ć błęd ó w j e s t w ię k s z a od i l o ś c i p y t a ń , w j a k i c h z o s t a ł y o n e p o p e ł n io n e . P o n a d to t r z e b a z w ró c ić u w ag ę, i ż o c e n a z a p is ó w an -k i e t e r s -k i c h z p u n -k tu w id z e n ia i c h z g o d n o ś c i z d y re k ty w am i j e s t w z n a c z n e j m ie rz e a r b i t r a l n a , co może powodować, i ż c z ę ś ć z a p isó w u z n a n y c h z a b łę d n e w n a s z y c h b a d a n ia c h z o s t a ł a b y o c e n io n a J a k o p ra w id ło w a p r z e z in n y c h k o derów . Owa a r b i t r a l n o ś ć J e s t s z c z e g ó l -n i e d u ża w p y t a -n i a c h o t w a r t y c h , g d z i e r e j e s t r a c j a n a p o z io m ie z a -p i s u k w e s t i o n a r iu s z a -p o d le g a i n t e r -p r e t a c j i k o d e r s k i e j .

Podsum ow ując ro z w a ż a n ia p o ś w ię c o n e w y stęp o w a n iu błęd ó w a n k i e -t e r s k i c h w ró ż n y c h -t y p a c h p y -ta ń o k r e ś lo n y c h z g o d n ie z k r y te r iu m fo rm a ln y m , n a le ż y s t w i e r d z i ć , i ż w y s tę p u ją z a s a d n ic z e r ó ż n i c e zarów no w i l o ś c i , j a k i r o d z a ju n ie p ra w id ło w y c h zachow ań z e s t r o -ny p ro w a d ząc y ch w yw iady, w z a l e ż n o ś c i od ty p u p y t a n i a , p r z y czym n a jw ię c e j błęd ó w p o p e ł n i a j ą a n k i e t e r z y w p y t a n i a c h o tw a r ty c h . Z ró-ż n ic o w a n ie to w ią ż e s i ę p r z e d e w sz y stk im z odm iennym i z a d a n i a -m i, j a k i e m ają do s p e ł n i e n i a zarów no a n k i e t e r z y u z y s k u ją c y i n f o r -m acje z a po-mocą t y c h p y t a ń , j a k r e s p o n d e n c i , od k tó r y c h ż ą d a j ą o n e o d p o w ie d n i o o k r e ś l o n e j s t r u k t u r z e i o k re ślo n y m z a k r e s i e .

P r z e d s ta w io n e d a n e u w id o c z n ia ją w y r a ź n ie , i ż pewne r o d z a j e błędów a n k i e t e r s k i c h w iąż ą s i ę z e s o b ą w tym s e n s i e , i ż p o p e ł n i e -n i e je d -n e g o bi‘ędu może p o c ią g a ć z a so b ą p o p e ł -n i e -n i e -n a s tę p -n y c h . I

t a k n p . n ie z a s to s o w a n i e so n d o w an ia l u b p o w tó r z e n ia p y t a n i a może s t w a r z a ć s y t u a c j ę s p r z y j a j ą c ą bezpodstaw nem u z a l i c z e n i u o d p o w ie d z i r e s p o n d e n ta do j e d n e j z p rz e w id z ia n y c h k a t e g o r i i o d p o w ie d z i i t p . Na w y stę p o w a n ie błędów a n k i e t e r s k i c h wpływa ró w n ie ż s p o s ó b odpo-w ia d a n ia re sp o n d e n tó odpo-w . ]Xiża i l o ś ć błędów w y s tę p u je ta m , g d z i e po p ierw szy m o d c z y ta n i u p y t a n i a w ie lu re sp o n d e n tó w u d z i e l a o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h . P o n a d to można zao b serw o w ać, i ż w każdym z omawia-ny ch typów p y ta ń w y s tę p u ją t a k i e , w k tó r y c h z e w zg lęd u na i c h s p e c y f i k ę a n k i e t e r z y p o p e ł n i a j ą s z c z e g ó l n i e dużo błędów l u b w k tó -ry c h pewne r o d z a j e błędów p o j a w i a j ą s i ę s z c z e g ó l n i e c z ę s t o . 2 . P y ta n ia o f a k t y i o o p i n i e Z ró ż n ic o w a n ie w c z ę s t o t l i w o ś c i p o p e ł n i a n i a błędów a n k i e t e r s k i c h w t r z e c h ty p a c h p y ta ń w y ró ż n io n y c h z e w zg lęd u na i c h p r z e d -m io t p o le g a na ty -m , i ż w p y t a n i a c h o f a k t y b łę d y p o j a w i a j ą s i ę z n a c z n i e r z a d z i e j n i ż w dwu p o z o s t a ł y c h ty p a c h . B łę d y a n k i e t e r s k i e w y s tą p i ły w 14,5% p y ta ń o f a k t y z ż y c ia r e s p o u d e n t a , w 29,8% py-t a ń o o p i n i e d o py-ty c z ą c e z r ó ż n ic o w a n ia s p o łe c z e ń s py-tw a p o l s k i e g o o r a z w 31,6% p y ta ń o o p i n i e na te m a t p r a c y r e s p o n d e n t a . Tak w ięc a n k i e -t e r z y p o p e ł n i a l i b łę d y p r a w ie ró w n ie c z ę s -t o w obu -ty p a c h p y -ta ń o o p i n i ę . W y tłu m aczen ia te g o f a k t u n i e n a l e ż y je d n a k s z u k a ć t y l k o w odmiennym p r z e d m io c ie p y t a ń , l e c z p r z e d e w sz y stk im w s p e c y f i c z nym r o z k ł a d z i e p y ta ń o r ó ż n e j lu d o w ie f o r m a ln e j o r a z s t o p n i u t r u d -n o ś c i z a d a -n io w e j d l a re s p o -n d e -n tó w , J a k i e z ł o ż y ł y s i ę na p o s z c z e -g ó l n e z b i o r y p y ta ń w y ró ż n io n e w-g k r y te r iu m p r z e d m io tu . I t a k w z b i o r z e p y ta ó o f a k t y z ż y c ia r e s p o n d e n ta d o m in u ją p y t a n i a r o z -s t r z y g n i ę c i a i d o p e ł n i e n i a , w k tó r y c h b łę d y a n k i e t e r s k i e p o ja w ia - w ia ł y s i ę n a j r z a d z i e j . N a to m ia s t p y t a n i a o o p i n i ę na te m a t z r ó ż -n ic o w a -n ia s p o łe c z -n e g o t o w z n a k o m ite j w ię k s z o ś c i p y t a n i a z k a f e -t e r i ą l u b s k a l ą , g d z i e c z ę s t o t l i w o ś ć p o p e ł n i a n i a b łęd ó w b y ł a b a r -dzo d u ż a . Z k o l e i w śró d p y t a ó o o p i n i ę d o ty c z ą c ą p r a c y re s p o n d e n -t a n a jw ię c e j J e s -t p y -ta ń o -tw a r -ty c h o u z a s a d n i e n i e , w k t ó r y c h rów-n ie ż a rów-n k i e t e r z y b a rd z o c z ę s t o d z i a ł a l i rów-n ie z g o d rów-n ie z o b o w ią z u ją c y m i i c h d y re k ty w a m i. Dokonane w yżej w y ja ś n ie n ie w ż a d n e j m ie rz e n i e w y c z e rp u je i s t o t y z a g a d n i e n i a , pon iew aż - J a k j u ż p o p rz e d n io wspom niano s p o s ó b o d p o w ia d a n ia re s p o n d e n ta wpływa na t o , c z y a n k i e t e r z y d z i a -ł a j ą p ra w id -ło w o cz y t e ż n i e , bowiem u d z i e l a n i e o d p o w ie d z i n i e

