Wpływ reform instytucjonalnych rynku pracy na zatrudnienie i bezrobocie w krajach Ameryki Łacińskiej

Pełen tekst

(1)UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE. WYDZIAŁ EKONOMII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH KATEDRA MAKROEKONOMII. mgr Marta Sordyl. Wpływ reform instytucjonalnych rynku pracy na zatrudnienie i bezrobocie w krajach Ameryki Łacińskiej. Rozprawa doktorska. Opiekun naukowy: Prof. dr hab. Andrzej Wojtyna. Kraków, czerwiec 2011.

(2) 2.

(3) Spis treści Wstęp ..................................................................................................................................... 7 Rozdział I: Instytucje rynku pracy w świetle teorii instytucji ............................................. 14 1. Pojęcie instytucji .......................................................................................................... 15 1.1. Instytucje a reguły, normy i przepisy prawne ....................................................... 19 1.1.1. Reguły zachowania ........................................................................................ 20 1.1.2. Normy społeczne i prywatne ......................................................................... 20 1.1.3. Przepisy prawne ............................................................................................. 22 1.2. Instytucje nieformalne i formalne ......................................................................... 23 1.2.1. Ograniczenia nieformalne .............................................................................. 23 1.2.2. Ograniczenia formalne ................................................................................... 25 1.3. Instytucje a polityka ekonomiczna ....................................................................... 26 1.4. Instytucje a organizacje ........................................................................................ 28 1.5. Pomiar instytucji i jakości instytucji ..................................................................... 33 1.6. Instytucje rynku pracy .......................................................................................... 35 2. Geneza instytucji.......................................................................................................... 38 2.1. Ekonomiczne funkcje instytucji............................................................................ 39 2.2. Funkcje instytucji rynku pracy ............................................................................. 44 3. Teorie powstawania instytucji ..................................................................................... 46 3.1. Teorie efektywności .............................................................................................. 47 3.1.1. Warianty teorii efektywności ......................................................................... 48 3.1.2. Granica możliwości instytucjonalnych .......................................................... 50 3.1.3. Ideologiczne aspekty wyboru instytucji ........................................................ 53 3.2. Teoria władzy politycznej (konfliktu społecznego).............................................. 54 3.2.1. Hierarchia instytucji ....................................................................................... 57 3.2.2. Wpływ instytucji politycznych na funkcjonowanie gospodarki .................... 58 3.2.3. Problem braku wiarygodności zobowiązań ................................................... 59 3.3. Teoria tradycji prawnej (kolonizacji) ................................................................... 60 3.3.1. Charakterystyka głównych systemów prawnych ........................................... 61 3.3.2. Determinanty strategii kolonizacyjnej ........................................................... 61 3.3.3. Wpływ wzorców osadnictwa na system instytucjonalny .............................. 63 3.3.4. Wpływ transplantacji tradycji prawnej na efektywność instytucji ................ 65 3.4. Instytucje jako stan równowagi w teorii gier ........................................................ 68 3.5. Inne teorie powstawania instytucji ....................................................................... 71 3.6. Problem endogeniczności instytucji ..................................................................... 72 3.7. Wybór instytucji rynku pracy ............................................................................... 75 4. Zmiany instytucji ......................................................................................................... 77 4.1. Przyczyny zmian instytucji ................................................................................... 79 4.1.1. Czynniki egzogeniczne .................................................................................. 79 4.1.2. Czynniki endogeniczne .................................................................................. 81 4.2. Samoistna zmiana instytucji ................................................................................. 83 4.2.1. Przebieg zmiany ewolucyjnej – inercja i „zależność od ścieżki” .................. 84 4.2.2. Nieciągła zmiana instytucji ............................................................................ 85 4.2.3. Efektywność zmian instytucjonalnych .......................................................... 86 4.3. Reformy instytucjonalne ....................................................................................... 87 4.3.1. Konflikt społeczny i opór wobec reform ....................................................... 88 4.3.2. Złożoność systemu instytucjonalnego ........................................................... 89 4.3.3. Czynniki sprzyjające powodzeniu reform ..................................................... 91. 3.

(4) Podsumowanie ............................................................................................................. 92 Rozdział II. Rola instytucji w modelach rynku pracy .......................................................... 94 1. Kontrowersje wokół instytucji rynku pracy ................................................................. 95 1.1. Rozwój współczesnej ekonomii rynku pracy........................................................ 95 1.1.1. Rynek pracy w ekonomii neoklasycznej ........................................................ 96 1.1.2. Instytucjonalna ekonomia rynku pracy .......................................................... 98 1.1.3. Teorie podzielonego rynku pracy ................................................................ 100 1.2. Współczesny stan debaty o roli instytucji rynku pracy....................................... 104 2. Problemy definicyjne ................................................................................................. 108 2.1. Zatrudnienie ........................................................................................................ 109 2.1.1. Pojęcie zatrudnienia ..................................................................................... 109 2.1.2. Umowa o pracę jako umowa niekompletna ................................................. 111 2.2. Bezrobocie .......................................................................................................... 114 2.3. Dynamika rynku pracy ........................................................................................ 116 2.3.1. Przepływy pracowników oraz tworzenie i destrukcja miejsc pracy ............ 117 2.3.2. Przepływy nadwyżkowe .............................................................................. 119 2.4. Elastyczność i „sztywności” rynku pracy ........................................................... 120 2.4.1. Aspekty elastyczności rynku pracy .............................................................. 120 2.4.2. Sztywności rynku pracy ............................................................................... 123 3. Funkcjonowanie instytucji rynku pracy na poziomie mikroekonomicznym ............. 125 3.1. Ubezpieczenie na wypadek bezrobocia w modelu poszukiwań ......................... 126 3.1.1. Klasyfikacja systemów ubezpieczenia na wypadek bezrobocia .................. 127 3.1.2. Podstawowy wariant modelu poszukiwań ................................................... 129 3.1.3. Wpływ ubezpieczenia na wypadek bezrobocia na zachowania podmiotów w modelu poszukiwań................................................................................................ 133 3.2. Instytucje ochrony zatrudnienia .......................................................................... 136 3.2.1. Podstawowy model dopasowań ................................................................... 140 3.2.2. Bezpośredni wpływ kosztów zwolnień na popyt na pracę .......................... 141 3.2.3. Wpływ kosztów zwolnień na poziom płac .................................................. 149 3.3. Niekonkurencyjne mechanizmy stanowienia płac .............................................. 151 3.3.1. Płace proefektywnościowe ........................................................................... 152 3.3.2. Dyskryminacja płacowa ............................................................................... 154 3.3.3. Płace minimalne ........................................................................................... 156 3.3.4. Działalność związków zawodowych ........................................................... 157 3.3.5. Specyfika długoterminowych kontraktów płacowych ................................. 161 3.4. Opodatkowanie pracy ......................................................................................... 162 3.5. Przestrzeganie i egzekwowanie instytucji rynku pracy ...................................... 164 4. Instytucje nieformalne................................................................................................ 167 4.1. Znaczenie sieci społecznych w rekrutacji i poszukiwaniu zatrudnienia ............. 167 4.2. Wpływ normy sprawiedliwości na wysokość płac ............................................. 170 4.3. Norma wzajemności w stosunku pracy............................................................... 173 4.4. Status społeczny i snobizm ................................................................................. 178 5. Funkcjonowanie instytucji na poziomie makroekonomicznym................................. 181 5.1. Interakcje instytucji rynku pracy z innymi elementami systemu gospodarczego .................................................................................................................................... 181 5.1.1. Zależności między instytucjami rynku pracy............................................... 181 5.1.2. Interakcje instytucji rynku pracy z regulacjami rynków produktów ........... 183 5.1.3. Instytucje a polityka ekonomiczna ............................................................... 184 5.1.4. Instytucje a szoki .......................................................................................... 186. 4.

