KONTEKSTY SPOŁECZNE 2013
•
Tom I (1)•
98-101Nowe konteksty teoretyczne w socjologii medycyny
(Rec. Graham Scambler (red.), Contemporary Theorists for
Medical Sociology. Abingdon, Oxon: Routledge 2013)
Michał Nowakowski
Uniwersytet Marii Curie-SkłodowskiejW 2012 roku ukazała si ˛e praca zbiorowa zatytułowana Contemporary Theorists for Medical Sociology, b ˛ed ˛aca ju ˙z ósm ˛a pozycj ˛a z serii wydawniczej „Critical Studies in Health and Society”. Publikacje te stanowi ˛a przykład, wci ˛a˙z silnie zaznaczaj ˛acego swoj ˛a obecno´s´c, nurtu krytycznego w zachodniej socjologii medycyny, zdrowia i choroby. Redaktor recenzowanej publikacji, Graham Scambler, jest jednym z bardziej znanych brytyjskich socjologów medycyny, reprezentuj ˛acych krytyczn ˛a perspektyw˛e w socjologii. O jego zaanga ˙zowanym podej´sciu mo ˙ze ´swiadczy´c chocia ˙zby sformułowana przez niego „hipoteza chciwych drani” („greedy bastards hypotesis”1), z której korzysta, opisuj ˛ac pogł ˛ebianie si ˛e nierówno´sci zdrowotnych w
Wielkiej Brytanii. Proces ten tłumaczy jako niebezpo´sredni (i cz ˛esto niezamierzony) efekt zachodz ˛acych nieprzerwanie zachowa ´n adaptacyjnych umiejscowionych w centrum aparatu pa ´nstwa, brytyjskiej „elity władzy” oraz wywieraj ˛acych na ni ˛a naciski elit biznesowych („capitalists-executive”) (Scambler 2004: 86). W takim wła´snie duchu Scambler my´sli równie ˙z o funkcji, jak ˛a mo ˙ze pełni´c recenzowana pozycja. Mo ˙ze ona stanowi´c mianowicie rodzaj katalizatora skłaniaj ˛acego socjologów medycyny i innych zainteresowanych t ˛a problematyk ˛a do pogł ˛ebionej „refleksyjno´sci” i zwrócenia si ˛e w kierunku teorii. Przyj ˛ecie takiego stanowiska, jak pisze autor we wst ˛epie, uzasadnione jest powstawaniem czego´s, co okre´sla on mianem „nowej Anglii”, czyli Anglii rz ˛adzonej przez „neo-Thatcherystowsk ˛a” koalicj ˛e Davida Camerona. Jest ona zaanga ˙zowana, zdaniem Scamblera, w ponowne „utowarowienie” („re-commodification”) tego wszystkiego, co zwi ˛azane jest ze zdrowiem, w tym brytyjskiej pa ´nstwowej słu ˙zby zdrowia (Scambler 2012: 6). Je´sli zgodzimy si ˛e z jego krytyczn ˛a ocen ˛a post ˛epuj ˛acego procesu komercjalizacji opieki zdrowotnej, to obserwowana równie ˙z w Polsce ekonomizacja słu ˙zby zdrowia powinna skłoni´c rodzimych socjologów medycyny do zapoznania si ˛e z recenzowan ˛a publikacj ˛a.
Recenzowana praca jest zbiorem dziesi ˛eciu artykułów, z których ka ˙zdy stanowi propozycj ˛e aplikacji dobrze znanych teorii społecznych w obszarze bada ´n nad zdrowiem i chorob ˛a. Cz ˛e´s´c przywoływanych wpływowych teoretyków (Niklas Luhmann, Immanuel Wallerstein, Manuel Castells, Margaret Archer) nie jest kojarzona z problematyk ˛a mieszcz ˛ac ˛a si ˛e swym zakresem w socjologii medycyny i to przede wszystkim czyni t ˛e publikacj ˛e tak interesuj ˛ac ˛a.