-i s t o t n y c h po p-ierw szy m o d c z y ta n -iu p y t a n i a s p r z y j a p o p e ł n i a n i u błędów a n k i e t e r s k i c h . W y s tą p ie n ie r e a k c j i n i e i s t o t n y c h t y l k o w n ie w ie lk im s t o p n i u z a le ż y od z n i e k s z t a ł c e n i a p y t a n i a p r z e z a n k ie -te ró w w t r a k c i e je g o o d c z y ty w a n ia , np. p o p rz e z n ie u z a s a d n io n e j e -go s k r a c a n i e b ą d i n i e p r z e d s t a w i e n i e k a f e t e r i i , 1 ma m ie j s c e t y l k o w n i e k t ó r y c h p y t a n i a c h . Z a s a d n ic z y m i, a c z k o lw ie k n i e Je d y n y m i, c z y n n ik a m i w pływ ającym i na p o ja w ie n i e s i ę r e a k c j i n i e i s t o t n y c h s ą : tr u d n o ś ć s t r u k t u r a l n o - z a d a n i o w a z w ią z a n a z fo r m a ln ą budową p y t a n i a o r a z z w ią z e k problem ów p o ru s z a n y c h w p y t a n i u z codziennym d o -św ia d c z e n ie m re s p o n d e n tó w , n ie a d e k w a tn o ś ć p y t a n i a do a p a r a t u r y po-j ę c i o w e po-j , w J a k i e j r e s p o n d e n t w y ró ż n ia i k l a s y f i k u j e rz e c z y w is -t o ś ć . T a b e l a 6 B łę d y a n k i e t e r s k i e w p y t a n i a c h o r a z r e a k c j e n i e i s t o t n e po i c h p ierw szy m o d c z y ta n iu wg k r y t e r iu m p r z e d m io tu p y ta ń (w %~) P rz e d m io t p y t a n i a R odzaj błęd ó w o f a k t y z ż y c ia r e -s p o n d e n ta o o p i n i ę na 't e m a t z r ó ż n i c o -w ania s p o ł e c z -nego o o p i n i ę na te m a t p r a c y r e s p o n d e n ta B łę d y z n i e k s z t a ł c a -j ą c e t r e ś ć l u b fo rm ę p y t a n i a 2 ,7 3 ,9 5 , 4 B łę d y w son d o w an iu 3 ,5 1 0 ,2 _{9 ,9} B rak p o w tó r z e n ia p y t a n i a 2 ,9 7 , 5 5 ,7 B łęd y m e ry to ry c z n e z a p is u 4 ,8 1 4 , * _{H , 3} R e a k c ja n i e i s t o t n a po p ierw szy m

od-c z y t a n i u p y t a n i a 1 3 ,6 _{3 2 ,7} 2 3 ,6 P o d z i a ł p y ta ń k w e s t i o n a r iu s z a na t r z y g ru p y z p u n k tu w id z e n ia i c h p rz e d m io tu z a k ł a d a ł w ię k s z e l u b m n ie js z e p ra w d o p o d o b ień stw o p o ja w ia n ia s i ę problem ów , k tó r y c h d o ty c z ą p y t a n i a , w codziennym d o ś w ia d c z e n iu re sp o n d e n tó w . I t a k sp raw y s p ę d z a n ia c z a s u w o ln e g o , zarobków c z y w y k s z ta łc e n i a s ta n o w ią c z ę ś c i e j p rz e d m io t p o to c z n e j r e f l e k s j i r e s p o n d e n t a , o s o b i s t e j b ą d i u j a w n i a j ą c e j s i ę w k o n ta k -t a c h z inn y m i l u d ź m i , n i ż spr-awy cz y n n ik ó w , od k tó r y c h z a le ż y