(5) 5.2. Trudności z określeniem wpływu instytucji rynku pracy na zatrudnienie i bezrobocie .................................................................................................................. 190 Podsumowanie ............................................................................................................... 194 Rozdział III: Relatywny wpływ reform instytucjonalnych i strukturalnych na funkcjonowanie rynków pracy w krajach Ameryki Łacińskiej ......................................... 196 1. Sytuacja gospodarcza krajów Ameryki Łacińskiej do końca lat 1980. ..................... 197 1.1. Strategia substytucji importu .............................................................................. 198 1.2. „Nieortodoksyjne” programy liberalizacji .......................................................... 200 1.3. Kryzys zadłużeniowy w latach 1980. ................................................................. 202 2. Reformy strukturalne w latach 1990. ......................................................................... 205 2.1. Kształtowanie programów reform ...................................................................... 207 2.1.1. Etapy procesu reform ................................................................................... 208 2.1.2. Czynniki polityczne i społeczne w procesie reform .................................... 211 2.1.3. Czynniki zewnętrzne oddziałujące na programy reform ............................. 217 2.2. Główne kierunki pierwszej generacji reform strukturalnych w krajach Ameryki Łacińskiej ................................................................................................................... 219 2.2.1. Stabilizacja gospodarcza .............................................................................. 220 2.2.2. Liberalizacja handlu zagranicznego ............................................................. 221 2.2.3. Liberalizacja rynków finansowych .............................................................. 223 2.2.4. Reformy sektora publicznego ...................................................................... 223 2.3. Makroekonomiczne skutki reform ...................................................................... 225 2.3.1. Pomiar skali reform ..................................................................................... 225 2.3.2. Mechanizmy oddziaływania reform ............................................................ 227 2.3.3. Wpływ reform na wskaźniki makroekonomiczne ....................................... 229 2.3.4. Zastrzeżenia wobec reform „pierwszej generacji” ...................................... 234 2.3.5. Reformy „drugiej generacji” ........................................................................ 238 3. Charakterystyka rynków pracy w krajach Ameryki Łacińskiej i ich funkcjonowanie w okresie reform strukturalnych ........................................................................................ 240 3.1. Specyfika rynków pracy w krajach rozwijających się ........................................ 241 3.1.1. Zależności między podażą pracy i dochodem ............................................. 242 3.1.2. Wpływ dochodu na aktywność zawodową w kontekście zmian demograficznych .................................................................................................... 245 3.1.3. Sfera nieformalna ......................................................................................... 247 3.1.4. Legitymizująca funkcja zabezpieczenia społecznego .................................. 250 3.2. Rozwój instytucji rynku pracy w krajach Ameryki Łacińskiej .......................... 252 3.3. Uwarunkowania reform instytucjonalnych rynku pracy .................................... 255 3.4. Ogólna ocena reform instytucjonalnych rynku pracy w latach 1980. i 90. ........ 260 4. Konsekwencje reform strukturalnych dla rynków pracy ........................................... 267 4.1. Kanały oddziaływania reform strukturalnych na rynek pracy ............................ 269 4.1.1. Wpływ liberalizacji handlu zagranicznego na zatrudnienie ........................ 270 4.1.2. Wpływ reform sektora publicznego na rynki pracy..................................... 274 4.2. Wpływ reform na zmienne rynków pracy w krajach Ameryki Łacińskiej ......... 277 4.2.1. Produkcja, dochód i zatrudnienie................................................................. 278 4.2.2. Bezrobocie ................................................................................................... 281 4.2.3. Płace ............................................................................................................ 283 4.2.4. Wydajność pracy.......................................................................................... 286 4.3. Wpływ przemian politycznych na sytuację pracowników ................................. 287 Podsumowanie ............................................................................................................... 289 Rozdział IV. Analiza wpływu reform instytucjonalnych lat 1980. i 90. na funkcjonowanie rynków pracy w krajach Ameryki Łacińskiej .................................................................... 291 5.

(6) 1. Uwagi metodologiczne .............................................................................................. 295 1.1. Wybór krajów ..................................................................................................... 295 1.1.1. Argentyna ..................................................................................................... 296 1.1.2. Brazylia ........................................................................................................ 299 1.1.3. Chile ............................................................................................................. 302 1.2. Ramy czasowe..................................................................................................... 305 1.3. Wybór metody badawczej ................................................................................... 307 2. Regulacje chroniące pracowników ............................................................................ 309 2.1. Ochrona zatrudnienia (EPL) ............................................................................... 313 2.2. Zmiany regulacji zwolnień w okresie reform strukturalnych ............................. 315 2.2.1. Regulacje dotyczące wysokości odpraw ...................................................... 315 2.2.2. Fundusze kompensacyjne ............................................................................ 317 2.2.3. Regulacje przyczyn zwolnień ...................................................................... 320 2.3. Regulacje umów nietypowych ............................................................................ 323 2.4. Wpływ zmian EPL na poziom i strukturę zatrudnienia i bezrobocia ................. 329 2.4.1. Zmiany kosztów zwolnień ........................................................................... 330 2.4.2. Umowy nietypowe ....................................................................................... 333 3. Systemy wsparcia dla bezrobotnych .......................................................................... 336 3.1. Brazylia ............................................................................................................... 339 3.2. Argentyna ............................................................................................................ 341 3.3. Chile .................................................................................................................... 343 4. Ubezpieczenia społeczne ........................................................................................... 345 4.1. Reformy systemów emerytalnych ....................................................................... 347 4.1.1. Chile ............................................................................................................. 349 4.1.2. Argentyna ..................................................................................................... 350 4.1.3. Brazylia ........................................................................................................ 354 4.2. Inne programy socjalne ....................................................................................... 356 4.3. Pozapłacowe koszty pracy .................................................................................. 359 4.4. Skutki reform systemów ubezpieczeń społecznych ............................................ 362 5. Regulacje płac ............................................................................................................ 365 5.1. Płace minimalne .................................................................................................. 366 5.2. Związki zawodowe ............................................................................................. 369 5.2.1. Relacje między związkami zawodowymi a rządami ................................... 370 5.2.2. Wpływ związków zawodowych na płace i warunki pracy .......................... 373 Podsumowanie ............................................................................................................... 375 Zakończenie ....................................................................................................................... 378 Spis tabel ............................................................................................................................ 382 Spis rysunków .................................................................................................................... 382 Bibliografia ........................................................................................................................ 384. 6.

(7) Wstęp. Współczesne gospodarki charakteryzują się rosnącą międzynarodową integracją rynków i szybszymi niż dawniej przemianami technologicznymi, które ułatwiać mają dostosowanie produkcji do zmieniających się potrzeb. Istnieje coraz więcej dowodów, że otoczenie instytucjonalne, które powstało w relatywnie zamkniętych gospodarkach, o mało elastycznych rynkach, jest suboptymalne. Konieczne wydaje się dostosowanie instytucji do nowych warunków poprzez zwiększenie ich elastyczności. Uelastycznienie rynków poprzez zmianę ich instytucji nie może jednak zmierzać jedynie do realizacji postulatów wynikających z teorii ekonomicznej, zwłaszcza w odniesieniu do rynku pracy. W tym przypadku powinno być ono raczej środkiem do osiągnięcia podwójnego celu: zwiększenia efektywności tego rynku oraz ochrony pracowników dzięki zapewnieniu właściwych warunków pracy oraz stabilnego poziomu dochodu. Poszczególne formy elastyczności rynku pracy (elastyczność zatrudnienia, czasu pracy, wynagrodzeń oraz podaży pracy, zarówno w ujęciu międzysektorowym, jak i geograficznym) mogą pozostawać ze sobą w sprzeczności. Zgodnie z dominującym obecnie poglądem większa elastyczność prowadzi do wzrostu liczby krótkoterminowych kontraktów i zmniejsza bezpieczeństwo pracowników, podczas gdy kształtowanie kapitału ludzkiego i wzrost wydajności pracy wymagają stabilnego zatrudnienia. Trudno jest więc wskazać „właściwy” poziom elastyczności; jeszcze trudniej zdefiniować otoczenie instytucjonalne, które umożliwiłoby osiągnięcie tego poziomu. Do instytucji najczęściej wymienianych w literaturze w kontekście „sztywności” rynku pracy należą: ochrona zatrudnienia, ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, związki zawodowe, koordynacja negocjacji zbiorowych, pozapłacowe koszty pracy (non-wage labor costs) oraz regulacje związane z aktywną ingerencją państwa w funkcjonowanie rynku pracy. Dominująca teza głosi, że instytucje rynku pracy utrudniają jego funkcjonowanie, zwłaszcza reakcję na szoki, co prowadzi do spadku zatrudnienia, wzrostu bezrobocia oraz niekorzystnego kształtowania się ich struktury demograficznej (Baker i inni, 2004, s. 1). Od początku lat 1980. w analizach ekonomicznych, prowadzonych przez indywidualnych badaczy, wiodące organizacje międzynarodowe (OECD, MFW) oraz agencje. rządowe. poszukujące. konkretnych. rozwiązań. aplikacyjnych,. zaczęto. przywiązywać większą wagę do reform rynku pracy. Miały one stanowić odpowiedź na 7.

