W analizie instytucjonalnej rozróżnienie między instytucjami a organizacjami jest istotne, choć również nie do końca jasne. Burki i Perry (1998, s. 4) zauważają, że określenia „instytucje” i „organizacje” używane są często jako synonimy. Niektórzy autorzy pomijają to rozróżnienie, zaliczając do instytucji również „podmioty zaangażowane we wprowadzanie w życie zasad oraz potrzebne do tego zasoby” (Acocella, 2002, s. 15, przypis 2; por. także Kołodko, 2004; Greif, 2006).
Guy Peters (2000, s. 9) zaznacza, iż organizacje „definiowane są w kategoriach zdolności do tworzenia i utrzymywania granicy [oddzielającej je] od otoczenia i od innych organizacji”. Według Kingstona i Caballero (2008, s. 2, przypis 3) „w najprostszym sensie, organizacje są po prostu grupami jednostek24, które wchodzą ze sobą w powtarzalne interakcje dla realizacji wspólnego celu”. North (1990, s. 2) stwierdza zwięźle, że „jeśli
23 Odpowiadają więc pojęciu polityki w przytoczonym wyżej rozumieniu.
24 Kenrik i współautorzy (2006, s. 600) definiują grupę jako zbiorowość złożoną „z co najmniej dwóch osób, oddziałujących na siebie nawzajem. Zbiorowisko jednostek nabiera cech grupy w pełnym znaczeniu tego słowa, gdy jego członkowie są współzależni, łączy ich wspólna tożsamość i struktura organizacyjna”. Niektóre grupy wypracowują normy nakazowe, czyli wspólne oczekiwania dotyczące aprobowanych zachowań członków grupy. Cechą zorganizowanych grup jest również hierarchia pozycji społecznej (w zależności od zakresu władzy i wpływu) oraz kanały komunikacji (s. 608 i nast.).
29
instytucje to reguły gry, organizacje są graczami”, powstałymi dla wykorzystania szans stwarzanych przez strukturę instytucjonalną. Podobnie jak instytucje, organizacje strukturalizują interakcje międzyludzkie. Warto zauważyć, że podmioty nazywane w języku potocznym „instytucjami” (bank centralny, agencje regulacyjne itp.) są w powyższym rozumieniu organizacjami, działającymi w istniejących ramach instytucjonalnych i oddziałującymi na ich kształt25
.
Szczególnym typem organizacji są przedsiębiorstwa. Z punktu widzenia ekonomii neoklasycznej struktura przedsiębiorstwa nie ma znaczenia; liczy się tylko jego funkcja produkcji, łącząca nakłady kapitału i pracy w procesie wytwarzania dóbr i usług. Kierunki socjologiczne natomiast badają przedsiębiorstwa jako struktury społeczne, wykazujące wewnętrzną dynamikę i formułujące strategie rozwiązywania problemów konkurencji oraz wymiany, a jednocześnie wpływające na funkcjonowanie rynków. Struktura organizacyjna przedsiębiorstwa określa hierarchię władzy oraz formalne i nieformalne relacje między poszczególnymi stanowiskami. O ile ekonomiści tłumaczą zróżnicowanie struktur i strategii kosztami transakcji, kosztami agencji lub aspektami technologii produkcyjnej, socjologowie podkreślają pochodną naturę celów firmy oraz wpływ kultury i środowiska, z jakiego wywodzą się menedżerowie, na strukturę i strategię przedsiębiorstwa (Fligstein i Dauter, 2006, s. 25 i nast.).
Organizacje są pochodną ograniczeń instytucjonalnych i innych (technologicznych, finansowych), a wypadkowa tych ograniczeń kształtuje potencjalne szanse zachowań maksymalizujących dla przedsiębiorców ekonomicznych lub politycznych. Z drugiej strony – organizacje poprzez swoje działania wpływają na ewoluowanie instytucji, jak również ustalają wewnętrzne reguły dotyczące personelu, budżetu itp., ograniczające zachowania ich członków, a więc będące instytucjami (Burki i Perry, 1998, s. 11). Mówiąc inaczej, organizacje formują swoje „otoczenie selekcji” (Nelson, 1995, s. 77). Dzieje się tak poprzez wewnętrzne normy zachowania, a także poprzez ewoluujące spontanicznie interakcje między organizacjami, tworzenie organizacji pomocniczych (np. agencji regulacyjnych, określających standardy technologiczne) oraz działalność polityczną26
.
25 Mortimer-Szymczak i współautorzy (1993, s. 7) przytaczają trojakie rozumienie instytucji w literaturze: prawnicze – reguły postępowania akceptowane społecznie, ugruntowane tradycją i sformalizowane w formie ustawodawstwa; ekonomiczne – grupy osób złączone wspólnym celem; finansowe – szczególne jednostki systemu gospodarczego, o dużym znaczeniu i wysokiej randze. Jedynie pierwsze z powyższych pojęć odpowiada definicji instytucji przyjętej w niniejszej rozprawie (a także w większości literatury z tego zakresu), choć jest dość ogólnikowe i mało precyzyjne (pomija na przykład instytucje nieformalne); pozostałe dwa typy „instytucji” zaliczyć należy do organizacji.