W artykule „Foucault, health and healthcare” Alan Petersen analizuje kluczowe idee francuskiego filozofa: jak były i jak mog ˛a by´c wykorzystywane w badaniach w obszarze zdrowia i opieki zdrowotnej. Na kilku stronach dokonuje on przegl ˛adu ró ˙znych pomysłów Foucaulta dotycz ˛acych ciała, zdrowia publicznego i ryzyka, biologicznego obywatelstwa, społecznego znaczenia praktyk medycznych i dyskursów zwi ˛azanych
1Słowo „bastard”, oprócz najbardziej pierwotnego znaczenia „b ˛ekart”, mo ˙zna te ˙z przetłumaczy´c na polskie okre´slenie
„sukinsyn” poniewa ˙z u ˙zywane jest ono w potocznym angielskim zamiennie z obra´zliwym „son of the bitch”. Doprecyzo-wanie tej kwestii wydaje si ˛e uzasadnione, gdy ˙z pokazuje „krytyczno´s´c” i zaanga ˙zoDoprecyzo-wanie u wspomnianego badacza. Co wi ˛ecej, na podstawie obserwacji zmian w brytyjskim systemie opieki zdrowotnej, Scambler uwa ˙za, ˙ze jego hipoteza, któr ˛a sformułował w latach dziewi ˛e´cdziesi ˛atych, współcze´snie jest jeszcze bardziej u ˙zyteczna (Scambler 2012).
http://kontekstyspoleczne.umcs.lublin.pl c 2013 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
99 Michał Nowakowski
z niepełnosprawno´sci ˛a, opisuj ˛ac równie ˙z ich recepcj ˛e we współczesnej socjologii medycyny. Koniec tekstu Petersen po´swi ˛ecił słabym punktom my´sli Foucaulta i jego kontynuatorów.
Paul Higs w artykule „Consuming Bodies: Zygmunt Bauman on the difference between fitness and health”, skupia si ˛e na terminie „kondycja” („fitness”) oraz na rozwa ˙zaniu ró ˙znic mi ˛edzy nim a poj ˛eciem zdrowia. Zastanawia si ˛e mianowicie nad tym, jak wszechobecne w współczesnym konsumpcyjnym ´swiecie pragnienie bycia „w formie” powinno zmieni´c sposób rozumienia poj ˛ecia zdrowia w ramach uprawiania socjologii medycyny i socjologii ciała. Mo ˙zna przypuszcza´c, ˙ze tekst powinien zainteresowa´c osoby, które szukaj ˛a teoretycznych inspiracji do rozwa ˙za ´n na temat „healthismu” i prognoz, w jakim kierunku zmierza´c b ˛ed ˛a oddolnie sterowane procesy medykalizacji.
Nastepny tekst autorstwa Gemmy Edwards („Jürgen Habermas: politics and morality in health and medicine”) dotyczy zastosowania Habermasowkiej koncepcji kolonizacji „´swiata ˙zycia” przez „system” w krytycznych badaniach procesu medykalizacji, wiedzy medycznej, relacji lekarz - pacjent i innych typowych dla socjologii medycyny tematów. Zdaniem autorki, konflikt mi ˛edzy „systemem” a „´swiatem ˙zycia” widoczny jest równie ˙z na styku pa ´nstwa, rynku i zdrowia. Linia frontu przebiega´c ma pomi ˛edzy codziennymi praktykami komunikacyjnymi, z jednej strony, a pieni ˛edzmi i władz ˛a z drugiej. Konflikt ten rodzi pewn ˛a ilo´s´c etycznych i politycznych problemów zwi ˛azanych ze zdrowiem i medycyn ˛a. Habermas daje te ˙z, według autorki, teoretyczne narz ˛edzia pomagaj ˛ace w opisie ruchów społecznych koncentruj ˛acych si ˛e na zdrowiu, jak równie ˙z zjawisk kolonizacji i oporu w obszarze publicznej słu ˙zby zdrowia.
W czwartym rozdziale („Luhmann’s social systems theory, health and illness”) Barry Gibson i Olga Boiko zdecydowali si ˛e na krótk ˛a prezentacj ˛e „teorii systemów społecznych” Niklasa Luhmanna i jej dotychczaso-wego zastosowania w badaniach nad zdrowiem i chorob ˛a. Według nich, w analizach tego typu nale ˙zy si ˛e przede wszystkim skupi´c na kwestii organizacji i aktualizacji komunikacji dotycz ˛acej zdrowia i choroby. W ostatniej cz ˛e´sci artykułu autorzy prezentuj ˛a przykład takiego wykorzystania teorii Luhmanna. Chodzi o omówienie wyników własnych bada ´n jako´sciowych polegaj ˛acych na analizie formalnej narracji dotycz ˛acej codziennego problemu wielu ludzi, jakim jest nadwra ˙zliwo´s´c z ˛ebiny.