(8) gwałtowny wzrost bezrobocia, wynikający z procesów dezinflacyjnych, któremu to zjawisku nie były w stanie skutecznie sprostać dotychczasowe metody walki z bezrobociem. Powszechnie sugerowano osłabienie instytucji rynku pracy na rzecz mechanizmów rynkowych1. Dyskusja koncentrowała się na kwestii elastyczności; podkreślano zwłaszcza, że wobec istnienia „sztywności instytucjonalnych” tworzenie nowych miejsc pracy nie może zrównoważyć ubytku popytu na pracę w porównaniu z poprzednią dekadą, którego źródłem była stagnacja wzrostu, a w niektórych przypadkach postęp techniczny i organizacyjny oraz wzrost kapitałochłonności produkcji2. Twierdzono, że ścisła ochrona pracowników i istniejących miejsc pracy ogranicza możliwości zwiększania zatrudnienia, sprzyjając jednocześnie rozwojowi strefy nieformalnej. W tym samym czasie zmianie uległ również sposób definiowania celów stawianych przed reformami rynku pracy. O ile działania zmierzające do obniżania bezrobocia oraz skracania jego przeciętnego trwania zajmowały wciąż istotne miejsce, o tyle rosnącą wagę przywiązywać zaczęto do działań mających na celu w pierwszym rzędzie zwiększanie zatrudnienia, nie tylko poprzez umożliwienie podjęcia pracy osobom bezrobotnym, lecz także dzięki aktywizacji zawodowej osób znajdujących się poza zasobem siły roboczej. Powodem takiego przesunięcia akcentów były między innymi względy fiskalne, zwłaszcza zagrożenie niewydolnością systemów ubezpieczeń społecznych w obliczu zmian demograficznych. Tymczasem wyniki badań empirycznych wskazują na istotne zastrzeżenia wobec tej tzw. „nowej ortodoksji”. Niektórzy analitycy odrzucają przekonanie, że deregulacja rynku pracy rozwiąże problem bezrobocia i przyspieszy wzrost; argumentują oni, że używane przez oponentów modele są nieodporne na zmiany założeń i błędnie specyfikowane3, podważając ich przydatność jako podstawy formułowania polityki ekonomicznej i programów reform rynku pracy. Dotychczasowa dyskusja na temat aspektów elastyczności rynku pracy oraz wpływu jego instytucji na bezrobocie i zatrudnienie nie doprowadziła do jednoznacznych 1. Wiodącą rolę odegrało w tym względzie Jobs Study (OECD, 1994); późniejsze badania nad jego implementacją (OECD, 1997, 1999) zajmowały w tej kwestii jeszcze bardziej zdecydowane stanowisko. Podobną postawę przyjął także MFW (2003b). 2 Nowe zjawisko, kiedy to wzrostowi gospodarczemu nie towarzyszy odpowiednio szybkie tworzenie nowych miejsc pracy, określa się w literaturze jako wzrost bezzatrudnieniowy (jobless growth). 3 Wielu badaczy jako główną słabość uzyskiwanych wyników wskazuje subiektywny dobór zmiennych: Howell i współautorzy (2006) argumentują, że silnie zakorzenione poglądy w kwestii wpływu instytucji na funkcjonowanie rynku pracy mogą skłaniać do takiej specyfikacji modelu, która potwierdzi przyjęte a priori hipotezy; natomiast Blanchard i Wolfers (2000) mówią o „badawczym darwinizmie”, twierdząc, że mierniki instytucji konstruowane są w taki sposób, by odpowiadały obserwowanym różnicom w poziomie bezrobocia między krajami.. 8.

(9) rozstrzygnięć – ani w warstwie teoretycznej, ani w empirycznej. Pozostawia to szerokie pole do dalszych badań. Specyficzna sytuacja krajów Ameryki Łacińskiej – historia długotrwałej niestabilności makroekonomicznej, nieudanych prób reform i kolejnych kryzysów, które zasłużyły łącznie na miano „straconej dekady” lat 1980. – może dawać w tym zakresie unikalną szansę. Na przełomie lat 1980. i 90. wiele krajów regionu podjęło działania zmierzające do stabilizacji gospodarczej i odzyskania trwałego wzrostu. Mimo różnic w szczegółach, zmiany w polityce ekonomicznej oraz strukturalne reformy rynków finansowych i rynków produktów bazowały na zbliżonych podstawach, ujętych w formie tzw. „konsensusu waszyngtońskiego” (Williamson, 1990); nie wypracowano natomiast analogicznego jednolitego programu reform rynku pracy4. Interesująca jest więc próba określenia, na ile zróżnicowanie instytucjonalnej struktury rynku pracy odpowiada za różnice w osiągniętych wynikach. Wielu badaczy twierdzi, że rynek pracy jest sferą, w której kraje Ameryki Łacińskiej dokonały stosunkowo niewielkich zmian (Easterly i inni, 1997; Loayza i Palacios, 1997; Escaith i Morley, 2000; Pagés, 2003). Szczegółowa analiza wskazuje jednak, że od połowy lat 1980. przyjęto sporo nowych rozwiązań (Bronstein, 1997; Weller, 2001). Miały one dwa główne cele. Po pierwsze – rozszerzenie spektrum dostępnych form zatrudnienia, uzupełnienie „typowego” kontraktu umową na czas określony i innymi umowami uważanymi za bardziej „elastyczne”. Po drugie – ułatwienie przedsiębiorstwom zmian wielkości zatrudnienia i zmniejszenie kosztów zwolnień. Zmierzano więc przede wszystkim do uelastycznienia zatrudnienia, natomiast w znacznie mniejszym stopniu do zwiększenia mobilności pracowników i elastyczności wynagrodzeń5. Analiza zastosowanych metod zwiększenia efektywności rynku pracy w kontekście przyczyn niskiego zatrudnienia i/lub wysokiego bezrobocia może wskazać, na ile rozwiązania te były adekwatne, i pomóc ocenić ich skutki. Z tego punktu widzenia kraje regionu stanowią swoisty poligon doświadczalny, tym ciekawszy, im bardziej zróżnicowane podejścia zastosowano w poszczególnych krajach. Płynące stąd wnioski 4. W niektórych krajach (Brazylia, Kolumbia, Peru) programy reform strukturalnych zbiegły się w czasie z procesem przywracania demokracji po okresie rządów militarnych; w tych przypadkach nowe, demokratyczne konstytucje i ustawodawstwo zmierzały często do wzmocnienia ochrony pracowników i znoszenia ograniczeń w działalności związków zawodowych, co prawdopodobnie motywowane było dążeniem do wzmocnienia legitymizacji nowej władzy i odbudowy konsensusu społecznego. 5 Oceniając poziom sztywności rynku pracy w krajach rozwijających się należy jednak pamiętać o ograniczonej możliwości stosowania istniejących regulacji w praktyce. O ile formalne instytucje chroniące interesy pracowników mogą być bardzo rozwinięte, o tyle organy odpowiedzialne za faktyczne egzekwowanie tej ochrony bywają często zbyt słabe lub wręcz nie istnieją (Forteza i Rama, 2001). Oznacza to, że instytucje, które teoretycznie mogłyby prowadzić do najpoważniejszych zaburzeń w funkcjonowaniu rynku pracy (np. płace minimalne), w rzeczywistości są najrzadziej stosowane.. 9.

(10) mogą mieć znaczenie dla innych krajów rozwijających się, które borykają się z poważnymi problemami rynku pracy, w tym także Polski. Szczególne znaczenie mają w tym kontekście dwa zagadnienia. Po pierwsze, większość badaczy jest zgodna, że funkcjonowanie rynków pracy w krajach rozwijających się różni się znacząco od państw rozwiniętych ze względu na występowanie dużej strefy nieformalnej, rozpowszechnione nieprzestrzeganie regulacji oraz niski przeciętny poziom dochodu, wpływający w istotny sposób na decyzje dotyczące wielkości podaży pracy, przebieg procesu poszukiwania zatrudnienia, czas trwania przeciętnego okresu bezrobocia itp. Po drugie, rynek pracy znajduje się pod większym wpływem instytucji nieformalnych niż inne rynki; w procesie podejmowania decyzji ważną rolę odgrywają czynniki polityczne, społeczne, kulturowe i psychologiczne, akcentowane w nowych teoriach funkcjonowania rynków pracy (np. postrzeganie „sprawiedliwej” płacy, normy wzajemności, etyka pracy). Analiza zjawisk zachodzących na rynkach pracy w krajach Ameryki Łacińskiej stwarza zatem większą szansę zdiagnozowania problemów dotykających też rynku pracy w Polsce oraz sformułowania odpowiednich rozwiązań, niż miałoby to miejsce w przypadku krajów wysoko rozwiniętych czy innych grup krajów rozwijających się (np. region Azji Południowo-Wschodniej). Jak zauważają Edwards i Cox-Edwards (2000), problem reform rynku pracy w krajach Ameryki Łacińskiej nie został jak dotąd obszerniej przedstawiony w literaturze, ustępując miejsca analizie reform strukturalnych w innych istotnych dziedzinach. W polskiej literaturze tendencja jest podobna; istnieją opracowania dotyczące transformacji gospodarczej w tym regionie na przełomie lat 1980. i 90. (Sławiński, 1992; Żuławska, 1994, 2000, 2003) oraz licznych kryzysów dotykających kraje regionu (Małecki i inni, 2001). Zmiany instytucji bywają również omawiane w kontekście politologicznym i socjologicznym (Ząbkowicz, 2001). Problematyka reform instytucjonalnych rynków pracy w tym regionie nie została natomiast szerzej omówiona; wzmianki na ten temat pojawiają się najczęściej w kontekście przyczyn lub skutków niedawnych kryzysów gospodarczych (Radzikowski, 2004)6. Główną tezą niniejszej rozprawy jest, że instytucje rynku pracy w krajach Ameryki Łacińskiej wywierają negatywny wpływ na poszczególne aspekty jego elastyczności, zwłaszcza na elastyczność zatrudnienia i płac, przyczyniając się do utrzymywania się niskiego zatrudnienia, wzrostu bezrobocia i ich niekorzystnej struktury demograficznej, a. 6. Główny wyjątek stanowią reformy emerytalne (np. Kołodziejczyk, 1999).. 10.

