Współdziałanie
międzyorganizacyjne
w ochronie ludności
(ujęcie retrospektywne)
Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Cywilnego Szkoła Główna Służby Pożarniczej
Współdziałanie
międzyorganizacyjne
w ochronie ludności
(ujęcie retrospektywne)
Andrzej Józef Włodarski
Recenzja naukowa
prof. dr hab. Stanisław Dworecki, SGSP
dr hab. inż. Marek Zbigniew Kulisz, prof. PWSZ w Nysie Redaktor prowadząca
Małgorzata Romanowska Korekta językowa
Magdalena Rudnik
Wydano na licencji Creative Commons:
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 4.0 Polska Wydanie pierwsze
Warszawa 2018
ISBN 978-83-950547-8-5
Wydawca
Szkoła Główna Służby Pożarniczej ul. J. Słowackiego 52/54
01-629 Warszawa
e-mail: wydawnictwo@sgsp.edu.pl www.sgsp.edu.pl
tel. 22 561 73 83
Projekt okładki i łamanie Studio Grafpa
Druk
Mazowieckie Centrum Poligrafii Objętość: 11 arkuszy wydawniczych
Pracę dedykuję osobom mi najbliższym, Żonie, Córkom, Wnukom i Prawnukom
Spis treści
Wstęp . . . 11
1 . Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego . . . 15
1.1. Wprowadzenie . . . 15
1.2. Zagrożenia porządku konstytucyjnego . . . 19
1.3. Zagrożenia bezpieczeństwa publicznego . . . 23
1.4. Zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego . . . 29
1.5. Wnioski . . . 50
2 . Uwarunkowania ochrony ludności . . . 53
2.1. Rys historyczny . . . 53
2.2. Geneza ochrony ludności w Polsce . . . 56
2.3. Podstawy prawne oraz istota ochrony ludności . . . 61
2.4. Zadania obrony cywilnej w ochronie ludności . . . 68
2.4.1. Cel i zadania obrony cywilnej . . . 68
2.4.2. Zasady i formy współpracy . . . 78
2.5. Obrona cywilna w wykrywaniu zagrożeń i ostrzeganiu ludności . . . 80
2.6. Wnioski . . . 85
3 . Współpraca wielopodmiotowa w ochronie ludności . . . 91
3.1. Uwarunkowania wspólnych działań . . . 91
3.2. Istota i zakres integracji . . . 98
3.3. Standardy i zasady współpracy . . . 99
3.4. Formy współpracy samorządu z organizacjami pozarządowymi . . . . 110
4 . Krajowy system ratowniczo-gaśniczy organizatorem współdziałania w ochronie ludności . . . 115
4.1. Koordynacja działania podmiotów krajowego systemu ratowniczo- -gaśniczego . . . 115
4.2. Skład i struktura KSRG . . . 122
4.3. Obszary współpracy KSRG. . . 125
4.4. Obszary współpracy Państwowej Straży Pożarnej . . . 127
4.5. Wnioski . . . 133
5 . Współdziałanie organizacji pozarządowych w ochronie ludności . . . 137
5.1. Tworzenie organizacji pozarządowych i obszary ich działań . . . . 137
5.2. Podstawy funkcjonowania organizacji pozarządowych . . . 144
5.2.1. Podstawy prawne stowarzyszeń i fundacji . . . 144
5.2.2. Formacje ochronne według ustawy o ochronie osób i mienia . . . 148
5.2.3. Organizacje pozarządowe działające na podstawie odrębnych ustaw . . . 149
5.3. Współpraca organów administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi . . . 151
5.4. Wnioski . . . 155
6 . Zadania Policji w zakresie ochronie ludności . . . 157
6.1. Podstawy prawne współpracy Policji z wybranymi podmiotami . . . 157
6.2. Współdziałanie Policji ze strażami gminnymi (miejskimi) . . . 160
6.3. Współdziałanie Policji ze Strażą Graniczną . . . 165
6.4. Współdziałanie Policji z Państwową Strażą Pożarną . . . 167
6.5. Współdziałanie Policji ze Strażą Ochrony Kolei . . . 169
6.6. Współdziałanie Policji ze Strażą Leśną . . . 171
6.7. Współdziałanie Policji z agencjami ochrony osób i mienia . . . 174
6.8. Zadania Policji na arenie międzynarodowej . . . 180
6.9. Wnioski . . . 181
7 . Polska w europejskim wymiarze ochrony ludności . . . 183
7.1. Wspólnotowy Mechanizm Ochrony Ludności narzędziem wzmocnienia współpracy między Wspólnotą i państwami członkowskimi . . . 183
7.1.1. Ochrona ludności narzędziem zwiększania spójności działań międzynarodowych . . . 183
9 Spis treści
7.1.2. Rola modułów ochrony ludności we Wspólnotowym
Mechanizmie Ochrony Ludności . . . 184 7.2. NATO-wskie zasady współpracy w ochronie ludności cywilnej
(OLC) . . . 191 7.2.1. Wprowadzenie . . . 191 7.2.2. Koordynacja ochrony ludności cywilnej . . . 193 7.3. Współpraca w ramach Organizacji Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie (OBWE) . . . 196 Zakończenie . . . 201 Bibliografia . . . 203
Wstęp
A
nalizując szeroko rozumiane bezpieczeństwo w świetle występujących zagrożeń, zauważa się, że problematyka ochrony ludności przed różne-go typu zagrożeniami, w tym również przeciwdziałania im, jest zjawi-skiem występującym w każdym czasie, w każdej formacji polityczno-gospo-darczej pod każdą szerokością geograficzną. Zjawisko to przechodziło zatem różne etapy organizacyjne i techniczne. Obecnie potrzeba bezpieczeństwa, obok innych potrzeb (fizjologicznych, samorealizacji, szacunku itp.), jest pod-stawową potrzebą człowieka. Jest wartością konieczną do jego życia i rozwoju, a zatem warunkiem jego skutecznego działania oraz osiągnięcia ewentualnej samorealizacji. Może być wartością pożądaną, ujawniającą się w sytuacji bra-ku poczucia bezpieczeństwa. Niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa po-strzeganej w kategorii potrzeb podstawowych człowieka uniemożliwia jego funkcjonowanie, jak również osiąganie przez niego celów. Jest to widoczne szczególnie w relacjach człowieka z otoczeniem. Dążenie do zapewnienia bez-piecznego bytu własnej rodzinie czy określonej społeczności nie jest tym sa-mym co zaspokojenie podstawowej potrzeby własnego bezpieczeństwa. Nato-miast podjęcie przez człowieka działań na rzecz bezpieczeństwa ogółu zakłada narażenie się na pewne niebezpieczeństwo. Zatem bezpieczeństwo jest to stan bądź proces gwarantujący istnienie podmiotu oraz możliwość jego rozwoju lub inaczej – to stan, który daje poczucie pewności istnienia i gwarancję jego zachowania oraz szanse na doskonalenie. Potrzeba bezpieczeństwa to jed-na z podstawowych potrzeb człowieka. Odzjed-nacza się brakiem ryzyka utraty czegoś dla podmiotu szczególnie cennego – życia, zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych i niematerialnych. Ponieważ społeczeństwo ma nie-naruszalne, konstytucyjne prawo do ochrony przed katastrofalnymi zagroże-niami przemysłowymi, klęskami żywiołowymi i skutkami działań zbrojnych, to właśnie państwo winno zagwarantować swoim obywatelom ochronę życia i mienia w każdym czasie i w każdej sytuacji. Obowiązkiem wszystkich orga-nów administracji samorządowej i rządowej oraz podmiotów gospodarczychjest wypełnienie tych gwarancji, zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, a po-moc obywateli w realizacji tych zadań jest ich moralną i naturalną powinnoś-cią. Ochrona ludności jest zatem jednym z podstawowych obowiązków pań-stwa, a jej celem jest ochrona życia i zdrowia człowieka, mienia i dziedzictwa kulturowego oraz środowiska naturalnego w sytuacjach zagrożeń naturalnych lub spowodowanych przez człowieka.
Należy podkreślić, że każde państwo stara się zapewnić swoim obywate-lom odpowiednie warunki życia i rozwoju, zaspokajając potrzeby poszcze-gólnych jednostek i grup społecznych. Jedną z elementarnych potrzeb jest bezpieczeństwo: indywidualne (osobiste) oraz zbiorowe (publiczne). Jeśli chodzi o zagrożenia bezpieczeństwa osobistego, to zalicza się do nich m.in. prawdopodobieństwo: kradzieży, pobicia, gwałtu, wymuszenia, szantażu oraz gróźb karalnych. Bezpieczeństwu zbiorowemu zagrażają: ataki terrorystycz-ne, zamieszki uliczterrorystycz-ne, tzw. zorganizowana przestępczość, a także siły natury – huraganowe wiatry, obfite opady, ekstremalne mrozy, susze i upały, powo-dzie, trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, rozległe pożary lasów i katastrofy przemysłowe. W obecnych realiach naszego kraju zadania ochrony ludności wykraczają daleko poza sferę ratownictwa i pomocy humanitarnej i obejmu-ją również inne aspekty życia społecznego oraz gospodarczego. Skutkuje to tym, że na poziom ochrony ludności wpływ mają również działania podej-mowane w ramach różnych działów administracji rządowej, w szczególno-ści: administracji publicznej, nauki, obrony narodowej, oświaty i wychowa-nia, szkolnictwa wyższego, spraw wewnętrznych, zdrowia itp. Taki stan rzeczy powoduje, że za realizację zadań ochrony ludności odpowiadają różne organy administracji rządowej, w których gestii w szczególności leżą sprawy zapew-nienia bezpieczeństwa, wykrywania i rozpoznawania zagrożeń, zapewzapew-nienia warunków do ochrony ludności, ostrzegania i alarmowania ludności, tworze-nia zasobów ochrony ludności oraz przygotowywatworze-nia do ich funkcjonowatworze-nia jako obrony cywilnej w czasie stanu wojennego lub wojny. Przykładowo przed utratą zdrowia i mienia oraz przed pożarem chronią: służba zdrowia, policja oraz straż pożarna. Natomiast zbiorowym bezpieczeństwem zajmują się: woj-sko, rząd, a także parlament. Z kolei celem obrony cywilnej (OC) jest ochro-na ludności cywilnej przed niszczącymi skutkami działań zbrojnych i klęsk żywiołowych.