Kolejny rozdział autorstwa Sashy Scambler („Bourdieu and the impact of health and illness in the lifeword”) składa si ˛e z dwóch cz ˛e´sci. Pierwsza z nich to przegl ˛ad podstawowych kategorii Pierre’a Bourdieu, a mianowicie: „pola”, „kapitału”, „habitusu”, „cielesnej hexis”. To tak ˙ze próba okre´slenia pozycji, jak ˛a francuski socjolog zajmuje w sporze struktura/działanie. Druga cz ˛e´s´c stanowi natomiast prezentacj ˛e badania współautorstwa Sashy Scambler, w którym wykorzystano powy ˙zej wymienione kategorie. Dane empiryczne pozyskane zostały za po´srednictwem wywiadów jako´sciowych przeprowadzonych z rodzinami dzieci cierpi ˛acych na rzadkie schorzenie o genetycznej etiologii, tzw. chorob ˛e Battena. Na ich podstawie autorka usiłuje pokaza´c, ˙ze ramy koncepcyjne Bourdieu znajduj ˛a zastosowanie w wyja´snianiu tego, jak zdrowie i choroba wpływa na ˙zycie codzienne.
W szóstym w kolejno´sci artykule recenzowanej publikacji („Merleau-Ponty, medicine and the body”) jego autor, Nick Crossley, zauwa ˙za, ˙ze ze wszystkich obszarów ˙zycia badanych przez socjologów medycyna w najwi ˛ekszym stopniu odnosi si ˛e do ciała („the body”). Praktyki medyczne umiejscawiaj ˛a chorob ˛e oraz zdrowie w ciele pacjenta, co wi ˛ecej, same s ˛a „uciele´snione” („embodied”). Jak pisze Crossley, interwencje medyków s ˛a mo ˙zliwe poprzez do´swiadczanie zmysłowe i fizyczne. Wiedza medyczna to wiedza o ciałach kategoryzowanych poprzez uciele´snione interwencje, tzn. interwencje „ciała” (lekarza) na ciele (pacjenta). Wg Crossley’a wła´snie to powinno zwróci´c uwag ˛e socjologów medycyny na filozofi ˛e Maurice’a Merleau-Ponty’ego, którego nazywa „filozofem uciele´snienia”. Mi ˛edzy innymi zwraca uwag ˛e na sprzeciw filozofa wobec Kartezja ´nskiego dualizmu umysł-ciało, z którego mo ˙ze wynika´c biologiczny redukcjonizm pojawiaj ˛acy si ˛e w pewnych obszarach medycyny. Crossley twierdzi, ˙ze krytyka ta mo ˙ze by´c u ˙zyteczna dla socjologów medycyny, poniewa ˙z Merleau-Ponty unika problemu idealizmu i relatywizmu, czasem pojawiaj ˛acego si ˛e w wyniku zastosowania w naukach społecznych perspektywy konstrukcjonistycznej. Drugim wa ˙znym tematem rozwa ˙za ´n socjologicznych mo ˙ze by´c zauwa ˙zony przez Merleau-Ponty’ego cz ˛esty problem, jaki maj ˛a ludzie z percepcj ˛a faktu, i ˙z „s ˛a ciałami”. Według Crossley’a, rzuca to nowe ´swiatło na badania socjologów dotycz ˛ace aktywno´sci i zaniedba ´n zdrowotnych, które s ˛a do´s´c trudne do zinterpretowania z socjologicznej perspektywy, zwłaszcza w kontek´scie tak mocno eksponowanej ´swiadomo´sci zdrowotnej i dowarto´sciowania ciała w epoce pó´znej nowoczesno´sci. Ponadto, filozofia Merleau-Ponty’ego mo ˙ze równie ˙z pomóc w wyja´snianiu, w jaki sposób choroba wydobywa ciało z „tła” na „pierwszy plan” naszego do´swiadczania. W ko ´ncu Crossley
Nowe konteksty teoretyczne w socjologii medycyny 100
proponuje, by francuskim filozofem zainteresowali si ˛e ci, których przedmiotem bada ´n s ˛a same praktyki medyczne, lekarskie interwencje.