(11) także do rozwoju sfery nieformalnej. Na podstawie przeprowadzonej analizy literatury przedmiotu sformułować można następujące hipotezy badawcze: 1. Rynek pracy nie jest doskonale konkurencyjny i wymaga właściwie zaprojektowanego zestawu komplementarnych względem siebie instytucji, zmierzających do usunięcia jego niedoskonałości. 2. Znaczny udział sektora nieformalnego oraz niski poziom egzekwowania istniejących regulacji powodują, że instytucje rynku pracy wywierają w krajach rozwijających się odmienny wpływ na jego funkcjonowanie niż w krajach rozwiniętych. 3. Reformy instytucjonalne rynku pracy pozostają pod silniejszym wpływem czynników natury politycznej i społecznej niż reformy innych rynków, co utrudnia proces reform i prowadzi do nieefektywności rynku. 4. Rozwiązania instytucjonalne stosowane obecnie na rynkach pracy w krajach Ameryki Łacińskiej nie są optymalne; zmiana instytucji w kierunku zwiększenia elastyczności czasu pracy i płac, a także mobilności siły roboczej, prowadzi do wzrostu zatrudnienia, spadku bezrobocia i poprawy ich struktury demograficznej. Weryfikację tych hipotez umożliwi analiza teoretyczna i empiryczna. Część teoretyczna rozprawy oparta zostanie na przeglądzie krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu (ok. 300 pozycji). Przedstawione zostaną stanowiska i poglądy różnych kierunków teoretycznych, w szczególności neoklasycznego oraz instytucjonalnego. Szczególny nacisk położony zostanie na przedstawienie ewolucji teoretycznego podejścia do optymalnego zestawu instytucji rynku pracy oraz aktualnego stanu debaty między przedstawicielami „nowej ortodoksji”, postulującymi deregulację, a zwolennikami utrzymania ingerencji regulacyjnej w formie odpowiednio dostosowanych instytucji rynku pracy. Istotnym elementem analizy teoretycznej będzie zidentyfikowanie mechanizmów, poprzez które instytucje rynku pracy wpływają na jego funkcjonowanie (w tym na zatrudnienie, bezrobocie i ich strukturę demograficzną), co umożliwi dobór odpowiednich metod analizy empirycznej. Podstawową metodą badawczą przyjętą w niniejszej rozprawie jest krytyczna analiza literatury przedmiotu. Metody opisowe wykorzystane zostaną do przedstawienia przebiegu reform strukturalnych w krajach Ameryki Łacińskiej, instytucji rynku pracy w tym regionie oraz do zdefiniowania czynników ekonomicznych, społecznych i politycznych, oddziałujących na przebieg i skuteczność procesu ich reformowania. Omówione zostanie także miejsce reform rynku pracy w sekwencji szerokich reform strukturalnych, jakich dokonano w krajach regionu w ostatnich dwóch dekadach. 11.

(12) Głównym celem niniejszej rozprawy jest określenie wpływu instytucji rynku pracy oraz ich zmian na zatrudnienie i bezrobocie w krajach Ameryki Łacińskiej. Realizacji tego celu podporządkowana jest następująca struktura rozprawy. Pierwszy rozdział poświęcono przybliżeniu teorii instytucji i ich roli w analizie ekonomicznej. Przedstawiono podstawowe problemy definicyjne, takie jak rozróżnienie między instytucjami a organizacjami, między instytucjami formalnymi i nieformalnymi oraz między instytucjami a polityką ekonomiczną. Omówiono przyczyny powstawania instytucji (niedoskonałości rynków, ochrona podmiotów gospodarczych, realizacja określonych celów społecznych), a także powody zróżnicowania instytucjonalnego współczesnych gospodarek. Przedstawiono również proces zmian instytucji, zarówno ich samoistną ewolucję, jak i – co szczególnie ważne z punktu widzenia dalszej analizy – proces planowych reform, których efektywność zależy od uwarunkowań ekonomicznych, politycznych i społecznych. W rozdziale II przedstawiono ewolucję poglądów na temat roli instytucji w teorii rynku pracy, począwszy od „oryginalnej”7 ekonomii instytucjonalnej, poprzez kierunki pokrewne, aż do teorii głównego nurtu. Zwrócono uwagę na punkty sporne tej debaty oraz, gdzie to możliwe, na wyłaniający się konsensus. Wstępem do dalszej analizy jest zdefiniowanie najważniejszych zmiennych – zatrudnienia, bezrobocia oraz przepływów między nimi – które, choć powszechnie używane, nie zawsze są jednoznaczne. Główną część rozdziału stanowi przegląd najważniejszych instytucji rynku pracy w ujęciu mikroekonomicznym. (wpływ. na. makroekonomicznym. (wpływ. na. zachowania zmienne. poszczególnych. agregatowe). w. podmiotów). różnych. i. modelach. teoretycznych. Omówiono także znaczenie instytucji nieformalnych. W rozdziale III przedstawiono zmiany sytuacji gospodarczej krajów Ameryki Łacińskiej w okresie powojennym; omówiono pokrótce strategię substytucji importu i związane z nią trudności ekonomiczne, które ostatecznie doprowadziły do kryzysu zadłużeniowego. Przybliżono czynniki oddziałujące na formułowanie i przebieg strategii reform strukturalnych, podjętych przez wiele krajów regionu na przełomie lat 1980. i 90., a następnie omówiono przebieg i skutki tych reform. Aby można było trafnie ocenić wpływ 7. W wielu opracowaniach (Hodgson, 1998; Rutheford, 2001) dla nazwania pierwszego etapu rozwoju ekonomii nawiązującej do roli instytucji (przełom XIX i XX w.) używa się określenia „stara ekonomia instytucjonalna”, dla odróżnienia tego nurtu od rozwijającego się w późniejszym okresie „nowego” instytucjonalizmu. Jednak Parada (2002, s. 58, przyp. 1) sugeruje nazwę „oryginalna” zamiast „stara” ekonomia instytucjonalna, tłumacząc to chęcią uniknięcia negatywnych skojarzeń – staromodna, nieaktualna myśl ekonomiczna w zestawieniu z „nową”, czyli współczesną. Jacoby (1990) posługuje się określeniem „wczesny instytucjonalizm”.. 12.

(13) transformacji gospodarczej na rynki pracy, przedstawiono pokrótce specyfikę rynków pracy w regionie i główne zmiany, jakie zaszły na nich w okresie reform strukturalnych. Czwarty rozdział poświęcony jest analizie najważniejszych instytucji rynku pracy w krajach Ameryki Łacińskiej oraz reform instytucjonalnych, które miały miejsce w ostatnich kilku dekadach. Dotyczyły one ochrony zatrudnienia, systemów wsparcia dla bezrobotnych oraz innych form ochrony socjalnej, a także interwencji państwa w ustalanie wynagrodzeń. Analiza poszczególnych przypadków umożliwić ma realizację dwóch celów: ocenę wpływu dokonanych zmian na sytuację konkretnego kraju oraz porównanie konsekwencji przyjęcia przez różne kraje odmiennych rozwiązań. Ostatnia część rozprawy zawiera podsumowanie i wnioski.. 13.

(14) Rozdział I: Instytucje rynku pracy w świetle teorii instytucji. Każda gospodarka dysponuje dużą liczbą publicznych i prywatnych instytucji; ich celem jest wyłanianie władzy politycznej, utrzymywanie prawa i porządku, a także ochrona własności, dystrybucja bogactwa, rozwiązywanie sporów itp. (Djankov i inni, 2002a). Instytucje pierwszego typu określa się jako polityczne, drugiego – jako ekonomiczne; one właśnie są głównym przedmiotem uwagi w niniejszej rozprawie. Systemy instytucjonalne poszczególnych gospodarek różnią się znacznie pomiędzy sobą, a różnice te mają istotny wpływ na polityczną i gospodarczą sytuację w danym kraju. Porównanie. systemów. instytucjonalnych. i. ich. efektywności. ma. umożliwić. zidentyfikowanie tych „właściwych” dla konkretnych warunków i potrzeb. Z tego punktu widzenia istotne znaczenie ma polityka ekonomiczna – nie jest możliwe zrozumienie procesu formowania instytucji, ich oddziaływania na wyniki ekonomiczne oraz ich dopasowania do lokalnych warunków bez zrozumienia mechanizmów, które kierują ewolucją instytucji i wpływają na proces ich reformowania. Mimo znaczącej roli instytucji we współczesnej analizie ekonomicznej, samo pojęcie instytucji nie jest jednoznaczne. Z tego względu pierwszy podrozdział poświęcony zostanie kwestiom definicyjnym. Przede wszystkim konieczne jest rozróżnienie między instytucjami a pojęciami im pokrewnymi, takimi jak reguły, normy i ich ujęcie w formie przepisów prawnych; z zagadnieniem tym wiąże się rozróżnienie instytucji formalnych i nieformalnych. Należy także określić związki pomiędzy instytucjami a polityką ekonomiczną oraz między instytucjami a organizacjami. W drugim podrozdziale omówione zostaną przyczyny powstawania instytucji: niedoskonałości rynków, potrzeba zapewnienia ochrony praw jednostek oraz dążenie do realizacji pewnych celów społecznych, takich jak stabilność i sprawiedliwa dystrybucja dochodu, brak dyskryminacji, równość szans, zapobieganie konfliktom i rozwiązywanie sporów. W tej ostatniej kwestii szczególną rolę odgrywają instytucje rynku pracy. Trzeci. podrozdział. przedstawia. teoretyczne. podstawy. zróżnicowania. instytucjonalnego współczesnych gospodarek. Kształt systemu instytucjonalnego może być wynikiem dążenia do efektywności, maksymalizacji rent przez elity polityczne lub wynikać z „historycznego przypadku”, takiego jak kolonizacja. W kształtowaniu instytucji rynku pracy zasadnicze znaczenie mają czynniki społeczne i polityczne, nie można jednak ignorować wpływu zdarzeń historycznych na współczesne rozwiązania. 14.