W warunkach życia codziennego do ochrony ludności przeznaczone są etatowe, wyspecjalizowane jednostki, których zadaniem jest udzielanie niezbędnej pomocy. Codzienne wypadki drogowe, kolejowe, awarie sieci
Wstęp 13 elektrycznych, gazowych nie naruszają i nie zakłócają normalnego, w miarę spokojnego funkcjonowania społeczeństwa, gdyż przeznaczone do ochrony życia i zdrowia oraz mienia służby potrafią zapanować nad sytuacją. Problem ochrony ludności zaczyna się zdecydowanie komplikować, gdy niepożądane zdarzenia zaczynają burzyć porządek dnia codziennego, zostają naruszone i zachwiane podstawowe procesy społeczne, społeczeństwo przestaje normal-nie funkcjonować, z obawą oczekując rozwoju dalszych wydarzeń. Państwo w takiej sytuacji musi być szczególnie przygotowane od szybkiego i skutecz-nego opanowania i zlikwidowania lub zminimalizowania potencjalskutecz-nego lub realnego zagrożenia.
W niniejszym opracowaniu pt. Współpraca i współdziałanie
międzyorga-nizacyjne w ochronie ludności analizowane jest jako organizacja podmiotów
jako warunek efektywnego wykonywania zadań w różnorodnych sytuacjach występujących na centralnym, wojewódzkim i lokalnym szczeblu kierowania państwem, rozpatrywanych w aspekcie ochrony ludności w ramach wielopod-miotowej akcji ratowniczej. Analizę przeprowadzono w oparciu o regulujące te kwestie rozwiązania prawne, a sama analiza obejmuje również współpracę międzynarodową.
Celem podejmowanego tematu jest zbadanie systemu bezpieczeństwa we-wnętrznego w zakresie współpracy poszczególnych jego elementów uczest-niczących w realizacji zadań z zakresu ochrony ludności. Wysiłek tych ele-mentów, często ograniczony tylko do zwykłej współpracy, przyczynia się do skutecznego zwiększenia potencjału wykonawczego systemu bezpieczeństwa wewnętrznego w stanach zagrożenia hipotetycznego, potencjalnego i realne-go. Współpraca tych podmiotów, we wszystkich wymienionych stanach za-grożenia, analizowana w aspekcie ochrony ludności odbywa się na gruncie planowania potrzeb, organizowania i usytuowania potencjału wykonawczego oraz określania zasad i sposobów jego użycia w funkcji prognozowanych za-grożeń. Pozostaje to w ścisłym związku z wieloma aktami prawnymi, w tym z ustawą zasadniczą, ustawą o ochronie ludności i obronie cywilnej, ustawą o ochronie osób i mienia oraz ustawą o zarządzaniu kryzysowym.
Współdziałanie jest skuteczne dzięki wzajemnym powiązaniom podmio-tów, które określa się jako „więzi”. Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (RP) większość podmiotów uczestniczących w działaniach zarzadzania kry-zysowego skupiana jest w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (SRGC) będącego integralną częścią bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. System ten obejmuje jednostki ochrony przeciwpożarowej oraz inne służby,
inspekcje, straże, instytucje oraz podmioty, które dobrowolnie w drodze umo-wy zgodziły się współdziałać w takich akcjach.
Wziąwszy pod uwagę powyższe ustalenia, przedmiot badań ograniczono tylko do niektórych działań kryzysowych, znajdujących się w obszarze ratow-nictwa realizowanego przez krajowy system ratowniczo-gaśniczy1 i
współpra-cujące z nim służby ratownicze oraz organizacje pozarządowe, przy czym ich analiza dokonywana jest w ujęciu wertykalnym, tj. według struktury ustro-ju władzy publicznej i podziału terytorialnego państwa (a więc na szczeblu centralnym, wojewódzkim i lokalnym). Rozpatrywano problematykę współ-działania ukierunkowaną na współpracę sił (organizacji, instytucji, środków) biorących udział w działaniach dotyczących ochrony ludności, prowadzonych w sytuacjach kryzysowych.
Celem badań było dokonanie analizy form i zakresu współpracy podmio-tów uczestniczących w działaniach, realizowanych w ramach ochrony ludno-ści w różnorodnych sytuacjach kryzysowych. Prowadzone przez autora pracy wieloletnie badania służyły weryfikacji następującej hipotezy: działania pod-miotów uczestników ochrony ludności nie podlegają jednolitym regułom pla-nistycznym, organizacyjnym i funkcjonalnym, a co za tym idzie wymagają usprawnienia. W rozwiązywaniu problemu stosowano różnorodne metody badawcze – metodę podejścia systemowego i metodę systemu idealnego. W oparciu o nie badania skupiono na:
– analizie literatury dotyczącej procesu zarządzania i konfrontacji teorii z działalnością praktyczną, w tym obowiązującymi aktami prawnymi, – analizie i diagnozie przedmiotowej problematyki na poziomie
ogólnokra-jowym, wojewódzkim i lokalnym.
Jako teren badań przyjęto wybrane akcje ratownicze prowadzone na tery-torium Rzeczypospolitej Polskiej, a w konsekwencji wszelkie aspekty współ-pracy podmiotów w nich uczestniczących.
1 Ograniczenie to jest istotne, ponieważ wyklucza ono nietypowe działania ratownicze, prowadzone
1. Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa
wewnętrznego
1.1. Wprowadzenie
P
rzed rozpoczęciem rozważań o zagrożeniach należałoby przynajmniej wspomnieć o przeciwwadze dla tego terminu – o bezpieczeństwie, które leży u podstaw istnienia i funkcjonowania nie tylko pojedynczych osób, ale również całych grup społecznych, w tym państw i narodów. Należy ono do pojęć, które nie mają jednej, powszechnie obowiązującej definicji. W słowni-ku języka polskiego pojęcie to utożsamiane jest ze stanem niezagrożenia. Bar-dziej rozszerzoną, a tym samym pełniejszą definicję można znaleźć w Słownikuterminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego Akademii Obrony Narodowej,
gdzie bezpieczeństwo przedstawiane jest jako stan, który daje poczucie pew-ności i gwarancję jego zachowania. Jest to jedna z podstawowych potrzeb wieka. Jest to sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co czło-wiek szczególnie ceni, np.: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych. Pomimo iż badacze przytaczają wiele innych definicji i często opowiadają się za innymi sformułowaniami, wszyscy oni uznają, że bezpieczeństwo jest jed-ną z fundamentalnych potrzeb człowieka. W 1943 r. amerykański psycholog Abraham Maslow opublikował na łamach czasopisma „Psychological Review” swoją teorię hierarchii potrzeb człowieka, która do dzisiaj jest jedną z najczęściej stosowanych koncepcji wyjaśniających ludzką motywację. Hierarchia potrzeb w ujęciu Maslowa ma postać piramidy, co przedstawiono na rys. 1. Najistot-niejsza jest tu hierarchiczna natura potrzeb, a zachowanie człowieka jest moty-wowane przez niezaspokojone potrzeby. Z kolei wszystkie działania motywa-cyjne są skazane na niepowodzenie, jeśli zaspokaja się pewien poziom potrzeb, ignorując poziom hierarchicznie niższy. Zgodnie z twierdzeniem Maslowa ludzkie potrzeby są zaspokajane stopniowo – zaspokojenie potrzeb wyższego
rzędu (znajdujących się wyżej w strukturze piramidy) możliwe jest dopiero po uprzednim zaspokojeniu potrzeb niższego rzędu (znajdujących się bliżej pod-stawy). Innymi słowy, człowiek stawia przed sobą wyższe cele i ma większe aspiracje, jeśli zaspokoi najpierw swoje podstawowe potrzeby. Przedstawiona na rysunku piramida ma kształt trójkąta i składa się z pięciu poziomych ele-mentów. Jej podstawę, czyli pierwszy poziom stanowią potrzeby fizjologiczne, takie jak potrzeba pożywienia, ubrania czy mieszkania, co obrazuje znajdują-cy się na środku tego poziomu mężczyzna jedząznajdują-cy posiłek przy stole. Drugi poziom przedstawia potrzeby bezpieczeństwa, np. zabezpieczenie przed cho-robą – na środku tego poziomu znajduje się mężczyzna trzymający parasol. Trzeci poziom to potrzeba przynależności, przykładowo akceptacja ze strony rówieśników – w centralnym punkcie tego poziomu widzimy trzech piłkarzy stojących obok siebie. Czwarty poziom to potrzeba uznania. To sukces, szacu-nek – na środku poziomu obrazuje je zawodnik z wieńcem laurowym na ra-mionach. Piąty poziom to potrzeba samorealizacji, czyli rozwijanie zdolności, zainteresowań – na rysunku mężczyzna wspina się po drabinie i sięga gwiazd.