Zaskakuj ˛acym teoretykiem, który znalazł si ˛e w tej publikacji, jest Immanuel Wallerstein. Autorzy artykułu („World systems theory and the epidemilogical transition”), Martin Hyde i Anthony Rosie, ł ˛acz ˛a w nim teori ˛e systemu ´swiatowego Wallerstaina z teori ˛a przej´scia epidemiologicznego. Uwa ˙zaj ˛a oni bowiem, ˙ze takie zestawienie mo ˙ze wspomóc rozwój tych jak ˙ze wa ˙znych koncepcji. Mimo ł ˛acz ˛acych je podobie ´nstw (analiza procesów na poziomie makro, historycyzm i teoria modernizacji przyj ˛eta jako punkt wyj´scia), Hyde’a i Rosie’a zaskakuje brak dotychczasowych prób ich zestawienia. Co wi ˛ecej, ka ˙zd ˛a z teorii charakteryzuj ˛a pewne niedostatki, które mog ˛a by´c uzupełnione z pomoc ˛a tej drugiej. Po pierwsze, analizy dotycz ˛ace zdrowia populacji, szczególnie dzietno´sci i umieralno´sci, stanowi ˛a wa ˙zny składnik oceny poziomu nierówno´sci pomi ˛edzy krajami, a przecie ˙z celem teorii systemu ´swiatowego jest wyja´snianie tych ˙ze ró ˙znic. Po drugie, teorii przej´scia epidemiologicznego według autorów charakteryzuje si ˛e podej´sciem zbyt „pa ´nstwo-centrycznym”, z kolei teoria systemu ´swiatowego mo ˙ze zaoferowa´c spojrzenie szersze. Pozwala ona wyja´snia´c poziom zdrowia w danej populacji za pomoc ˛a czynników wynikaj ˛acych z przynale ˙zno´sci danego kraju do centrum, semi-peryfrerii b ˛ad´z peryferii systemu ´swiatowego.
Celem nast ˛epnego rozdziału („Archer, morphogenesis and the role of agency in the sociology of health and illness”), autorstwa Grahama Scamblera, jest prezentacja pewnych mo ˙zliwo´sci zastosowania w „socjologii nierówno´sci zdrowotnych” uj ˛ecia morfogenetycznego oraz koncepcji „sprawstwa” Margaret Archer. Uj ˛ecie morfogenetyczne stoi w opozycji zarówno wobec jednostronnych teorii socjologicznych (wyja´sniaj ˛acych rzeczywisto´s´c społeczn ˛a albo poprzez struktur ˛e, albo ludzkie działania), jak i integruj ˛acych oba wymiary w jeden (jak jest na przykład w teorii Anthony’ego Giddensa). Specyfika uj ˛ecia Archer polega na uwzgl ˛ednianiu obu tych poziomów, z tym, ˙ze s ˛a one rozdzielne, tzn. maj ˛a swoiste cechy, poprzez które wzajemnie na siebie oddziałuj ˛a. Proces ten jest rozło ˙zony w czasie: uwarunkowane strukturalnie, ale wci ˛a˙z refleksyjne jednostki podejmuj ˛a interakcj ˛e, po czym nast ˛epuje dostosowanie si ˛e struktury. Scambler, korzystaj ˛ac wi ˛ec z poj ˛ecia „sprawstwa” charakteryzuj ˛acego refleksyjne jednostki, które z kolei s ˛a w stanie wpływa´c na struktury społeczne, stara si ˛e pokaza´c, w jaki sposób zasobna we władz ˛e i pieni ˛adze mniejszo´s´c „chciwych drani” (elit biznesowych i politycznych), bezpo´srednio kształtuje sfer ˛e gospodarki i po´srednio wpływa na funkcjonowania pa ´nstwa, przyczyniaj ˛ac si ˛e do powi ˛ekszenia nierówno´sci społecznych, w tym zdrowotnych. Nick J. Fox w rozdziale dziewi ˛atym („Deluze and Guttari”) wychodzi z zało ˙zenia, ˙ze ludzie, których codzienna praca dotyczy ciała (mi ˛edzy innymi profesjonali´sci zajmuj ˛acy si ˛e opiek ˛a medyczn ˛a lub socjaln ˛a) oraz uprawiaj ˛acy nauki społeczne, których badania nad zdrowiem i chorob ˛a maj ˛a na celu popraw˛e opieki nad pacjentami, potrzebuj ˛a teorii ujmuj ˛acej dualistyczny charakter ciała. Winna ona poł ˛aczy´c dwie kon-kuruj ˛ace ze sob ˛a koncepcje: 1) ciała rozumianego jako organizm biologiczny i 2) ciała rozumianego jako konstrukt społeczny. Jego zdaniem, teoretyczny model ciała Deluze’a i Guttari’ego mo ˙ze by´c z powodzeniem zastosowany do wytworzenia „nowego rozumienia” zdrowia, choroby i opieki zdrowotnej bez dominacji biologii nad kultur ˛a i vice versa.