(15) W podrozdziale czwartym przedstawiony zostanie proces zmian instytucji: ich samoistna ewolucja oraz celowe reformy instytucjonalne. Istniejące instytucje nie zawsze są optymalne, co wskazuje na możliwość poprawy sytuacji gospodarczej dzięki udoskonaleniu systemu instytucjonalnego. Względy polityczne oraz inercja instytucji nieformalnych mogą jednak sprawić, że próby reform zakończą się niepowodzeniem. 1. Pojęcie instytucji Pierwsze próby precyzyjnego sformułowania pojęcia instytucji wiążą się z oryginalną („starą”) ekonomią instytucjonalną, choć wczesny instytucjonalizm nie wypracował spójnej definicji. Jeszcze w 1931 r. Commons podkreślał brak jasności co do pojęcia instytucji, który utrudniał określenie „dziedziny” ekonomii instytucjonalnej: „Czasami instytucja zdaje się oznaczać system ustaw lub praw naturalnych, w ramach których jednostki działają jak więźniowie. Czasem zdaje się oznaczać zachowania samych więźniów. Czasem jakikolwiek dodatek do lub krytyka ekonomii klasycznej czy hedonistycznej są uznawane za instytucjonalne. Czasem cokolwiek, co stanowi „zachowanie ekonomiczne‟, jest instytucjonalne. Czasem wszystko, co jest „dynamiczne‟ zamiast „statycznego‟ lub [jest] „procesem‟, a nie towarem, albo działaniem zamiast uczucia, lub działaniem zbiorowym zamiast indywidualnego, albo zarządzaniem zamiast równowagi, albo kontrolą zamiast leseferyzmu, zdaje się stanowić dziedzinę ekonomii instytucjonalnej” (Commons, 1931, s. 648). Sam Commons (1931, s. 648) definiuje instytucję jako „działanie kolektywne dla kontroli, wyzwalania i ukierunkowywania działania indywidualnego”, przy czym działanie indywidualne oznacza udział w negocjowaniu, zarządzaniu i racjonowaniu transakcji, stanowiących „ostateczne jednostki aktywności gospodarczej”8. Akcentowany jest więc wpływ społeczeństwa na działania jednostek, który z jednej strony je ogranicza, z drugiej zaś – ułatwia formułowanie i osiąganie celów. Nieco inaczej do instytucji podchodzi. 8. Centralną rolę transakcji Commons (1931, s. 652) uzasadnia w następujący sposób: „Najmniejszą jednostką ekonomii klasycznej było dobro, wyprodukowane dzięki pracy. Najmniejszą jednostką w ekonomii hedonistycznej było to samo lub podobne dobro, dające użyteczność ostatecznemu konsumentowi (...). Lecz najmniejszą jednostką ekonomii instytucjonalnej jest jednostka aktywności gospodarczej – transakcja, wraz z jej uczestnikami. Transakcja plasuje się między pracą w ekonomii klasycznej a przyjemnością w ekonomii hedonistycznej po prostu dlatego, że to społeczeństwo kontroluje dostęp do sił natury, a transakcje nie stanowią „wymiany dóbr‟, lecz zbywanie i nabywanie przez jednostki praw własności i wolności, stworzonych przez społeczeństwo, które z tego względu muszą być negocjowane między właściwymi stronami, zanim praca będzie mogła wytworzyć lub konsument – skonsumować, albo dobra – zostać fizycznie wymienione” (podkreślenie jak w oryginale).. 15.

(16) Veblen. Parada (2002, s. 47) cytuje jego pogląd, że „instytucje są rozpowszechnionymi nawykami myślowymi, dotyczącymi konkretnych relacji i funkcji jednostki oraz społeczeństwa. Nawyki te mają swe źródła w historii i kulturze, lecz również w biologicznej naturze człowieka jako zwierzęcia społecznego”9. Tutaj także instytucje stanowią społeczne ograniczenia zachowań jednostek, jednak działania sterowane instytucjami mają w dużej mierze charakter bezrefleksyjny, niemal odruchowy. Szersze ujęcie instytucji w oryginalnej ekonomii instytucjonalnej przytacza Nelson (1995, s. 80): „starsze pokolenie ekonomistów instytucjonalnych używało tego terminu w odniesieniu do czegoś, co teoretycy ewolucji kultury (...) nazwaliby „kulturą‟ lub, bardziej precyzyjnie, do tych aspektów kultury, które oddziałują na zachowania ludzi i organizacji. W tej perspektywie instytucje odnoszą się do zestawu nauczanych i dzielonych społecznie wartości, norm, przekonań, znaczeń, symboli, zwyczajów i standardów, które wyznaczają zakres oczekiwanego i akceptowanego zachowania w konkretnym kontekście”. Również tutaj instytucje tłumaczą ludzkie zachowania, choć miejsce dominującej u Veblena psychologii jednostki zajmuje psychologia społeczna, socjologia i pokrewne im nauki społeczne. Proponowane przez oryginalną ekonomię instytucjonalną definicje wywarły wpływ na współczesne pojmowanie instytucji. Do roli nawyku nawiązuje na przykład Hodgson (1998, s. 180), definiując instytucje jako „ramy nakładające formę i spójność społeczną na ludzką aktywność, częściowo dzięki ciągłemu tworzeniu i reprodukowaniu nawyków myślenia i działania. Obejmuje to kreowanie i propagowanie schematów pojęciowych oraz wyuczonych znaków i znaczeń. Instytucje stanowią kluczową część procesów kognitywnych, poprzez które bodźce zmysłowe są postrzegane przez podmioty i nadawane jest im znaczenie.” Naśladownictwo i imitacja zachowań prowadzi do upowszechnienia się nawyków oraz do powstawania i umacniania się instytucji. Instytucje natomiast uwidaczniają i wzmacniają określone zachowania oraz nawyki, ułatwiając przekazywanie ich nowym członkom grupy. Nee (2003, s. 23) definiuje instytucje w perspektywie socjologicznej jako „system wzajemnie powiązanych elementów formalnych i nieformalnych – zwyczajów, wspólnych przekonań, norm i reguł – rządzących relacjami społecznymi, w ramach których podmioty 9. Bardzo podobną definicję proponuje Mitchell (1918, s. 237), według którego instytucje to „rozpowszechnione w społeczeństwie nawyki, które w każdej konkretnej grupie standaryzują zachowania poszczególnych członków”. Sam nawyk zdefiniować można jako „w dużej mierze nieprzemyślaną i samoaktywującą się skłonność do stosowania uprzednio przyjętego wzorca zachowania. Nawyk jest formą samopodtrzymującego się, bezrefleksyjnego zachowania, które powstaje w powtarzających się sytuacjach” (Hodgson, 1998, s. 178).. 16.