Rys. 1. Piramida potrzeb według Abrahama Maslowa
Źródło: opracowanie własne, na podstawie http://www.zarzyccy.pl/p_piramida-potrzeb--maslowa.html (dostęp: 17.07.2018).
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 17 Mówiąc natomiast o zagrożeniach, wypada zauważyć, że chociaż w przy-jętej 5 listopada 2014 r. Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej
Polskiej nie ma wyróżnionego zhierarchizowanego katalogu wyzwań i
zagro-żeń dla bezpieczeństwa RP, to ich charakterystykę można odnaleźć w rozdzia-le drugim pt. Środowisko bezpieczeństwa Polski. Przedstawiono w nim ana-lizę rzeczywistości Polski w wymiarze globalnym, regionalnym i lokalnym, uwzględniając możliwe ryzyka, wyzwania, szanse i zagrożenia dla Polski i Polaków. Zgodnie z zapisami Strategii… myślą przewodnią i celem strate-gicznym naszego kraju powinno być wykorzystywanie szans, podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyk i przeciwdziałanie zagrożeniom. Natomiast klu-czową kwestią w odniesieniu do zagrożeń jest ich percepcja i właściwe zdiag-nozowanie. Może się zdarzyć, że podmiot będzie błędnie analizował zjawiska zewnętrzne i wewnętrzne, przypisując im zbyt duże lub zbyt małe znaczenie. Pojawić się może wtedy możliwość wystąpienia mispercepcji, czyli fałszywej świadomości politycznej polegającej na identyfikowaniu się ludzi z ideologią obcą ich potrzebom i interesom. Staje się ona groźna nie tylko dla określania wytycznych przyszłych działań państwa, lecz przede wszystkim może prowa-dzić do podjęcia błędnych decyzji i nieodpowiedniego przygotowania.
Stra-tegia celnie diagnozuje zagrożenia w postaci pojawienia się cyberzagrożeń
nowego typu (s. 31, 47, 57), międzynarodowego terroryzmu i przestępczości zorganizowanej (s. 30, 31, 55) oraz istnienia w Europie źródeł potencjalnej destabilizacji (s. 35). Na tym kończy się katalog zagrożeń zawarty w doku-mencie. Reszta scharakteryzowana jest w kategoriach wyzwań, problemów bezpieczeństwa i negatywnych zjawisk. Podkreślono, że zagrożenia dla Pol-ski mogą w niesprzyjających okolicznościach przyjąć charakter niemilitarny i militarny. W przypadku tych ostatnich mogą one przybrać postać zagrożeń kryzysowych oraz wojennych, to jest konfliktów zbrojnych o różnej skali – od działań zbrojnych poniżej progu klasycznej wojny do mniej prawdopodobne-go konfliktu na dużą skalę (s. 36).
Zagrożenie jest antonimem bezpieczeństwa, które w słowniku języka polskiego określane jest jako stan niezagrożenia, spokoju, pewności2.
Jed-nakże, o ile bezpieczeństwo określa pewien stan, o tyle zagrożenie kojarzy się bardziej ze zjawiskiem ten stan naruszającym3. Z kolei Stefan Korycki
2 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1978, s. 147.
3 J. Prońko, System kierowania reagowaniem kryzysowym w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń dla
w opracowaniu System bezpieczeństwa Polski zwraca uwagę na pewien dua-lizm w rozumieniu pojęcia „zagrożenie”, które z jednej strony jest odczuciem czysto subiektywnym wynikającym z oceny występujących zjawisk, z dru-giej zaś – obiektywnym czynnikiem powodującym stan niepewności i obaw4.
Subiektywność, w odbiorze świata zewnętrznego, o której mowa, jest rezul-tatem funkcjonowania naszego mózgu, który zawsze podsuwa nam obraz rzeczywistości.
Zagrożenia podlegają różnym klasyfikacjom. Najogólniej rzecz ujmując, można je podzielić na naturalne (określane często jako katastrofy naturalne) oraz cywilizacyjne (awarie techniczne i inne zdarzenia związane z działalnoś-cią człowieka), podział ten wraz z przykładami zaprezentowano na rys. 2. Na schemacie tym przedstawiono rodzaje zagrożeń. Elipsa została podzielona na dwie części – lewa, zajmująca jedną trzecią powierzchni całego schema-tu, przedstawia przykłady zagrożeń naturalnych: długotrwałe i silne mrozy, pożary lasów, trzęsienia ziemi i tsunami, powodzie, susze, lawiny, huragany oraz silne wiatry. Prawa strona elipsy, zajmująca pozostałą część schematu – dwie trzecie całości – przedstawia przykłady zagrożeń antropogenicznych: wypadki komunikacyjne, zanieczyszczenia odpadami, terroryzm, przestęp-czość, katastrofy jądrowe, awarie techniczne, katastrofy budowlane, choroby cywilizacyjne, wypadki w domu i szkole.
Rys. 2. Podział zagrożeń
Źródło: opracowanie własne, na podstawie [21].
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 19 Przedmiotem dalszych rozważań będą zagrożenia obejmujące te czynni-ki, które naruszają porządek konstytucyjny oraz spokój i pewność bytu ludzi, czyli mogą doprowadzić do utraty życia, zdrowia lub posiadanego mienia – stanowiących podstawę tego bytu i umożliwiających dalszy ich indywidual-ny rozwój, a także rozwój społeczności, w której funkcjonują. Przyjmując, że w zagrożeniach bezpieczeństwa wewnętrznego państwa dominują czynniki wewnętrzne, do tych zagrożeń zaliczane są5: zamieszki lub strajki o zasięgu
regionalnym lub ogólnokrajowym, klęski żywiołowe, katastrofy techniczne, kryzysy ekonomiczne, zbrojne przewroty polityczne lub powstania nieprze-kształcone w wojnę domową, kryzysy polityczne zagrażające demokratycz-nemu porządkowi w państwie, zdarzenia godzące w porządek konstytucyjny, terroryzm, przestępczość zorganizowana itd. A zatem zjawisk, które zgodnie z powyższym założeniem możemy zaliczyć do zagrożeń bezpieczeństwa we-wnętrznego, w tym bezpieczeństwa ludzi oraz obiektów infrastruktury, jest wiele. W niniejszej pracy scharakteryzowane zostaną tylko te, które uznano za zasadnicze z punktu widzenia bezpieczeństwa życia i zdrowia ludności, przedstawiając je w następujących grupach:
– zagrożenia porządku konstytucyjnego, – zagrożenia bezpieczeństwa publicznego, – zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego.
1.2. Zagrożenia porządku konstytucyjnego
Funkcjonowanie państwa, będącego podstawową formą organizacji społe-czeństwa oraz podmiotem stosunków międzynarodowych, utożsamiane jest z jego porządkiem konstytucyjnym. Przy analizowaniu tego zjawiska wypa-da podkreślić, że stosunki wewnętrzne w państwie to tylko jedna sfera jego aktywności, obok której dokonuje się istotna zmiana roli państwa w stosun-kach międzynarodowych. Pojawiają się tu znaczące przewartościowania na rzecz występowania (obok państwa) innych podmiotów (sojuszy, organi-zacji międzynarodowych, organiorgani-zacji pozarządowych, a także korporacji
5 Klasyfikację zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego zaczerpnięto z opracowań Departamentu
gospodarczych). Niezależnie od oceny szansy przetrwania współczesnej de-mokracji państwa, nie ulega wątpliwości, że zmienia się ona w sposób za-sadniczy. Patrząc na państwo przez pryzmat klasycznej definicji obejmującej terytorium wraz z zamieszkałą na nim ludnością oraz suwerenną nad nimi władzą, można stwierdzić, że żadna z wymienionych składowych państwa nie jest niezmienna. Na przykład zmieniające się granice tworzą nową mozaikę na mapach politycznych, lecz skutki tych zmian wcale nie muszą być jedno-znaczne z powstaniem nowego, lepszego ładu. Oznaczają częściej nasilenie migracji, upadek lokalnej gospodarki, zmiany struktury społecznej czy naro-dowościowej, co w dłuższym okresie jest bardzo kosztowne, a może być rów-nież nietrwałe.
Źródeł zagrożeń dla porządku konstytucyjnego współczesnego państwa upatrywać można w strukturach i instytucjach samej demokracji, również tych powołanych do jej ochrony. Państwo poddane oddziaływaniom ze-wnętrznym zmniejszającym jego wpływ na kształtowanie warunków życia obywateli nie wykazuje dostatecznej dynamiki w zakresie zmian własnych in-stytucji bezpieczeństwa. Te zaś, funkcjonując w zachowawczych strukturach biurokratycznych, są mniej skuteczne w zakresie przeciwdziałania zorgani-zowanym formom przestępczości niż te, które nie są skrępowane normami prawa oraz opartymi na nich procedurami. Reagują z pewnym opóźnieniem na zagrożenia, co wydaje się być kosztem wliczonym w funkcjonowanie syste-mu bezpieczeństwa demokratycznego państwa. Przyjsyste-mując taką interpretację tego zjawiska, można wnioskować, że likwidacja przestępczości w demokra-cji nie wydaje się możliwa, bowiem aby tego dokonać, należałoby pozbawić obywateli praw i swobód, które tę demokrację kształtują6. Jest to jedna z
prze-słanek stałości zjawiska, które można określić mianem równowagi pomiędzy instytucjami bezpieczeństwa a sferą działań przestępczych.
