W 1995 r. zaczął funkcjonować w Polsce, zorganizowany przez Państwową Straż Pożarną, krajowy system ratowniczo-gaśniczy, którego podstawowym celem jest ochrona życia, zdrowia, mienia lub środowiska poprzez: walkę z pożarami i innymi klęskami żywiołowymi, ratownictwo techniczne, che-miczne i od 1997 r. również poprzez ratownictwo ekologiczne i medyczne w zakresie udzielania kwalifikowanej pierwszej pomocy (KPP)66.
Działania podejmowane przez KSRG zarówno w zakresie walki z innymi klęskami żywiołowymi, jak i ratownictwa technicznego, chemicznego, eko-logicznego czy też medycznego obejmują planowanie, organizowanie i reali-zację działań ratowniczych niezbędnych do zmniejszenia lub likwidacji bez-pośrednich zagrożeń niebezpiecznych dla ludzi, zwierząt, środowiska lub mienia, w tym przede wszystkim: rozpoznanie i identyfikację zagrożenia, za-bezpieczenie strefy działań ratowniczych oraz oznakowanie strefy zagrożenia, włączanie lub wyłączanie instalacji, urządzeń i mediów mających wpływ na bezpieczeństwo zagrożonych lub poszkodowanych osób oraz na bezpieczeń-stwo ratowników, wykonanie czynności umożliwiających: dotarcie i wykona-nie dostępu do zagrożonych lub poszkodowanych osób, przygotowawykona-nie dróg ewakuacji oraz zapewnienie bezpieczeństwa zagrożonym. Do przedsięwzięć tych należy również: ewakuacja poszkodowanych, likwidacja zagrożeń, za-stosowanie właściwego sprzętu oraz technik ratowniczych, likwidacja, ogra-niczenie lub zwiększenie strefy zagrożenia, uruchamianie dodatkowych sił i środków podmiotów KSRG i wiele innych działań, niezbędnych lub pomoc-nych w ochronie ludności.
Budowa KSRG opiera się na założeniu stworzenia jednolitego i spójnego układu, skupiającego powiązane ze sobą różne podmioty ratownicze, tak aby można było podjąć skutecznie każde działanie ratownicze. Tak stworzony krajowy system ratowniczo-gaśniczy stanowi integralną część bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, obejmującą – w celu ratowania życia, zdrowia, mie-nia lub środowiska – prognozowanie, rozpoznawanie i zwalczanie pożarów, klęsk żywiołowych lub innych miejscowych zagrożeń. W systemie przyjęto, że zasady realizacji podstawowych zadań ratowniczych są niezmienne i dostoso-wane do specyfiki wszelkiego rodzaju zdarzeń, również masowych lub klęsk żywiołowych, kiedy siły i środki ratownicze są niewystarczające, a organiza-cja działań ratowniczych wymaga modyfikacji priorytetów oraz dokonania uproszczeń w procedurach działania.
Uogólniając, przyjmuje się, że krajowy system ratowniczo-gaśniczy jest to zespół przedsięwzięć organizacyjnych, szkoleniowych, materiałowo-technicz-nych i finansowych, obejmujących prognozowanie, rozpoznawanie i zwalcza-nie pożarów, klęsk żywiołowych, miejscowych zagrożeń oraz skupiający w upo-rządkowanej wewnętrznie strukturze jednostki ochrony przeciwpożarowej w celu ratowania życia, zdrowia, mienia i środowiska. Jego organizatorem oraz bazą jest Państwowa Straż Pożarna z całym zapleczem kadrowym, sprzętowym i logistycznym. Jednostkami realizującymi zadania KSRG są przede wszystkim
Krajowy system ratowniczo-gaśniczy organizatorem współdziałania w ochronie… 117 jednostki ratowniczo-gaśnicze Państwowej Straży Pożarnej, a ponadto, zgod-nie z art. 20 i 23 oraz 14 ustawy o ochrozgod-nie przeciwpożarowej, inne podmioty ochrony przeciwpożarowej, a mianowicie: ochotnicze straże pożarne, zakła-dowe straże pożarne, zakłazakła-dowe służby ratownicze, gminne zawozakła-dowe straże pożarne, terenowe służby ratownicze oraz inne jednostki ratownicze. System swym zasięgiem obejmuje obszar całego kraju i działa na szczeblu krajowym, wojewódzkim i rejonowym (a w przyszłości powiatowym). Nie obejmuje jedy-nie wąskich, specyficznych typów ratownictwa, a mianowicie:
– morskiego – w ramach którego prowadzone są działania na statkach pły-wających,
– górskiego – realizującego działania specjalistyczne w górach, – górniczego – prowadzącego działania pod ziemią.