(17) realizują i ustalają granice swych uzasadnionych interesów”. W tym ujęciu instytucje są strukturami społecznymi, które zapewniają kanał dla działań zbiorowych poprzez organizowanie interesów podmiotów i ułatwianie ich realizacji. Widoczne jest tu wyraźne nawiązanie do Commonsa, wzbogacone o element oceny normatywnej. W tym samym nurcie mieści się również szeroko akceptowana definicja Northa (1990, s. 3), według którego „instytucje są regułami gry w społeczeństwie lub, bardziej formalnie, stanowią zaprojektowane przez ludzi ograniczenia, kształtujące interakcje międzyludzkie. W rezultacie tworzą one strukturę bodźców oddziałujących na wymianę między ludźmi – polityczną, społeczną lub ekonomiczną.” Acemoglu i Robinson (2008, s. 2) wskazują na trzy główne cechy instytucji, wynikające z definicji Northa: są one zaprojektowane przez ludzi, co odróżnia je od innych elementów otoczenia gospodarczego, na przykład czynników geograficznych; są one regułami ograniczającymi ludzkie zachowania; ich oddziaływanie dokonuje się poprzez modyfikację systemu bodźców. Elementy te różnią się znacznie od przytoczonych wcześniej, „klasycznych” definicji instytucji. U Veblena instytucje mają charakter nawyków, często nieuświadomionych, nie są więc celowo projektowane przez ludzi, a ich działanie jest automatyczne i nie wchodzi jako czynnik (bodziec) do problemu maksymalizacyjnego. Z kolei Commons akcentuje „wyzwalającą” funkcję instytucji, które co prawda mogą ograniczać pewne zachowania, ale ich głównym zadaniem jest umożliwianie osiągania celów wcześniej niedostępnych. Ten ostatni aspekt instytucji, rzadko spotykany we współczesnej analizie ekonomicznej10, Chang i Evans (1999) nazywają konstytutywnym. Ma on, ich zdaniem, kluczowe znaczenie, gdyż „wszystkie instytucje mają pewien wymiar symboliczny, a więc wpajają pewne wartości – lub wizje świata – ludziom, którzy im podlegają. Mówiąc inaczej, kiedy dłuższy czas działamy w ramach danego zestawu instytucji, zaczynamy internalizować wartości zakorzenione w tych instytucjach, a w rezultacie my sami zaczynamy się zmieniać” (s. 9). Choć Chang i Evans nie nawiązują wprost do definicji Commonsa, postulują „wyjście poza tradycyjne rozumowanie „instytucje jako ograniczenia‟ (to znaczy pojmowanie instytucji jako przeszkód dla „naturalnego porządku‟ rynkowego). Zamiast tego należy skupić uwagę na instytucjach będących narzędziami umożliwiającymi osiągnięcie celów ekonomicznych i, co może nawet ważniejsze, na instytucjach jako konstytutywnych dla interesów i. 10. W literaturze socjologicznej i politologicznej ujęcie to przyjmują, przykładowo, Granovetter (1985), March i Olsen (1989), Finnemore (1996), Fligstein (1996). Spośród ekonomistów zbliżoną koncepcją posługują się Hodgson (1989) i Simon (1983).. 17.

(18) postrzegania świata przez podmioty gospodarcze” (s. 5, podkreślenie jak w oryginale). Oczywiście podejście konstytutywne nie wyklucza, że instytucje ograniczają ludzkie zachowania (na przykład osiągnięcie celu przez grupę może wymagać ograniczenia swobody jednostek); chodzi tu przede wszystkim o odrzucenie hipotezy o „naturalnym porządku” rynku, który może istnieć i funkcjonować – efektywnie czy nie – przy braku instytucji. Inna klasa definicji, do której zresztą North pośrednio nawiązuje, mówiąc o „regułach gry”, wiąże instytucje z równowagą w teorii gier; instytucje stanowią tu element optymalnej strategii lub jej rezultat – wzorzec (regularność) zachowania, ukształtowany w powtarzalnych interakcjach11. W ujęciu Schottera (1981, s. 11) instytucja to „regularność w zachowaniach społecznych, co do której zgadzają się wszyscy członkowie społeczeństwa, określająca zachowanie w specyficznych, powtarzających się sytuacjach; jej przestrzeganie nadzorowane jest albo przez samą jednostkę, albo przez władzę zewnętrzną”. Zdaniem Melody‟ego (1987, s. 1315) „instytucje odzwierciedlają wzorce interakcji między [jednostkami] i wśród jednostek działających wewnątrz grupy, lub między grupami, albo za pośrednictwem organizacji formalnych. Wzorce interakcji mogą być wyznaczane przez zwyczaj, prawo, role organizacyjne lub jakąś inną wytyczną zachowania. To właśnie wzorce interakcji podtrzymują daną instytucję, a zmiany wzorców interakcji prowadzą do zmiany instytucji.” Aoki (2001), również biorąc pod uwagę teorię gier, zmienia punkt ciężkości definicji, ujmując instytucje jako stabilny, wspólny zestaw przekonań o oczekiwanych zachowaniach członków społeczeństwa w różnych sytuacjach12. Greif (2006, s. 30) przyjmuje szerszą definicję: „Instytucja to system reguł, przekonań, norm i organizacji, które łącznie tworzą regularności społecznego zachowania”. Wspólnym elementem tych definicji jest identyfikowanie instytucji raczej z (oczekiwanymi) wzorami zachowania niż z regułami (normami), które „indukują” dane zachowanie. Są także autorzy, którzy zawężają pojęcie instytucji do pewnych elementów systemu prawnego. Casella i Frey (1992) używają terminu „instytucja” w odniesieniu do konkretnych struktur i działów prawa, definiujących określony porządek publiczny. Matthews (1986, s. 904) natomiast wymienia cztery sposoby definiowania instytucji. Pierwszy z nich utożsamia instytucje z alternatywnymi systemami prawa własności. 11. W teorii gier instytucje łączone są z konkretnym rozwiązaniem gier, które mają wiele możliwych punktów równowagi Nasha: wzorzec zachowania obserwowany w stanie równowagi traktowany jest jako „instytucja” (Nelson, 1995, s. 80). 12 Tak (Kingston i Caballero, 2008, s. 13).. 18.

(19) Drugie podejście przedstawia instytucje jako konwencje bądź normy zachowań ekonomicznych, stanowiące uzupełnienie przepisów prawnych, a czasami bardziej od nich efektywne, gdyż mniej obciążone kosztami transakcji. W trzecim ujęciu instytucje rozumiane są po prostu jako typy umów. Czwarte podejście stanowi zawężenie trzeciego – instytucje stanowią tu rodzaje umów dotyczących władzy (authority), czyli określających reguły decyzyjne. Wspólną cechę instytucji w każdym rozumieniu stanowi pojmowanie ich jako zestawu praw i zobowiązań, oddziałujących na jednostki w ich aktywności ekonomicznej. Searle (2005) twierdzi, że jednym z powodów, dla których tradycyjne opisy instytucji są niekompletne, jest fakt, że wszystkie one przyjmują język za oczywisty. Sam Searle natomiast uznaje język za fundamentalną instytucję społeczną: „język nie tylko opisuje istniejącą już rzeczywistość instytucjonalną, lecz jest też częściowo względem niej konstytutywny” (s. 12). Wynika to z istoty tzw. funkcji statusu, której pełnienie nie zależy od fizycznych właściwości osoby lub obiektu, lecz od przyznania i akceptacji określonego statusu. Mówiąc inaczej, funkcja statusu może istnieć tylko wtedy, gdy istnieje kolektywna reprezentacja osoby lub przedmiotu jako posiadających status związany z tą funkcją, a środki reprezentacji zapewnia język lub, szerzej, system symboli. Aby język mógł być użyty do nazywania (definiowania) instytucji, sam musi być rządzony systemem mniej lub bardziej sformalizowanych reguł – wyrażonych w tym języku. Wspólnym elementem wszystkich powyższych definicji instytucji jest ich wpływ na ludzkie zachowania – poprzez motywowanie do określonych działań lub ograniczanie zachowań niepożądanych. Najistotniejszą cechą zachowań indukowanych przez instytucje jest ich powtarzalność, a więc przewidywalność. Instytucje tworzą strukturę codziennego życia – zapewniają wzorce działania, ułatwiają podejmowanie decyzji, zawieranie umów itp. W bardziej formalnym ujęciu– instytucje definiują i ograniczają dostępne jednostkom opcje wyboru. Głównym zadaniem instytucji jest zatem redukcja niepewności dzięki stworzeniu. stabilnych. (choć. niekoniecznie. efektywnych). ram. dla. interakcji. międzyludzkich. 1.1. Instytucje a reguły, normy i przepisy prawne Jak już wspomniano, instytucje stanowią wytyczne zachowania, przyjmujące formę reguł, norm, zwyczajów lub przyjętych form postępowania. Pojęcia te używane są w różnym znaczeniu w ekonomii, psychologii i prawoznawstwie, a ich rozgraniczenie nie jest do końca jasne. Poniżej przybliżone zostaną główne problemy definicyjne. 19.