Podłożem napięć jest również działalność tzw. grup interesu, które są ukształtowane w instytucje polityczne, gospodarcze oraz stworzone przez obywateli organizacje pozarządowe, nazywane często trzecim sektorem. Obejmuje on fundacje czy stowarzyszenia, jak również organizacje niemające formalnego statusu, takie, których działania nie mają charakteru prawnego – nie są formalnie zarejestrowane przez sądy i urzędy, lecz ich działalność jest widoczna i choć nie jest prowadzona w oparciu o przepisy prawa, to nie musi
6 Szerzej zob. S. Zalewski, Polityka bezpieczeństwa państwa a edukacja obronna, Ministerstwo Obrony
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 21 być z prawem sprzeczna. W ostatnich latach zauważalny jest znaczny rozwój instytucji tworzących infrastrukturę obywatelską, co oznacza duży wzrost znaczenia trzeciego sektora w życiu społeczeństwa. Organizacje działające w jego ramach, podkreślając na forum publicznym interesy swych członków, wpływają na decyzje polityczne państwa. Zauważalne jednak jest istotne zróż-nicowanie w obrębie trzeciego sektora – istnieją bowiem grupy sytuowane w obszarze wyższej użyteczności, których cele mieszczą się w sferze działań charytatywnych, naukowych czy kulturalnych oraz grupy, których ideą jest osiągnięcie szeroko rozumianych korzyści. Są one określane jako swoistego rodzaju lobby, grupy wpływu, nacisku, interesów lub podobnie, charakteryzu-jące mechanizm lobbingu. Na podstawie dotychczasowych rozważań o gru-pach interesu można przyjąć, że jest to grupa ludzi podzielająca poglądy lub interesy, stowarzyszona po to, by wpływać na inne grupy społeczne.
W odniesieniu do tak określonej grupy można mówić o korzyści jako prze-słance jej utworzenia; korzyścią jest interes grupy, czyli dający się określić cel, dla realizacji którego działania grupy są w ogóle podejmowane. O ile działa-nia organizacji wyższej użyteczności są postrzegane pozytywnie w kontekście ich roli w społeczeństwie, to działalność grup nacisku wywołuje często ne-gatywne skutki. Z punktu widzenia rozwoju demokracji wpływ grup intere-su pozwala kreślić pesymistyczne wizje, i to nie tylko w sferze uwarunkowań bezpieczeństwa i ochrony porządku konstytucyjnego państwa. Z kolei działa-jące w państwie siły nieformalne, madziała-jące charakter pozaprawny, mogą osła-biać jego struktury. Następujące obecnie zmiany odbierane są w kategoriach zagrożenia, czyli niebezpieczeństwa, które niesie utratę znaczącego wpływu na życie ludzi i lokalnych społeczności. Oznacza to powolne zastępowanie re-guł demokracji w kategoriach dobra wspólnego mechanizmami rynkowymi, decyzjami opartymi na niejasnych wpływach grup interesu oraz aktywnoś-cią establishmentu i jego międzynarodowymi powiązaniami. Wzrost tych po-wiązań i współzależności może sprzyjać kształtowaniu bezpiecznego środo-wiska. Pojawia się wtedy syndrom osłabienia zdolności decyzyjnych rządów poszczególnych państw, których relacje są złożone, a prognozowanie konse-kwencji decyzji prawie niemożliwe7.
Najbardziej widoczne to jest w strukturach władzy współczesnych demokra-cji. Ma ono znaczenie w relacjach wewnętrznych, szczególnie w zakresie utrzyma-nia stabilności i trwałości systemu demokratycznego, ale również w stosunkach
zewnętrznych, jako czynnik efektywnego przeciwdziałania różnorodnym za-grożeniom. Mechanizmy decyzyjne ukształtowane w rozwiniętych systemach demokratycznych są więc splotem instytucjonalnych rozwiązań ustrojowych i prawnych oraz praktyki politycznej zmieniającej się pod wpływem ewolucji sy-tuacji politycznej. Są też często obarczone grzechami partykularyzmu w sferze ich treści oraz swego rodzaju kolektywizmu widocznego w przyjętych procedurach dochodzenia do rozwiązań. Tego negatywnego wpływu nie neutralizuje jakość stanowionego prawa w sferze bezpieczeństwa, które charakteryzują niespójność, brak precyzji, częste nowelizacje niesprzyjające tworzeniu stabilnych warunków zarówno dla funkcjonowania organów bezpieczeństwa, jak i dla aktywności oby-watelskiej. Ponadto obowiązujące przepisy są nieprzejrzyste, nadmiernie rozbu-dowane i niespójne, a w rozchwianym systemie prawnym występują nietrafne unormowania, luki i sprzeczności. Konsekwencją tego jest rozmycie kompeten-cji i odpowiedzialności, co utrudnia działania racjonalne i pożyteczne, a sprzyja nadużyciom i patologiom w różnych dziedzinach życia.
W kategoriach kryzysu władzy opisywać można także zagrożenia porząd-ku konstytucyjnego płynące ze sfery działania administracji publicznej. To ona w dużej mierze decyduje o jakości władzy wykonawczej w państwie, m.in. o tym, jak będą wykonywane decyzje władzy politycznej oraz jakie normy będą regulowały sferę wykonawczą polityki państwa. Funkcje administracji obejmują zatem wpływ na kształtowanie stosunków pomiędzy władzą a oby-watelem. Dobra administracja, przyjazna obywatelowi działa w jego interesie, jest symbolem państwa prawa. Może być zatem traktowana jako czynnik bez-pieczeństwa państwa, jako istotny element władzy wykonawczej. Ważna jest zatem jej efektywność oraz pełnienie służebnej roli wobec państwa i obywate-li. Identyfikowane tu zagrożenia najczęściej związane są z biurokratyzacją, ro-zumianą jako dążenie aparatu urzędniczego do maksymalizacji wpływów na decyzje polityczne, a także z korupcją, czyli z praktyką czerpania nieupraw-nionych korzyści. Problem korupcji można rozpatrywać w odniesieniu do działań grup interesu, które – jak wcześniej zauważono – wywierają wpływ na działalność organów władzy w warunkach demokracji. Zakres ich potencjal-nych możliwości wydaje się tak szeroki, jak szeroki jest zakres pojmowania bezpieczeństwa państwa. Ograniczając się jednak do sfery politycznej i ochro-ny porządku konstytucyjnego, można wykazać, że obejmuje on z jednej stroochro-ny procesy decyzyjne w sferze stanowienia prawa i wykonawczej, z drugiej zaś – wpływ wywierany na opinię publiczną, będącą istotnym czynnikiem kreo-wania działań politycznych.
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 23 Podsumowując uwagi dotyczące funkcjonowania grup interesów w sferze bezpieczeństwa, można stwierdzić, że państwo demokratyczne umożliwia ar-tykułowanie interesów społecznych. Jednak aktywność ta może mieć nega-tywne konsekwencje dla systemu – może osłabiać struktury państwa, wpły-wać na decyzje administracji i polityków, zmieniać stosunki gospodarcze. Może także przynosić zmiany w obrazie życia społecznego – wpływać na rela-cje zachodzące w społeczeństwie. Identyfikując ten wpływ jako zagrożenia dla porządku konstytucyjnego państwa, należy określić, czy ma on charakter jaw-ny, czy jego cele są artykułowane na forum publicznym, czy działalność pod-dawana jest społecznemu osądowi, podkreślając przy tym, że grupy interesu są w demokracji stałym fragmentem życia społecznego. Symptomy zagrożeń porządku konstytucyjnego ujmowane w relacjach zewnętrznego wpływu na państwo, jego pozycję i potencjał bezpieczeństwa mają charakter obiektywny i pozostają poza sferą wpływu narodowych ośrodków decyzyjnych. Procesy integracji zachodzące w Europie zmieniają istotnie rolę państwa, którego sy-stem prawny absorbuje coraz więcej regulacji ponadnarodowych. Miarą zaś wpływu rządu narodowego na przebieg integracji jest harmonizacja prawa krajowego ze wspólnotowym, a przyjmując, że omawiany proces następuje w warunkach generalnej zgodności celów nadrzędnych, należy stwierdzić, że w tym zakresie Europa operuje w miarę spójnym i czytelnym dla wszystkich uczestników procesów integracyjnych katalogiem wartości.
1.3. Zagrożenia bezpieczeństwa publicznego
Współcześnie źródeł zagrożeń bezpieczeństwa publicznego można dopa-trywać się wśród następujących czynników8: wysokiego poziomu
bezrobo-cia, rozwarstwienia ekonomicznego w społeczeństwie, wzrostu migracji ze-wnętrznej, osłabienia więzi społecznych, poczucia marginalizacji dużych grup społecznych, braku dostatecznej kontroli dostępu do broni palnej, nie za-wsze skutecznej realizacji polityki fiskalnej, częstych zmian i niedoskonałości
8 Por. M. Zajder, Przestępczość w okresie transformacji, [w:] Prawne i administracyjne aspekty
bezpieczeń-stwa osób i porządku publicznego w okresie transformacji ustrojowo-gospodarczej, red. W. Bednarek,
S. Pikulski, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2000, s. 232 oraz J. Jasiński, Spojrzenie na
stanowionego prawa, niskiej efektywności organów ścigania karnego i wymia-ru sprawiedliwości, braku skuteczności w realizacji przygotowanych progra-mów związanych z przeciwdziałaniem patologii społecznej (w tym również z walką z przestępczością). Ogólnie zagrożenia te można podzielić na zwią-zane z przestępczością: narkotykową, kryminalną, w obrocie gospodarczym, korupcją, przestępczością zorganizowaną oraz graniczną.