Ostatni rozdział Simona Williamsa („Health and medicine in the information age: Castells, informational capitalism and the network society”) dotyczy mo ˙zliwych zastosowa ´n koncepcji społecze ´nstwa sieciowego Manuela Castellsa w socjologii zdrowia. Autor artykułu zauwa ˙za bowiem, ˙ze Castells, przedstawiaj ˛ac mniej lub bardziej spójn ˛a, a mo ˙ze nawet wyczerpuj ˛ac ˛a analiz ˛e społecze ´nstwa sieciowego i epoki informacyjnej, jest bez w ˛atpienia najbardziej znacz ˛acym socjologiem wypracowuj ˛acym teori ˛e dotycz ˛ac ˛a współczesno´sci. Williams na przykładzie problemów ze snem, które współcze´snie staj ˛a si ˛e rodzajem nowej epidemii, pokazuje mi ˛edzy innymi, jak cechy społecze ´nstwa informacyjne mog ˛a tłumaczy´c pewne aspekty stanu zdrowia jednostki czy populacji. W tym przypadku akurat powołuje si ˛e na koncepcj ˛e „bezczasowego czasu” -charakterystycznej tymczasowo´sci, załamania biologicznego rytmu, cykliczno´sci, w jakie bogate było ˙zycie wcze´sniejszych pokole ´n.
Podsumowuj ˛ac, nale ˙zy zauwa ˙zy´c, ˙ze nie wszystkie rozdziały w recenzowanej publikacji dotycz ˛a teorii społecznych, które mog ˛a stanowi´c pewn ˛a nowo´s´c w obszarze bada ´n nad zdrowiem, chorob ˛a i medycyn ˛a. Z tego wzgl ˛edu ilo´s´c miejsca po´swi ˛econa im w niniejszej recenzji nie jest jednakowa. Szczególnie nowatorski i obiecuj ˛acy wydaje si ˛e pomysł poł ˛aczenia teorii systemu ´swiatowego i teorii przej´scia epidemiologicznego, a tak ˙ze zastosowanie podej´scia morfogenetycznego i sprawczo´sci w badaniach zmian w systemach opieki zdrowotnej. Niew ˛atpliwie warte szczególnego zastanowienia s ˛a równie ˙z pomysły na wykorzystanie teorii
101 Michał Nowakowski
społecze ´nstwa sieciowego w socjologii medycyny. Recenzowana publikacja mo ˙ze by´c wa ˙zn ˛a pozycj ˛a dla socjologii zdrowia, choroby i medycyny, poniewa ˙z stanowi udan ˛a prób ˛e przybli ˙zenia do tej dziedziny współczesnych osi ˛agni ˛e´c socjologii teoretycznej, czy ogólnej. Jest to te ˙z praca wspieraj ˛aca nurt krytyczny w socjologii medycyny, który w Polsce jest mniej ugruntowany ni ˙z w Wielkiej Brytanii. Z tych powodów pozycja ta powinna si ˛e spotka´c z zainteresowaniem ze strony wszystkich tych, którzy zajmuj ˛a si ˛e problematyk ˛a zwi ˛azan ˛a z ciałem, zdrowiem i opiek ˛a zdrowotn ˛a.
Literatura
Castells, Manuel. 2013. Władza i komunikowanie. Warszawa: PWN.
Scambler, Graham. 2001. Class, power and the durability of the health inequalities. W: G. Scambler (red.) Habermas, Critical Theory, and Health. London: Routledge.
Scambler, Graham. 2012. GBH: Greedy Bastards and Health Inequalities. W: Society and the Human Condition (blog autora), wpis z 4 grudnia 2012, <http://grahamscambler.wordpress.com/2012/11/04/gbh-greedy-bastards-and-health-inequalities/>, dost ˛ep 31 maja 2013.