(20) 1.1.1. Reguły zachowania W literaturze psychologicznej reguły traktuje się jako warunkowe lub bezwarunkowe wzorce myślenia czy zachowania, używane świadomie bądź nieświadomie. Greif i Laitin (2004, s. 635) definiują reguły jako „behawioralne instrukcje, ułatwiające jednostkom kognitywne zadanie wyboru zachowania, poprzez zdefiniowanie sytuacji oraz koordynację zachowań”. Reguły przyjmują ogólną formę: w okolicznościach X zrób Y (Hodgson, 1998, s. 185). Działania kierowane regułami przypominają zachowania nawykowe, jednak nawyk ma nieco inny charakter; przestrzeganie reguł bywa świadome i celowe, natomiast działania nawykowe nie poddają się analizom rozumowym. Często łatwiej jest złamać regułę niż przezwyciężyć nawyk, również dlatego, że część nawyków może być nieuświadomiona; cechują się one automatyczną aktywacją pod wpływem procesów zachodzących w podprogowych obszarach systemu nerwowego. Niemniej jednak ich ogólna forma jest taka sama: w okolicznościach X ma miejsce działanie Y (ibid.). Oczywiście poprzez częste stosowanie reguła może przekształcić się w nawyk. W literaturze instytucjonalnej reguły utożsamia się często z wytycznymi zachowania. Searle (2005, s. 9) wyróżnia dwa typy reguł: konstytutywne, tworzące zachowania, którymi kierują, oraz regulacyjne, określające zasady danego zachowania, które jednak może istnieć niezależnie od nich13. Te same typy reguł wyróżnia także Field (1984, s. 709, przyp. 31), choć nieco inaczej je rozumie; przedstawia on zasady konstytutywne jako „reguły tworzenia reguł”, które w normalnych okolicznościach nie podlegają zmianie. Obejmują one język oraz „fundamentalną bazę organizacji społecznej” (np. ustrój polityczny). Natomiast wytyczne regulacyjne można zmienić, nie naruszając owej bazy organizacji społecznej. 1.1.2. Normy społeczne i prywatne Nee (2003, s. 30) definiuje normy jako „nieformalne zasady, które ułatwiają, motywują i kierują wspólnym działaniem członków ścisłej grupy. Powstają one z działań zmierzających do rozwiązania problemów i służą jako wytyczne co do oczekiwanego zachowania. W biegu historii normy koordynowały działania grupowe, zwiększając szanse na sukces – uzyskanie nagrody – dzięki kooperacji. Jako wyraz wspólnych przekonań o oczekiwanym zachowaniu, normy ewoluowały wraz z językiem (…), prawdopodobnie. 13. Jako przykłady Searle podaje, odpowiednio, reguły gry w szachy oraz przepisy kodeksu drogowego – jazda samochodem może mieć miejsce przy braku bądź naruszaniu reguł, natomiast istnienie i przestrzeganie reguł ma względem gry w szachy charakter konstytutywny.. 20.

(21) metodą prób i błędów, a sukces był sędzią decydującym o tym, że niektóre normy utrzymały się w stanie równowagi przez pokolenia i przeniknęły do innych grup.” Normy w tym rozumieniu traktować można jako szczególny przypadek reguł – reguły nieformalne14. Normy społeczne, w najprostszym ujęciu, przyjmują postać: zrób X lub nie rób X; bardziej złożone normy mogą brzmieć: jeśli robisz X, zrób Y; jeśli inni robią Y, zrób X; rób X, jeśli korzystne byłoby, aby wszyscy robili X (Elster, 1989, s. 99). Główną cechą norm społecznych jest ich egzekwowanie przez członków danej społeczności, niekoniecznie we własnym interesie. Normy są też wzmacniane poczuciem wstydu, niepokoju lub winy ze strony osoby, która staje wobec perspektywy ich naruszenia. Sugden (1986) dowodzi, że konwencja (norma) postępowania uzyskuje moralną siłę, kiedy przestrzegają jej niemal wszyscy członkowie społeczności; w interesie każdej jednostki leży, aby jej kontrahenci przestrzegali danej normy, jeśli ona sama to czyni. Wynikiem jest, w terminologii Sugdena, „moralność współpracy” (s. 173). Cialdini, Kallgren i Reno (1991) wyróżniają dwa rodzaje norm społecznych: normy opisowe (definiują zachowania powszechnie przyjęte w danej sytuacji) oraz normy nakazowe (wyjaśniające, jakie zachowania są akceptowane, a jakie nie). Z reguły zachowania powszechne są aprobowane, choć zdarzają się wyjątki. Szczególną normą nakazową jest norma wzajemności, zgodnie z którą należy zachowywać się wobec ludzi w taki sposób, w jaki oni zachowują się wobec nas. Zdaniem Gouldnera (1960) zasada wzajemności obowiązuje we wszystkich społeczeństwach. Złamanie tej normy pociąga za sobą negatywne konsekwencje, łącznie z wykluczeniem ze społeczności (Cotterel i inni, 1993). Inną z podstawowych norm społecznych jest zasada odpowiedzialności społecznej; zgodnie z nią pomagamy tym, którzy potrzebują pomocy lub są od niej zależni (Kenrik i inni, 2006, s. 451)15. 14. Por. punkt 1.2. niniejszego rozdziału. Normy społeczne należy odróżniać od innych, zbliżonych zjawisk. Po pierwsze, normy społeczne różnią się od norm moralnych, ściśle związanych z etyką lub religią. Po drugie, normy społeczne różnią się od norm prawnych (por. punkt 1.1.3.), choć na przykład Field (1984, s. 706, przyp. 1) stawia normy prawne na równi z kulturowymi i zwyczajowymi. Normy prawne egzekwowane są przez specjalistów, zajmujących się tym zawodowo i za wynagrodzeniem; normy społeczne natomiast egzekwowane są przez członków społeczności. Po trzecie, normy społeczne są czymś więcej niż „równowagą zwyczajów” (convention equilibrium), na którą składają się praktyki prowadzące do korzystniejszych wyników (Elster, 1989, s. 100). Normy społeczne mogą czasami nie przynosić nikomu korzyści lub wręcz pogarszać sytuację społeczności. Akerlof (1980, s. 751) stwierdza, że raz ustalone zwyczaje społeczne (social customs) mogą przetrwać nawet wtedy, gdy są niekorzystne dla jednostek, jeśli ich naruszenie wiąże się z dużym kosztem w postaci utraty reputacji. W takiej sytuacji, przy danym zestawie wartości społecznych, możliwe są dwa stabilne stany równowagi; w jednym zwyczaj jest przestrzegany, a leżące u jego podstaw wartości są szeroko uznawane przez członków zbiorowości, w drugim natomiast zwyczaj zanika, zaś związane z nim wartości tracą na znaczeniu. 15. 21.

(22) March i Olsen (1984, 1989) wiążą normy społeczne z tzw. „logiką stosowności”, która kształtuje się dzięki uczestnictwu w danym systemie instytucjonalnym i kieruje zachowaniem jednostek i zbiorowości. Autorzy ci przeciwstawiają ową logikę normatywną logice przyczynowo-skutkowej, stanowiącej rdzeń teorii racjonalnego wyboru. Ich zdaniem ludzie funkcjonujący w określonych ramach instytucjonalnych zachowują się tak, a nie inaczej, ze względu na pewne normatywne standardy, których wyrazem są instytucje, a nie w celu maksymalizacji indywidualnej użyteczności. Normy mają charakter trwały, a podtrzymywane są dzięki procesowi socjalizacji nowych członków społeczeństwa i wpajania im wartości leżących u podstaw instytucji. Normy społeczne różnią się od norm prywatnych. Według Schwarza (1977) normy prywatne (osobiste) to zinternalizowane wartości i przekonania, reprezentujące wewnętrzne standardy postępowania danej jednostki16. Normy osobiste, podobnie jak społeczne, nie są nastawione na rezultat, a podtrzymuje je uczucie niepokoju czy winy; nie są one jednak wzmacniane przez aprobatę czy dezaprobatę innych ludzi, gdyż nie są one, lub nie muszą być, dzielone z innymi.. 1.1.3. Przepisy prawne Zarówno reguły, jak i normy wskazują określony sposób zachowania. Zasady postępowania sankcjonowane przez państwo ujmowane są w formie przepisów prawnych. W polskim prawoznawstwie przepis prawa definiowany jest jako „jednostka redakcyjna aktu prawotwórczego” (Łopatka, 1975, s. 192), „zawarta w akcie normatywnym wypowiedź wyodrębniona w pewną zamkniętą całość (artykuły, paragrafy, ustępy czy nawet zdania)” (Wolter, 1977, s. 72) lub „stanowiący całość gramatyczną (…) zwrot językowy zawarty w tekście aktu normatywnego” (Grzybowski, 1974, s. 54). Nowacki i Tobor (2002) podkreślają, że najważniejszą, a pominiętą w powyższych definicjach cechą przepisu prawa jest to, iż stanowi on regułę zachowania, czyli wypowiedź wyznaczającą sposób postępowania. Autorzy ci proponują zatem następującą definicję: „przepis prawa to zdaniokształtny zwrot językowy, wskazujący bądź narzucający sposób postępowania (a więc będący regułą postępowania), formalnie wyodrębniony w tekście prawnym jako artykuł, paragraf, ustęp lub jako zdaniokształtny fragment artykułu, paragrafu albo ustępu” 16. Akerlof i Dickens (1982, s. 318) wiążą internalizację norm z mechanizmem redukcji dysonansu poznawczego: „ci, którzy przestrzegają reguł, za złamanie których kara jest relatywnie niska, muszą stworzyć dla swych działań wewnętrzne uzasadnienie. Gdy znajdą się w sytuacji, gdzie zewnętrzna sankcja za naruszenie reguły została obniżona lub wyeliminowana, z mniejszym prawdopodobieństwem złamią regułę, gdyż powstrzymuje ich wewnętrzny zakaz, który wytworzyli w pierwszej sytuacji”.. 22.