Narkomania w ostatnich latach staje się najgroźniejszą patologią społeczną. W tym czasie zachodziły w niej oraz w powiązanej z nią przestępczości znaczą-ce zmiany jakościowe, do których można zaliczyć: wzrost zażywania środków syntetycznych, pojawianie się środków zamiennych, środków o bardzo silnym działaniu, mieszanek środków odurzających i środków o działaniu jeszcze nie-znanym, środków łatwych w konsumpcji. Wystąpiły następujące zjawiska: do-minacja przestępczości zorganizowanej związanej z produkcją i obrotem narko-tykami, nasilenie przemocy w transakcjach z obrotem narkotykami (np. użycie broni), częste zmiany tras przesyłek i metod ukrywania narkotyków przez prze-mytników, wzrost przestępczości pospolitej związanej z przestępczością narko-tykową. Nastąpił znaczny wzrost liczby młodocianych narkomanów oraz spraw-ców czynów karalnych związanych z narkotykami. Znaczący wzrost przemytu narkotykowego obserwuje się głównie w dużych aglomeracjach miejskich oraz na terenach województw przygranicznych, a szczególnie niebezpieczne jest to, że w rejonach przygranicznych zauważa się coraz ściślejszą współpracę trans-graniczną narkotykowych grup przestępczych, z których większość wykazuje skład wielonarodowy. Podkreślić należy, że proceder ten w wielu przypadkach staje się jedynym źródłem utrzymania sprawców, a jednym z głównych rodza-jów tej przestępczości jest nielegalna produkcja środków odurzających. Odno-towuje się niekorzystne zjawisko, jakim jest fakt, że zorganizowane grupy prze-stępcze rozwijają swoją działalność z użyciem lokalnych sieci dealerskich.
Stan zagrożenia przestępczością kryminalną w odczuciu społeczeństwa jest swoistym wyznacznikiem stanu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Do-minują tu przestępstwa przeciwko mieniu, z reguły dokonywane bez używania przemocy. Szczególnie często występują kradzieże z włamaniem do obiektów prywatnych oraz kradzieże samochodów i włamania do nich. Sprawcami tego rodzaju przestępstw są wyspecjalizowane grupy włamywaczy wykorzystują-ce najnowszą technikę, dokonująwykorzystują-ce najczęściej kradzieży w dużych aglome-racjach miejskich, w tym również na zlecenie. Bardzo charakterystyczne jest ich umiędzynarodowienie oraz stosowanie terroru kryminalnego. Zmiany strukturalne w przestępczości kryminalnej związane są głównie z narastaniem
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 25 agresji i przemocy, coraz powszechniejszym używaniem broni palnej i mate-riałów wybuchowych oraz nasilaniem się porachunków przestępczych z zabój-stwami włącznie, co świadczy o wysokim udziale przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu. Z terrorem kryminalnym ściśle związany jest nielegalny obrót bro-nią i materiałami wybuchowymi przy jednoczesnym pozyskiwaniu przez gru-py przestępcze osób mających w tej dziedzinie jakieś doświadczenie. Sporym zainteresowaniem grup przestępczych oraz indywidualnych sprawców cieszy się także produkcja i dystrybucja fałszywych banknotów z wykorzystaniem legalnych drukarni. Współczesna przestępczość gospodarcza dotyka niemal wszystkich sfer życia. W jej zakresie odnotowuje się przeobrażenia pod wzglę-dem ilościowym, na płaszczyźnie strukturalnej i fenomenologicznej. Do głów-nych obszarów zagrożogłów-nych przestępczością należą:
– sektor bankowy, w którym dominują wyłudzenia pieniędzy przy użyciu sfałszowanych czeków, fałszywych zaświadczeń i innych dokumentów, ma-nipulacje kartami płatniczymi oraz wyłudzenia kredytów,
– sektor ubezpieczeniowy, w którym występują wyłudzenia odszkodowań komunikacyjnych, majątkowych i gospodarczych, często o charakterze zorganizowanym,
– sfera usług materialnych, w której odnotowuje się nieprawidłowości w bu-downictwie i gospodarce komunalnej (np. fakturowanie fikcyjnych robót, fałszowanie dokumentów, oszustwa przy wynajmie i sprzedaży mieszkań, a także w przekształceniach własnościowych),
– rolnictwo i gospodarka żywnościowa, gdzie działalność przestępcza polega na wyłudzaniu dopłat do preferencyjnych kredytów przeznaczonych na za-kup produktów rolnych oraz do kredytów na zaza-kup nawozów sztucznych, – sfera usług niematerialnych, w której stwierdza się wyłudzenia
odszkodo-wań przez biura turystyczne i ich klientów,
– działalność leasingową, która dotyczy wyłudzeń na szkodę firm ze strony zorganizowanych grup przestępczych wymuszających groźbą lub szanta-żem podpisanie umów,
– gospodarka energetyczna, obrót paliwami i surowcami, w której dominują oszustwa przy sprzedaży węgla i paliw płynnych,
– obrót towarowy, gdzie główną rolę odgrywają wyłudzenia towarów na podstawie sfałszowanych dokumentów tożsamości lub w imieniu nieist-niejącego (specjalnie w tym celu utworzonego) podmiotu gospodarczego, – sfera własności intelektualnej, w której nieprawidłowości przybierają po-stać nielegalnej produkcji i dystrybucji kaset oraz płyt lub ich
nieupraw-nionego odtwarzania, piractwa przemysłowego, piractwa video, piractwa komputerowego (nielegalne kopiowanie, wykorzystywanie programów bez posiadanych licencji itp.).
Z szeroko pojętą przestępczością gospodarczą wiąże się produkcja ukryta polegająca na wytwarzaniu wyrobów lub świadczeniu usług w celu unikania płacenia podatków, ceł i składek na ubezpieczenia społeczne. Bardzo waż-nym elementem jest tu nielegalne zatrudnienie, najpowszechniej stosowane w sferze usług budowlanych i instalacyjnych, remontów i napraw oraz handlu. W zakresie przeciwdziałania temu zjawisku widoczne są niezadowalająca sku-teczność aparatu administracji skarbowej w stosowaniu prawa oraz występu-jące w nim luki stwarzawystępu-jące możliwości rozwoju szarej strefy.
Uwzględniając powyższe, należy stwierdzić, iż autonomicznymi zagroże-niami w zakresie przestępczości gospodarczej są·:
– ciągła aktualność tradycyjnych przedmiotów przestępstw, zwłaszcza pro-dukcja, dystrybucja i przemyt fałszywych znaków pieniężnych, znaków ak-cyzy i papierów wartościowych, przemyt papierosów, alkoholu i wyrobów przemysłowych, wyłudzenia nienależnego zwrotu VAT-u, wyłudzenia ban-kowe, manipulacje giełdowe,
– wykorzystywanie do przestępczej działalności, również do prania brud-nych pieniędzy, utworzobrud-nych specjalnie w tym celu podmiotów zarejestro-wanych w tzw. rajach podatkowych,
– angażowanie się w usługi konsultingowe, pośrednictwa kredytowego oraz pośrednictwa w obrocie wierzytelnościami na rzecz dużych podmiotów sektora państwowego, podmiotów o podejrzanej proweniencji (co obser-wowane bywa także w obszarach gospodarki strategicznych dla interesów państwa, jak zakłady przemysłu zbrojeniowego lub podmioty uczestniczą-ce w obrocie specjalnym),
– aktywność inwestycyjna rodzimych lub zagranicznych ośrodków kapitało-wych o nieokreślonym pochodzeniu, angażująca znaczne kwoty o trudnym do ustalenia źródle, co może wskazywać na legalizowanie lub lokowanie środków finansowych pochodzących z przestępstw, np. narkotykowych, – wykorzystywanie dla celów przestępczych wszelkich luk w obowiązujących
przepisach celnych i podatkowych,
– podejmowanie przez zakłady przemysłu zbrojeniowego lub podmioty uczestniczące w obrocie specjalnym kontaktów handlowych z mało wiary-godnymi partnerami lub niekoncesjonowanymi pośrednikami, co stwarza zagrożenia związane z realizacją nielegalnych transakcji handlowych
do-Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 27 tyczących obrotu sprzętem specjalnym oraz towarami i technologiami po-dwójnego zastosowania oraz z eksportem do krajów objętych embargiem. Na różnych szczeblach decyzyjnych administracji centralnej i samorządo-wej mogą wystąpić nieprawidłowości w wydatkowaniu finansów publicznych będące wynikiem zaciągania nadmiernych zobowiązań, niezgodnego z pra-wem dokonywania przesunięć pomiędzy poszczególnymi pozycjami budże-tu, naruszania przepisów ustawy o zamówieniach publicznych, wykorzysty-wania przyznanych środków niezgodnie z przeznaczeniem, niewłaściwego wydatkowania środków pomocy zagranicznej, nieprawidłowego nadzoru nad przydzielaniem i właściwym wykorzystaniem przyznanych kwot przez ich dysponentów.
Kolejnym zagrożeniem bezpieczeństwa publicznego jest korupcja doty-cząca głównie obszarów życia społecznego i gospodarczego. Do szczególnie narażonych na łapownictwo, nadużycia funkcji czy płatną protekcję zalicza się przede wszystkim: system ubezpieczeniowy, system bankowy, państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe, administrację rządową i samorządową, orga-ny kontrolne (sądowe i egzekucyjne) oraz sferę zamówień publiczorga-nych. W sy-stemie ubezpieczeniowym korupcja to przede wszystkim przyjmowanie ko-rzyści majątkowych za fałszowanie i antydatowanie polis ubezpieczeniowych. Natomiast w systemie bankowym związana jest z podejmowaniem decyzji o udzielaniu kredytów niezgodnie z zasadami prawa bankowego i regulami-nami wewnętrznymi. Korupcja w państwowych przedsiębiorstwach przemy-słowych występuje głównie w branży energetycznej, cementowo-wapiennej i żywnościowej, a w odniesieniu do administracji rządowej i samorządowej oraz organów kontrolnych (sądowych i egzekucyjnych) uznaje się, że jej wy-stąpienie jest szczególnie niebezpieczne w związku z wydawaniem różnego rodzaju aktów administracyjnych oraz indywidualnych decyzji podatkowych, celnych itp. W obszarze zamówień publicznych korupcja dotyczy osób odpo-wiedzialnych za przestrzeganie procedur związanych głównie z organizacją przetargów. Wymienione sfery nie stanowią pełnego katalogu zagrożeń, wska-zują jedynie na powszechność działań korupcyjnych, występujących od sfer typowo gospodarczych po administracyjne i polityczne.