26 Kiedy wyłania się dana gałąź produkcji (industry), często obserwuje się rozwój nie tylko standardów dotyczących technologii i produktu, lecz również ujednoliconych wzorców interakcji między
30
Organizacje, w tym partie polityczne, pełnią rolę pośredników w wyrażaniu i agregacji interesów społecznych. Ich działania umożliwiają harmonizację i wyważenie często sprzecznych interesów poszczególnych grup.
Rysunek 1-1.: Zależności między organizacjami a instytucjami
Źródło: (Nee, 2003, s. 26).
Zależność między organizacjami i instytucjami jest złożona, a związki przyczynowe biegną w obu kierunkach (rysunek 1-1). Otoczenie instytucjonalne (złożone z reguł formalnych, które definiują prawa własności i rządzą zachowaniami podmiotów) narzuca organizacjom ograniczenia poprzez regulacje i mechanizmy rynkowe, kształtując w ten sposób strukturę bodźców i wpływając na preferencje. Monitorowanie i egzekwowanie reguł formalnych przez państwo jest tu kluczowym mechanizmem na poziomie makro. Ramy instytucjonalne są pojęciem szerszym niż otoczenie
przedsiębiorstwami oraz między nimi a dostawcami i odbiorcami. Hannan i Carroll (1989) określają ten proces jako „legitymizację” branży.
Pole organizacyjne
Organizacje: firmy, non profit Otoczenie instytucjonalne Mechanizm rynkowy; regulacje Grupy społeczne Jednostki Sprzężenie; wykluczenie Działania zbiorowe Monitorowanie; egzekwowanie Bodźce; preferencje endogeniczne Ramy instytucjonalne
31
instytucjonalne; obok reguł formalnych obejmują również normy nieformalne, „zakorzenione” w istniejących aktualnie relacjach społecznych między jednostkami i grupami, które określić można jako sieci społeczne27. Rodzaj sieci społecznej, w jakiej dana organizacja jest zakorzeniona, definiuje potencjalnie dostępne szanse; pozycja organizacji w strukturze sieci oraz typ jej relacji z innymi podmiotami wyznaczają dostęp do tych szans. W skrajnym przypadku sieć może stanowić luźny zbiór firm, zbliżony do prototypicznego rynku; jest ona wówczas bezosobowa, rozproszona, o zmiennym uczestnictwie. Drugie ekstremum to zamknięta, zwarta grupa firm, odpowiadająca właściwemu pojęciu sieci organizacyjnej. Więzi między jej członkami mają charakter ciągły i wyłączny, a uczestnictwo jest względnie trwałe.
Sieci organizacyjne działają według logiki wymiany odmiennej niż logika rynku, ponieważ trwałe więzi społeczne kształtują oczekiwania podmiotów w inny sposób niż zachowania rynkowe28. „Oznacza to przede wszystkim, że stopień zakorzenienia w systemie wymiany tworzy szanse i ograniczenia, które są szczególne względem form sieci organizacyjnych i które prowadzą do rezultatów nie przewidywanych przez standardową teorię ekonomiczną” (Uzzi, 2000, s. 4). Zasadniczą cechą sieci społecznych jest więc to, „że zakorzenienie odwraca motywację podmiotów od wąsko rozumianego dążenia do natychmiastowej korzyści ekonomicznej ku wzbogaceniu relacji poprzez zaufanie i wzajemność (…). Zaufanie pomaga redukować niepewność transakcji i daje szanse wymiany dóbr i usług, które trudno wycenić lub egzekwować umownie” (s. 6)29
.
Organizacje, zarówno przedsiębiorstwa, jak i jednostki non-profit, poprzez działania zbiorowe wywierają nacisk na kształtowanie reguł formalnych zgodnie ze swymi interesami. Struktura blisko powiązanych organizacji tworzy pole organizacyjne; jego przykładem są rynki produktów, stanowiące ścisłe sieci przedsiębiorstw zorganizowanych w hierarchiczną strukturę. Bodźce płynące z otoczenia instytucjonalnego, w interakcji z
27 Uzzi (2000, s. 1) definiuje zakorzenienie (embeddedness) jako „proces, w którym relacje społeczne kształtują działania ekonomiczne”. Według Williamsona (2000, s. 597) zakorzenienie oznacza głębokie, kulturowe, religijne i historyczne źródła instytucji. Zukin i DiMaggio (1990) wyróżniają cztery formy zakorzenienia: strukturalne – jakość i struktura więzi między podmiotami (architektura sieci społecznych); kognitywne – ustrukturyzowane procesy myślowe, kierujące logiką ekonomiczną; kulturowe – wspólne przekonania i wartości kształtujące cele ekonomiczne; oraz polityczne – instytucjonalne ograniczenia władzy ekonomicznej. Por. także (Granovetter, 1985).