(23) (s. 18). Reguła zachowania dekodowana z przepisu prawa bywa w prawoznawstwie nazywana również normą prawną. Zespół norm prawnych, które łącznie regulują pewien rodzaj stosunku społecznego, tworzy instytucję prawną w węższym rozumieniu, taką jak własność, umowa zakupu, małżeństwo (Klimczak, 2005, s. 15). North (1990) utożsamia reguły (rules) z formalnymi ograniczeniami ludzkich zachowań, natomiast ograniczenia nieformalne nazywa normami; nie uzasadnia jednak posłużenia się taką, a nie inną terminologią. Z kontekstu można wnioskować, że normy odnoszą się do zachowań uznawanych za „normalne”, czyli właściwe, akceptowane w danych okolicznościach, sankcjonowane zwyczajem lub powszechną praktyką; reguły natomiast mogą być ustanawiane i narzucane odgórnie, a w takim przypadku muszą mieć formę przepisów prawa, popartych sankcją państwową, lub bazować na przepisach prawa (umowy). Takie rozumienie norm i reguł będzie używane w niniejszej rozprawie.. 1.2. Instytucje nieformalne i formalne Z omówioną wyżej problematyką ściśle łączy się kwestia instytucji nieformalnych i formalnych. Do pierwszych zalicza się normy społeczne, zasady zachowania i konwencje, które nie są egzekwowane przez państwo, lecz z reguły respektowane. Drugi typ instytucji to reguły formalne, poparte przymusem państwowym – regulacje, zasady polityczne i ekonomiczne, a także mechanizmy ich egzekwowania (North, 1990; Panizza, 2001).. 1.2.1. Ograniczenia nieformalne We. współczesnych. społeczeństwach. ludzkie. zachowania. pozostają. pod. przemożnym wpływem niepisanych standardów postępowania (codes of conduct), norm zachowania i zwyczajów17. U podłoża tych nieformalnych ograniczeń leżą reguły formalne, które jednak rzadko stanowią oczywisty i bezpośredni czynnik w codziennych interakcjach (North, 1990). Znaczenie ograniczeń nieformalnych samych w sobie (a nie tylko jako dodatku do reguł formalnych) potwierdza obserwacja, że te same reguły formalne, wprowadzone w różnych społeczeństwach, przynoszą odmienne rezultaty. Kingston i Caballero (2005, s. 8 i nast.) proponują wyróżnienie trzech sposobów definiowania ograniczeń nieformalnych. Po pierwsze, określenie „nieformalne” oznacza 17. Peyton Young (1993, s. 57) definiuje zwyczaj jako „pewien wzorzec zachowań, który ma charakter powszechny, jest oczekiwany i samo-wzmacniający. Każdy go przestrzega, każdy oczekuje, że inni będą go przestrzegać, i każdy chce go przestrzegać, jeśli wszyscy inni go przestrzegają (...). Zwyczaj to równowaga, której wszyscy oczekują”.. 23.

(24) często, że dane zasady zachowania nie są spisane lub nie są egzekwowane przez państwo. Po drugie, jako „nieformalne” traktuje się czasem kodeksy etyczne i normy moralne, które są internalizowane i znajdują bezpośredni wyraz w preferencjach podmiotów. Trzecia kategoria zasad nieformalnych nie jest internalizowana, lecz najczęściej przestrzegana, gdyż odstępstwo od nich nie jest racjonalne dla jednostki w sytuacji, gdy inni ich przestrzegają. Cooter (1993, s. 423) upatruje źródła tego typu norm w powtarzalnych interakcjach społecznych: „kooperacyjne rozwiązanie powtarzalnej gry może nie być niczym więcej niż przypadkowym rezultatem egoistycznych strategii. Jednak trzymanie się takich strategii tworzy oczekiwania, a oczekiwania często przechodzą w zobowiązania. Dzięki tej znajomej, acz tajemniczej chemii strategie stają się normami społecznymi”. Głównym źródłem ograniczeń nieformalnych są przekazywane w społeczeństwie informacje, stanowiące część dziedzictwa kulturowego18. North (1990) zaznacza, że struktury norm nieformalnych tworzyły się już w społeczeństwach pierwotnych – przy braku państwa i reguł formalnych. Ład zapewniała wówczas gęsta sieć społeczna, której członkowie posługiwali się tym samym kodem kulturowym, a groźba przemocy i świadomość jej konsekwencji skłaniała do przestrzegania zasad. Ich łamanie zagrażałoby stabilności grupy i jako takie nie mogło być tolerowane. Również Taylor (1987) analizuje warunki utrzymania porządku społecznego w stanie anarchii, czyli przy braku państwa. Jego zdaniem anarchiczny porządek społeczny wymaga istnienia wspólnoty (community), której wyznacznikiem są wspólne przekonania i normy, a także bezpośrednie i złożone relacje między członkami. Liczne badania dokumentują samoistne kształtowanie się norm w powtarzalnych grach obejmujących zachowania rynkowe (Charness, 1996; Fehr, Gaechter i Kirchsteiger, 1996; 1997; Fehr i Tyran, 1996; Greif, 1997; Güth i Tietz, 1990). Rola ograniczeń nieformalnych była do niedawna w zasadzie ignorowana w analizie ekonomicznej. Dobitnie ujmują to Kahneman i współautorzy (1986a, s. 285 i nast.): „Nieuwzględnianie uczciwości i lojalności w standardowej teorii ekonomii jest jedną z najbardziej uderzających różnic między tym działem teorii a innymi naukami społecznymi – a także między teorią ekonomii a potocznym, intuicyjnym pojmowaniem ludzkich zachowań. Działania w wielu dziedzinach często poddają się standardom przyzwoitości, które bywają bardziej restrykcyjne niż normy prawne. (...) Jednak standardowy model ekonomiczny (...) nie przyznaje żadnej roli hojności i społecznemu 18. Kulturę można zdefiniować jako „transmisję od jednego pokolenia do następnego, poprzez uczenie się i naśladowanie, wiedzy, wartości i innych czynników oddziałujących na zachowania” (Boyd i Richerson, 1985, s. 2). Kultura zapewnia językowe ramy pojęciowe dla dekodowania i interpretowania informacji dzięki syntezie doświadczeń przeszłych pokoleń (Denzau i North, 1994, s. 15).. 24.

(25) sumieniu, ani nawet dobrej woli czy oburzeniu. Podmiot gospodarczy z założenia ma być praworządny, lecz nie „uczciwy‟ – jeśli uczciwość implikuje, że pewne legalne szanse na zysk pozostaną niewykorzystane”. W rzeczywistości jednak normy nieformalne mogą mieć duży wpływ na zachowania podmiotów i funkcjonowanie gospodarki. Ograniczenia nieformalne są nieodłączną cechą systemu instytucjonalnego. Powstają one dla koordynowania powtarzalnych interakcji międzyludzkich, stanowiąc przedłużenie,. uszczegółowienie. i. modyfikację. reguł. formalnych,. społecznie. sankcjonowane normy zachowania i wewnętrznie egzekwowane standardy postępowania (North, 1990, s. 40). Dwa pierwsze typy ograniczeń nieformalnych mieszczą się w modelu maksymalizowania dobrobytu; można je więc analizować w ramach teorii neoklasycznej (i teorii gier). Natomiast wewnętrznie egzekwowane standardy postępowania mają znaczenie wyłącznie jako ograniczenia nieformalne, prowadząc do zmiany wyboru w sytuacji, gdy jednostka rezygnuje z dochodu lub majątku w zamian za inną wartość, uwzględnioną w swojej funkcji użyteczności19. Przy braku ograniczeń nieformalnych asymetria informacji20 oraz wynikająca z niej dystrybucja korzyści prowadzi do przeznaczenia zbyt dużych zasobów na pomiar wartości przedmiotu wymiany lub do rezygnacji z wymiany, jeśli umowa może się okazać niemożliwa do zrealizowania. Ograniczenia nieformalne mogą mieć postać zgody na mniej kosztowne metody pomiaru (np. standaryzacja miar i wag) oraz specyficznych sankcji, a także sieci informacyjnych, dających osobom trzecim wgląd w przebieg wymiany (np. historia kredytowa). Warto zauważyć, że ograniczenia te często nie są bezpośrednio obserwowalne; można je szacować na podstawie zapisów umownych.. 1.2.2. Ograniczenia formalne North (1990) dzieli reguły formalne na polityczne (w tym sądowe), ekonomiczne oraz umowy. Reguły polityczne określają hierarchię władzy państwowej, jej podstawową strukturę decyzyjną oraz charakterystykę organów kontrolnych. Reguły ekonomiczne definiują prawo własności, czyli zespół uprawnień dotyczących używania i czerpania pożytków z rzeczy oraz możliwość zbycia rzeczy lub zasobu. Umowy zawierają postanowienia specyficzne dla danego porozumienia o wymianie. Ostrom (1986) stosuje bardziej złożoną klasyfikację, dzieląc strukturę reguł formalnych na następujące typy:. 19. Por. punkt 2.1.3. niniejszego rozdziału. Asymetria informacji występuje zawsze, gdy jedna lub więcej ze stron transakcji dysponuje informacją dotyczącą jakości nakładów, produktów lub innych aspektów działalności gospodarczej, która to informacja nie jest dostępna dla innych (Burki i Perry, 1998, s. 139). 20. 25.