Przestępczości gospodarczej towarzyszą najczęściej łapownictwo, płatna protekcja czy nadużycie funkcji. W wielu sytuacjach są one początkowym lub finalnym etapem działalności przestępczej, umożliwiającym uzyskanie niele-galnych dochodów albo uniknięcie odpowiedzialności czy utraty zysków. Co-raz częściej wskazane wcześniej mechanizmy korupcyjne przybierają postać
zorganizowanych działań przestępczych, u podłoża których znajdują się m.in.: duży zakres uznaniowości przy wydawaniu decyzji administracyjnych, mała skuteczność mechanizmów kontrolnych, niewłaściwy dobór kadry urzędni-czej oraz niski poziom płac w sektorze państwowym, w tym w organach admi-nistracyjnych, kontroli i ścigania. Bardziej szczegółowa analiza tego rodzaju przestępczości umożliwia wskazanie głównych tendencji rozwojowych w za-kresie przestępczości zorganizowanej. Są to:
– wzajemne przenikanie się różnych kategorii przestępstw w ramach jednej grupy przestępczej,
– doskonalenie metod ich działania w różnych sferach gospodarki i życia społecznego,
– kumulacja nielegalnego kapitału i pranie brudnych pieniędzy z wykorzy-staniem systemu finansowego (w tym sektora bankowego, ubezpieczenio-wego i rynku papierów wartościowych),
– wzrost poziomu agresji w działaniach zorganizowanych grup przestęp-czych,
– wchodzenie w porozumienia przestępcze z przedstawicielami organów ad-ministracji państwowej i samorządowej coraz wyższego szczebla oraz – korumpowanie urzędników państwowych.
Wzajemne przenikanie się różnych kategorii przestępstw w ramach jednej grupy przestępczej uzależnione jest od sytuacji rynkowej, kontaktów i moż-liwości osobowych, finansowych, marketingowych, wyposażenia w środki techniczne itp. Przestępczość zorganizowana staje się tym samym pomo-stem między przestępczością pospolitą i gospodarczą. Z kolei doskonalenie metod działania w różnych sferach gospodarki i życia społecznego powo-duje powstawanie nowych mechanizmów przestępczych wykorzystujących luki w prawie i niedoskonałości systemu kontroli. Zjawiskiem typowym dla kumulacji nielegalnego kapitału i prania brudnych pieniędzy jest zaniża-nie lub zawyżazaniża-nie cen towarów oraz przerzucazaniża-nie dochodów do podmio-tów kupowanych lub tworzonych w tzw. rajach podatkowych, a także wyko-rzystywanie fikcyjnych podmiotów gospodarczych. Niepokojące jest to, że działaniom zorganizowanych grup przestępczych towarzyszy duży poziom agresji (egzekucje, porwania osób, tortury, akty terroru kryminalnego), jak również fakt umiędzynaradawiania się grup przestępczych i zwiększanie te-renów przez nie kontrolowanych.
Najpoważniejszym problemem przestępczości granicznej jest nielegalna migracja, której podłożem są głównie konflikty narodowościowe, etniczne
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 29 i religijne, oraz niestabilna sytuacja polityczna, gospodarcza i niski poziom ekonomiczny. Zasadniczymi problemami mającymi związek z nielegalną mi-gracją jest: przekraczanie granicy wbrew przepisom prawa (na podstawie cu-dzych lub sfałszowanych dokumentów paszportowych lub wiz, w skrytkach środków transportu), przemyt towarów oraz fałszowanie odcisków stemp-li kontrolerskich w celu legastemp-lizacji pobytu. Niepokojące staje się, widoczne w ostatnich latach, zagrożenie nielegalną migracją w formach zorganizowa-nych. Organizacją przerzutów nielegalnych emigrantów zajmują się profesjo-nalne grupy przestępcze mające powiązania międzynarodowe, wyposażone w najnowocześniejszy sprzęt i broń palną, a także wysoce wyspecjalizowane, hermetyczne i często połączone więzami rodzinnymi.
1.4. Zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego
Źródłem zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego mogą być9: przyroda,
in-frastruktura techniczna będąca dziełem ludzkiej cywilizacji, ułatwiająca czło-wiekowi życie: budynki, sieć komunikacyjna, media, zakłady pracy i inne, jak również ludzie. Od wieków człowiek kształtował swoje środowisko nie tylko w zakresie tworzenia infrastruktury technicznej, ale również przyrody, two-rząc coraz lepsze warunki własnego bytu oraz rozwoju społecznego i ekono-micznego. Istniejąca od początku naszej cywilizacji silna zależność między człowiekiem i stworzoną przez niego, w szerokim tego słowa znaczeniu, kul-turą a otaczającą go przyrodą oraz ogromny rozwój nauki powodują, iż nie-zmiernie trudno jest dzisiaj w sposób precyzyjny i niepodlegający dyskusji stwierdzić, czy dane zjawisko zostało spowodowane tylko i wyłącznie siłami natury, czy też działalnością człowieka. Dzieje się tak dlatego, że zjawiska at-mosferyczne same w sobie nie muszą stanowić zagrożenia, ale mogą powo-dować groźną dla życia ludzi awarię techniczną. Podobnie awaria technicz-na może uwolnić siły technicz-natury (np. wodę) i spowodować skutki typowe dla ich działania. Pożar może być spowodowany podpaleniem, awarią techniczną lub uderzeniem pioruna. Zalanie terenu może nastąpić w wyniku długotrwa-łych opadów atmosferycznych lub uszkodzenia tamy na pobliskim zbiorniku
spowodowanego błędem budowlanym, aktem terroru, działaniami wojen-nymi bądź też pomyłką ludzi obsługujących zaporę. Podziału zagrożeń bez-pieczeństwa powszechnego można dokonywać ze względu na destrukcyjne oddziaływanie konkretnego komponentu otoczenia podmiotu badań (czło-wieka, społeczności lokalnej). Przy takim kryterium podziału, czynnikami powodującymi zagrożenia dla członków społeczności lokalnej będą:
– siły natury, – awarie techniczne, – konflikty społeczne.
Przy tak przyjętym podziale zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego bez-pośrednim skutkiem oddziaływania sił natury będą klęski żywiołowe, epide-mie chorób zakaźnych ludzi i zwierząt oraz awarie techniczne. Konsekwencją awarii technicznych będą katastrofy techniczne oraz epidemie chorób zakaź-nych ludzi, zaś konfliktów społeczzakaź-nych – przestępczość itp.
Klęską żywiołową nazywamy katastrofę w przyrodzie powodującą szkody i zniszczenia na terenach zamieszkanych i użytkowanych przez ludzi. Klęski żywiołowe są najczęściej trudne do przewidzenia, co uniemożliwia ludziom przygotowanie się na ich wystąpienie i ograniczenie szkód. Siła i gwałtow-ność zjawisk przyrodniczych powodujących klęski żywiołowe jest znacznie większa niż możliwości przeciwstawienia się im, stąd często w trakcie ich występowania ginie wielu ludzi, powstają też ogromne straty materialne. Sta-nowią one dziś poważne zagrożenie dla człowieka i otaczającego go środowi-ska. Różnorodność charakteru oraz skala występowania tych zagrożeń stawia instytucje odpowiedzialne za zarządzanie w sytuacjach kryzysowych przed problemem stworzenia systemu norm regulujących kompetencje i zakres działania właściwych podmiotów. Charakteryzując oddziaływanie sił przy-rody, możemy wyróżnić takie zagrożenia jak: powodzie, silne wiatry i hura-gany, długotrwałe susze, osuwiska ziemne, zapadliska ziemne, zamiecie i za-wieje śnieżne, w tym długotrwałe opady śniegu, zatory lodowe, ekstremalne temperatury, zlodowacenia akwenów wodnych powodujące niedotlenienie, masowe występowanie szkodników, epidemie, choroby zakaźne ludzi i zwie-rząt, podniesienie poziomu wód gruntowych, uderzenia meteorytów, trzę-sienia ziemi i inne. W naszym kraju występuje wiele tego typu zagrożeń. Na kolejnych stronach scharakteryzowano kilka z nich. W ocenie Autora są one najgroźniejsze i pojawiają się najczęściej.