28 Relacje rynkowe bazują na nagrodach (korzyściach, zyskach) osiągniętych w przeszłości lub oczekiwanych w przyszłości; relacje wspólnotowe natomiast mają na celu troskę o wspólne dobro (Clark i inni, 1989).
29
Jako inne – poza zaufaniem – korzyści z relacji sieciowych Uzzi (2000) wskazuje precyzyjny przepływ informacji i wspólne rozwiązywanie problemów, niższe koszty monitorowania, szybsze podejmowanie decyzji oraz łatwiejsze uczenie się i adaptację organizacji. Jednocześnie zwraca on uwagę, że po przekroczeniu pewnego progu zakorzenienie może przynosić efekty niekorzystne, na przykład odcięcie od szans i wiedzy znajdujących się poza siecią.
32
potrzebami i preferencjami jednostek, wpływają na to, czy normy prowadzą do sprzężenia reguł formalnych i nieformalnych, czy też do wykluczenia niektórych reguł przez odmienne normy. Z punktu widzenia organizacji najważniejsze znaczenie ma dążenie do legitymizacji, skłaniające do konformizmu poprzez mechanizmy wykluczenia i naśladowania30, prowadzące do homogeniczności organizacji w ramach danego pola organizacyjnego31.
Duże znaczenie w tej analizie ma endogeniczność preferencji względem otoczenia instytucjonalnego. Bowles (1998, s. 77) wymienia pięć kanałów, poprzez które instytucje oddziałują na preferencje:
Konstrukt sytuacyjny: instytucje stanowią sytuację w sensie psychologicznym. Ludzie dokonują odmiennych wyborów w zależności od tego, czy identyczny zestaw osiągalnych możliwości generowany jest przez proces rynkowy, czy też nie.
Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna: szerokie spektrum rynkowych wyborów i często zewnętrzna natura nagród może indukować zmianę preferencji, wywołaną pragnieniem poczucia kompetencji i samostanowienia.
Ewolucja norm: instytucje mogą zmieniać stopę zwrotu z inwestycji specyficznych dla danej relacji (np. budowania reputacji), powodować modyfikację sankcji stosowanych w danej interakcji oraz zmianę prawdopodobieństwa interakcji w przyszłości.
Realizacja zadań: instytucje strukturalizują zadania podejmowane przez jednostki, wpływając na kształtowanie nie tylko ich umiejętności, lecz również postaw i mechanizmów funkcjonowania psychologicznego.
Proces transmisji kulturowej: instytucje oddziałują na sam proces kulturowego uczenia się, modyfikując sposoby przyswajania wartości i formułowania celów.
Endogeniczna zmiana preferencji prowadzi do modyfikacji ram instytucjonalnych, co z kolei może przyczynić się do przekształcenia instytucji formalnych i zmiany systemu bodźców, uruchamiając kolejny cykl dostosowań32
.
Dla analizy zależności między instytucjami a organizacjami przydatne jest wyróżnienie dwóch typów instytucji: rynków i hierarchii (Burki i Perry, 1998, s. 11). Rynki stanowią zestaw instytucji (reguł i zasad ich egzekwowania) stwarzających ramy dla
30 W ujęciu socjologicznym konformizm przypisywany jest najczęściej internalizacji norm społecznych, skłaniających jednostki do zachowań podtrzymujących istniejący ład społeczny. Kontrola społeczna (sankcje wobec naruszających normy) sprawia, że w stanie równowagi wszyscy członkowie społeczeństwa skłonni są przestrzegać norm i egzekwować je oraz karać ich łamanie (North i inni, 2000, s. 5).
31 Znaczenie izomorfizmu (upodobnienia) akcentują również Guy Peters i Pierre (1998): aby przetrwać, organizacje muszą upodobnić się do innych organizacji, które wykazały już swoją zdolność przetrwania. 32
33
dyskretnych, bezosobowych transakcji, nie wymagających trwałych stosunków umownych. Hierarchie to zestawy reguł rządzących transakcjami wertykalnymi, w których jedna ze stron dysponuje władzą decyzyjną; tworzą one trwałe zobowiązania umowne, dzięki którym produkcja dóbr i usług możliwa jest przy niższych kosztach transakcji i monitoringu w porównaniu z transakcjami czysto rynkowymi (Moe, 1984; Williamson, 1981). Zależności hierarchiczne typowe są dla organizacji, w tym przedsiębiorstw, które często dysponują pewną władzą (authority)33
nad swoimi członkami. Jak wskazuje Simon (1991, s. 39), głównym zastosowaniem władzy w organizacjach jest koordynowanie zachowań poprzez upowszechnianie standardów i reguł zachowania, co pozwala graczom formułować bardziej stabilne oczekiwania o przyszłych stanach otoczenia (łącznie z zachowaniem innych graczy).