Powodzie występują cyklicznie, podobnie jak większość zjawisk meteo-rologiczno-hydrologicznych. Powódź to jedno z najczęściej występujących
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 31 zagrożeń naturalnych, jest zjawiskiem przyrodniczym o charakterze ekstre-malnym, często gwałtownym, występującym nieregularnie. Zgodnie z art. 9 ust. 1 pkt 10 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. o prawie wodnym powódź defi-niowana jest jako „czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w normal-nych warunkach nie jest pokryty wodą, powstałe na skutek wezbrania wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz od strony mo-rza, powodujące zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi, środowiska, dziedzi-ctwa kulturowego oraz działalności gospodarczej”. Powodzie są naturalnymi zjawiskami przyrodniczymi charakteryzującymi się silnym działaniem de-strukcyjnym w środowisku naturalnym. Trwają długo, występują na rozle-głym obszarze i wymagają znaczących sił oraz środków do prowadzenia akcji i przywrócenia środowiska do stanu pierwotnego. Najczęściej występują po-wodzie: opadowe (letnie) – powodowane nawalnymi lub rozległymi opadami deszczu, roztopowe, zimowe – których przyczyną są zjawiska lodowe na rze-kach, sztormowe – powstające w zatorze-kach, zalewach i ujściowych odcinkach rzek na skutek spiętrzeń wody powodowanych sztormem10. Na obszarze
na-szego kraju znajduje się kilkaset różnorodnych zbiorników wodnych, wśród których największymi są: Jezioro Solińskie, Zalew Włocławski, Zbiornik Ot-muchów, Jeziorsko, Jezioro Rożnowskie i Zbiornik Goczałkowicki. Oprócz sztucznych zbiorników wodnych istnieją liczne zbiorniki naturalne, które w czasie niesprzyjających warunków atmosferycznych również stwarzają za-grożenie powodziowe.
Łącznie na obszarze naszego kraju katastrofalnymi zatopieniami zagrożo-ny jest obszar o powierzchni ok. 2900 km², na którym zamieszkuje 1,2 mln osób, znajduje się ok. 500 zakładów produkcyjnych, 800 mostów, 1300 km dróg towarowych, 400 km linii kolejowych. Częściowemu lub całkowitemu zatopieniu może ulec 70 miast oraz setki wsi i osad11. Doświadczenia
powo-dzi wskazują, że skutki tego żywiołu potęgowane są przez12: niedostateczne
naturalne zdolności retencyjne terenów położonych w zlewni górnej części rzek oraz ich górskich dopływów, nieodpowiednią zdolność zatrzymywania
10 W rejonach sejsmologicznych częstym zjawiskiem są również wysokie fale (5–30 m), których
pręd-kość rozprzestrzeniania się dochodzi do 400–800 km/h.
11 O rozmiarach i skutkach powodzi w znacznym stopniu decyduje stan środowiska naturalnego – na
terenach pozbawionych lasów lub osłony innej roślinności rozlewiska są większe i dłużej utrzymują się na ich powierzchni.
12 Zob. Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego, Instytut Gospodarki Przestrzennej i
fali powodziowej przez zbiorniki położone w poszczególnych biegach rzek, zły stan techniczny wałów przeciwpowodziowych, niewłaściwy sposób zago-spodarowania i użytkowania terenów zagrożonych powodziami, błędy w pla-nowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Źródłem takich zagrożeń mogą być również budowle hydrotechniczne spiętrzające wodę, mające duży wpływ na zagrożenia dla obszarów położonych poniżej zapory. Zagrożenie tego ro-dzaju wynika z możliwości zerwania (pęknięcia) zapory, jak i przelania się wody przez koronę zapory na skutek gwałtownej fali powodziowej. Nie ulega wątpliwości, że w celu zmniejszenia zagrożenia powodziowego konieczne jest: monitorowanie zagrożeń, budowa wałów oraz zbiorników retencyjnych i pol-derów, udrożnienie koryt i dolin rzecznych, a także, co wydaje się niezwykle istotne, właściwe zagospodarowanie przestrzenne obszarów zagrożonych po-wodzią pozwalające na minimalizację ewentualnych strat. Skutki powodzi są bardzo często wprost niewyobrażalne i swoim zasięgiem obejmują nie tylko środowisko naturalne, ale przede wszystkim ludność i całą sferę gospodarki kraju, w tym jego infrastrukturę. Bezpośrednimi skutkami powodzi są:
– bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia osób, – negatywny wpływ na zdrowie psychiczne, – okresowe utrudnienia w przemieszczaniu się, – brak dostępu do żywności i wody pitnej, – możliwa konieczność ewakuacji ludności,
– możliwość paniki wśród ludności oraz zagrożenie zakłócenia porządku publicznego,
– możliwy wzrost przestępczości o charakterze kryminalnym oraz zwiększo-na liczba przestępstw i wykroczeń pospolitych (kradzieże z włamaniem, rozboje, niszczenie mienia).
Z kolei skutki powodzi, jakich doznaje gospodarka kraju, w tym jego mie-nie i infrastruktura, to:
– zniszczenie hodowli i zbiorów w gospodarstwach rolnych, – osłabienie ekonomiczne przemysłu spożywczego,
– wzrost cen produktów żywnościowych,
– wypłata odszkodowań dla przedsiębiorców zajmujących się przetwarza-niem i sprzedażą żywności,
– zniszczenia występujące w infrastrukturze (m.in. takich jej elementów jak: wały przeciwpowodziowe, pompownie, urządzenia hydrotechniczne, drogi, mosty, wiadukty, tunele, przepusty, urządzenia i sieć kanalizacyjno--wodociągowa),
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 33 – możliwe długoterminowe zablokowanie szlaków/węzłów
komunikacyj-nych powodujące unieruchomienia lub utrudnienia w transporcie,
– utrudnienia komunikacyjne: niemożność dotarcia mieszkańców do za-kładów pracy, utrudniony dostęp do rejonów zniszczeń i związane z tym utrudnienia ratownicze,
– konieczność ponoszenia dużych nakładów z budżetu państwa w związku z likwidacją skutków zdarzenia,
– zniszczenia w infrastrukturze wytwarzania, przesyłu lub dystrybucji ener-gii elektrycznej i ciepłowniczej,
– zniszczenia obiektów użyteczności publicznej/lokali mieszkalnych/miejsc pracy,
– zakłócenia funkcjonowania systemów łączności i systemów teleinforma-tycznych:
• ograniczenie bądź całkowita utrata łączności radiowej i telefonicznej, • brak albo ograniczenie świadczenia usług telekomunikacyjnych lub
pocztowych,
– zakłócenia w funkcjonowaniu systemu dystrybucyjnego paliw na terenie całego kraju lub w poszczególnych jego regionach,
– możliwość istotnych skutków społecznych w postaci skokowego wzrostu poziomu bezrobocia,
– straty w dziedzictwie narodowym.
Również środowisko nie oprze się następującym skutkom:
– możliwe zniszczenia, a nawet degradacja środowiska naturalnego (ska-la zniszczeń uzależniona od skali i zasięgu zaistniałego zjawiska), w tym: możliwa degradacja cennych przyrodniczo lub chronionych obszarów i ga-tunków (rezerwaty, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary Natura 2000, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe),
– możliwość miejscowego skażenia środowiska w wyniku uszkodzeń insta-lacji i urządzeń technicznych i uwolnienia szkodliwych substancji na ob-szarach, na których usytuowane są substancje i materiały niebezpieczne. Pożary stanowią jedną z najgroźniejszych klęsk żywiołowych bądź poważne zdarzenie losowe. Powodują znaczne straty materialne. Najbardziej zagrożone pożarami są obszary leśne i obiekty przemysłowe. Pożarem nazywa się samo-rzutne, niekontrolowane rozprzestrzenianie się ognia, zagrażające życiu ludzi i powodujące straty materialne. Żywioł ten zawsze stanowił i stanowi nadal jedno z głównych niebezpieczeństw trapiących ludzkość. Pożary uwarunko-wane są różnymi czynnikami, jak: wyładowania atmosferyczne, samozapłon
(np. torfu, siana itp.), promienie słoneczne skupione przez szkło czy soczew-kę lub zerwanie linii energetycznej. W 80% przypadków przyczyną pożaru jest jednak działalność człowieka. Najczęściej przyczynami powstawania ta-kich pożarów są: nieostrożne obchodzenie się z ogniem lub celowe podpale-nie (np.: wypalapodpale-nie łąk i ściernisk), wady urządzeń grzewczych, elektrycznych i gazowych, iskrzenie pojazdów, maszyn i urządzeń. Największe szkody eko-logiczne wyrządzają pożary lasów i puszcz, będące źródłem olbrzymiej emi-sji gazów szklarniowych, powodujące erozję gleby, lokalne zmiany warunków klimatycznych i wodnych. Nie tylko niszczą one znaczne ilości drzewostanu, ale też obniżają niektóre właściwości lasu, w tym jego korzystny wpływ na środowisko czy zdolność zachowywania wilgoci. W wyniku pożarów wynisz-czona zostaje cenna fauna oraz ulega zakłóceniu planowa gospodarka leśna. Żywioł ogarniający duże obszary stanowi bezpośrednie zagrożenie dla oko-licznych miast i osiedli ludzkich. Dość często spotykane są również pożary torfowisk, których skutki wynikają głównie z bardzo dużego zadymienia te-renu. Pożary (będące przyczyną lub skutkiem awarii) przyczyniają się do do-datkowych zniszczeń obiektów i urządzeń przemysłowych oraz ograniczają możliwość szybkiej reakcji i likwidacji zagrożenia. Bardzo niebezpieczne są pożary w przemyśle naftowym, a także na terenach roponośnych oraz przy transporcie paliw płynnych w cysternach kolejowych, samochodowych czy na tankowcach. Pożary w dużych zakładach przemysłowych i w miastach mogą przerodzić się w żywioł powodujący olbrzymie ruchy i ciągi powietrza, osią-gający w kulminacyjnym momencie siłę cyklonu. Pożary są też zjawiskiem bardzo często towarzyszącym innym zagrożeniom, np. trzęsieniom ziemi czy też awariom urządzeń przemysłowych i komunalnych.
Skutkami pożarów dla ludności są m.in. bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia oraz możliwa konieczność ewakuacji ludności. Natomiast dla mienia oraz infrastruktury: ogromne straty w gospodarce, zniszczenia w infrastruk-turze związanej z wytwarzaniem, przesyłem lub dystrybucją energii elektrycz-nej, straty w dziedzictwie narodowym – możliwość zniszczenia krajobrazów kulturowych zaliczanych do zabytków nieruchomych. Również środowisko podlega wielu skutkom, jakimi są możliwe zniszczenia, a nawet degradacja środowiska naturalnego (skala zniszczeń zależy od skali i zasięgu zaistniałego zjawiska), w tym: zniszczenia drzewostanu, straty w populacji zwierząt wol-no żyjących, ryzyko wyginięcia lub ograniczenia populacji danego gatunku zwierząt lub roślin, możliwa degradacja cennych przyrodniczo lub chronio-nych obszarów i gatunków, pogorszenie warunków w środowisku glebowym,
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 35 możliwość dużych skutków odłożonych, będących wynikiem gwałtownego rozwoju szkodników upraw leśnych związanego z trudnościami w zagospo-darowaniu dużych obszarów pożarzyska, możliwość skażenia powietrza. Ana-lizując z kolei możliwość walki z pożarami, nie należy zapominać, że w du-żej mierze zależy ona od wykonywania i przestrzegania przepisów o ochronie przeciwpożarowej przez odpowiedzialne za stan ochrony przeciwpożarowej osoby funkcyjne na wszystkich szczeblach administracji państwowej i go-spodarczej oraz przez pracowników zakładów pracy, a także całą ludność. Zmniejszenie ryzyka powstawania pożarów można osiągnąć przez:
– planowanie przestrzenne miast, osiedli, obiektów przemysłowych z uwzględnieniem wymagań ochrony przeciwpożarowej,
– stosowanie w budownictwie wyłącznie materiałów niepalnych i trudno za-palnych,
– przygotowanie na terenach gmin i zakładów pracy przeciwpożarowych zbiorników wodnych,
– tworzenie pasów ochronnych w lasach,
– szkolenie ludności i załóg zakładów pracy w zakresie ochrony przeciwpo-żarowej,
– systematyczny nadzór nad stanem ochrony przeciwpożarowej zakładów pracy, budynków i urządzeń publicznych, budynków mieszkalnych i in-nych obiektów.
Osuwiska zaliczane są do groźnych klęsk żywiołowych. Polegają na zsu-waniu się mas skalnych pod wpływem ciężkości. Szczególnie częste są na ob-szarach, gdzie warstwy skał przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych wystę-pują naprzemiennie. Miejscami ich występowania są naturalne stoki i zbocza dolin i zbiorników wodnych. Przyczyną tego zjawiska mogą być: zwiększenie stromizny zbocza spowodowane podmyciem wodą lub podcięciem stoków wykopami drogowymi lub budowlanymi, osłabienie trwałości skał na sku-tek zwietrzenia lub przewilgocenia, oddziaływanie wstrząsów sejsmicznych, a nawet nadmierne podlewanie sadów i ogrodów położonych na zboczach. Zazwyczaj osuwiska spowodowane zmianą warunków naturalnych nie po-wstają nagle. Pierwszymi oznakami rozpoczynających się ruchów zsuwo-wych jest pojawienie się szczelin na powierzchni ziemi, jezdni i umocnie-niach brzegowych, przesunięcie się drzew, słupów itp. Złudnym zjawiskiem jest fakt, iż im osunięcie się gruntu jest bardziej prawdopodobne, tym ru-chy osuwiskowe i zmiany w otoczeniu są wolniejsze. Osuwiska niejedno-krotnie niszczą obszerne połacie użytków rolnych oraz drogi i zabudowania,
stwarzają sztuczne i niebezpieczne zapory na rzekach. Występują przeważ-nie w rejonach górskich, jak rówprzeważ-nież na stromych brzegach przeważ-niektórych rzek i wybrzeżach morskich. Do odrębnej grupy można zaliczyć osuwiska sztucz-nych urządzeń ziemsztucz-nych: nasypów kolejowych, zwałów skalsztucz-nych, a w szcze-gólności olbrzymich hałd ziemi, gliny czy piachu, które mogą przerodzić się w potoki błotno-rumowiskowe niszczące budynki mieszkalne, tory kolejowe, drogi i urządzenia hydrotechniczne. Przyczyną powstawania potoków rumo-wiskowych bywają często ulewne deszcze i huragany. Osuwiska powodują rozmaite straty – degradację terenów i zniszczenie całej posadowionej na nich infrastruktury, w tym: budynków mieszkalnych, sieci drogowej, sieci kana-lizacyjnej, linii telekomunikacyjnych, linii elektrycznych, gazociągów, upraw i lasów. W Polsce na 6% powierzchni kraju, jaką stanowią Karpaty, występuje ponad 95% wszystkich osuwisk, których liczba na podstawie prac prowadzo-nych w ramach projektu System Osłony Przeciwosuwiskowej (SOPO) może osiągać 50 tys.–60 tys.13. Osuwiska zajmują bardzo duże obszary, obejmując
niekiedy 35% powierzchni gmin. W Polsce pozakarpackiej osuwiska najczęś-ciej występują: na wybrzeżu Bałtyku, szczególnie na stromych zboczach pod-mywanych przez wodę morską, w pasie nizin Polski północnej i środkowej, przede wszystkim na zboczach dużych dolin rzecznych: Wisły, Warty oraz Narwi, Bugu i Noteci, w pasie wyżyn Polski środkowej, głównie na zboczach doliny Wisły w okolicach Tarnobrzegu i Sandomierza oraz w niewielkiej licz-bie w Sudetach. Destrukcyjne oddziaływanie osuwisk wywiera dość dotkli-we skutki odczuwalne przez ludność, infrastrukturę i środowisko. Główny-mi efektaGłówny-mi zagrożenia ludności są: bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia osób, okresowe utrudnienia w przemieszczaniu się oraz możliwa koniecz-ność ewakuacji ludności i opuszczenia zagrożonych budynków. Z kolei skut-kami w szeroko analizowanej infrastrukturze są:
– zniszczenia hodowli i zbiorów w gospodarstwach rolnych, w tym osłabie-nie ekonomiczne przemysłu spożywczego, wzrost cen produktów żywnoś-ciowych oraz wypłata odszkodowań dla przedsiębiorców zajmujących się przetwarzaniem i sprzedażą żywności,
– zniszczenia w infrastrukturze komunalnej i transportowej (drogi, mosty, wiadukty, tunele, urządzenia i sieć kanalizacyjno-wodociągowa, łamanie
13 Do bazy projektu SOPO wprowadzono (według stanu na dzień 30.09.2015 r.) dane dotyczące 57 243
osuwisk i 4603 terenów zagrożonych https://www.mos.gov.pl/fileadmin/user_upload/mos/srodowi-sko/geologia/Realizacja_projektu_SOPO_w_latach_2008–2015.pdf (dostęp: 9.06.2018).
Potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego 37 się słupów trakcyjnych, zerwanie trakcji), w tym: możliwe długoterminowe zablokowanie szlaków/węzłów komunikacyjnych powodujące unierucho-mienie lub utrudnienia w transporcie, utrudnienia komunikacyjne – nie-możność dotarcia mieszkańców do zakładów pracy, ograniczony dostęp do rejonów zniszczeń i związane z tym utrudnienia ratownicze,
– konieczność dużych nakładów z budżetu państwa w związku z likwidacją skutków zdarzenia,
– zniszczenia w infrastrukturze wytwarzania, przesyłu lub dystrybucji ener-gii elektrycznej,
– zniszczenia obiektów użyteczności publicznej/lokali mieszkalnych/miejsc pracy,
– zakłócenia funkcjonowania systemów łączności i systemów teleinforma-tycznych, w tym: ograniczenie bądź całkowita utrata łączności radiowej i telefonicznej, brak albo ograniczenie świadczenia usług telekomunika-cyjnych lub pocztowych, zakłócenia w funkcjonowaniu systemu gazowego oraz straty w dziedzictwie narodowym (możliwość zniszczenia obiektów zabytkowych).
W środowisku możliwe są zniszczenia, a nawet całkowita degradacja śro-dowiska naturalnego, przy czym skala tych zniszczeń uzależniona jest od wiel-kości i zasięgu zaistniałego zjawiska.
Burza to zjawisko charakteryzujące się intensywnymi, ulewnymi opada-mi, połączonymi często w wyładowaniami atmosferycznymi oraz silnym wia-trem14. Wyładowania atmosferyczne powstają wewnątrz chmury, między jej
warstwą dolną – ujemnie naładowaną, a górną, posiadającą ładunek dodatni, mogą także występować między kilkoma chmurami. Zjawiska te unaoczniają się podczas burzy w postaci piorunów, grzmotów i błyskawic. Burza oprócz tego, że może spowodować powódź, może także wyrządzić ogromne szko-dy za sprawą wyładowań atmosferycznych. Gwałtowna i długotrwała ulewa może skutkować zniszczeniem użytków i plonów rolnych. Natomiast piorun za sprawą istniejącego w nim ładunku elektrycznego może doprowadzić do śmierci człowieka bądź być przyczyną pożaru. Napięcie, które jest w błyska-wicy, to miliony woltów. Z kolei moc pioruna zależy od jego natężenia, które oscyluje w granicach 500 tys. A. Temperatura wewnątrz pioruna może wynosić
14 Wiatr osiągający siłę 8 stopni w skali Beauforta nazywany jest wichrem. Porywy wielkości 9–11
stopni określane są sztormem, natomiast wiatr o sile przekraczającej 32m/s (12 stopni w skali Beau-forta) to huragan.