Krajowy system ratowniczo-gaśniczy w ramach posiadanych sił i środków współpracuje z właściwymi organami i podmiotami podczas zdarzeń nad-zwyczajnych wywołanych zagrożeniem czynnikiem biologicznym, w tym zda-rzeń o charakterze terrorystycznym. System opiera się na Państwowej Straży Pożarnej, wiodącej i utrzymywanej z budżetu państwa służbie ratowniczej, jak również ochotniczych strażach pożarnych, utrzymywanych z budżetów samo-rządowych i dotacji z budżetu państwa. Partnerstwo tych służb oparte jest na współdziałaniu, realizowaniu oczekiwanych przez państwo standardów zada-niowych, organizacyjnych, szkolezada-niowych, sprzętowych i dokumentacyjnych na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z możliwością organizowania pomocy ratowniczej i humanitarnej zarówno na terenie kraju, jak i poza jego granicami. Zgodnie z właściwością terytorialną krajowy system ratowniczo--gaśniczy tworzą oraz koordynują jego funkcjonowanie następujące organy władzy:
– wójt (burmistrz lub prezydent miasta) w zakresie zadań ustalonych przez wojewodę,
– starosta, który określa zadania i kontroluje wykonywanie ich na obszarze powiatu, a w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń życia, zdrowia, środo-wiska i mienia zarządza systemem przy pomocy powiatowego zespołu re-agowania kryzysowego,
– wojewoda, który określa zadania i kontroluje ich wykonanie na obszarze województwa, a w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń życia, zdrowia, środowiska i mienia zarządza systemem przy pomocy wojewódzkiego ze-społu reagowania kryzysowego,
Określają oni zadania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, koordy-nują jego funkcjonowanie i kontrolują wykonywanie wynikających stąd za-dań, a w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń życia, zdrowia lub środowiska kierują tym systemem. Centralnym organem administracji rządowej w spra-wach organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego oraz ochro-ny przeciwpożarowej jest Komendant Główochro-ny Państwowej Straży Pożarnej, podległy ministrowi właściwemu ds. wewnętrznych, pełniącemu nadzór nad funkcjonowaniem KSRG. Krajowy system ratowniczo-gaśniczy zapewnia cią-głe funkcjonowanie na poziomach:
– powiatowym, jako podstawowym poziomie wykonawczym działań
ratow-niczych na obszarze gmin i powiatu,
– wojewódzkim, jako poziomie wspomagania i koordynacji działań
ratowni-czych na obszarze województwa,
– centralnym, jako poziomie wspomagania i koordynacji działań
ratowni-czych na obszarze kraju.
System funkcjonuje w dwóch stanach:
– stałego czuwania i doraźnego reagowania, polegającym na podejmowaniu działań ratowniczych przez własne siły i środki powiatów i gmin,
– wykonywania działań ratowniczych wymagających użycia sił i środków spoza powiatu, wtedy uruchamiany jest poziom wspomagania i koordy-nacji ze szczebla wojewódzkiego, a przy dużych lub złożonych działaniach ratowniczych – ze szczebla centralnego (kraju).
Szczególnie ważnym poziomem funkcjonowania systemu jest powiat67, gdyż tam przyjmowane są wszelkie zgłoszenia o zdarzeniach wymagających podjęcia działań ratowniczych oraz realizowane są działania ratownicze, rów-nież wówczas, gdy siły i środki gminnych podmiotów ratowniczych są nie-wystarczające i wymagają wsparcia z poziomu wojewódzkiego i krajowego. Struktura KSRG w poszczególnych powiatach zależy od rodzaju zagrożeń i sieci jednostek ratowniczych, a ta jest zależna od możliwości włączenia do systemu, poza jednostkami ochrony przeciwpożarowej, innych służb i pod-miotów funkcjonujących na obszarze powiatu, zarówno na podstawie decy-zji starosty, jak i umowy cywilnoprawnej podpisanej ze starostą. Delegowanie jednostek systemu do działań ratowniczych oraz alarmowanie współpracu-jących podmiotów odbywa się poprzez powiatowe stanowisko kierowania
67 Szczebel gminy jest tylko ogniwem pomocniczym w strukturze KSRG. Jego zadania, w zależności od charakteru gminy, określa wojewoda.
Krajowy system ratowniczo-gaśniczy organizatorem współdziałania w ochronie… 119 PSP, współdziałające ze stanowiskami dyżurnymi administracji samorządo-wej wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) i starostów oraz zintegrowane z punktami alarmowymi komponentów systemu (selektywne wywoływanie ochotniczych straży pożarnych, alarmowanie pogotowia ratunkowego, jedno-stek organizacyjnych Policji oraz organizacji pozarządowych).
System jest podstawowym narzędziem starosty służącym do realizacji za-dań ratowniczych na obszarze powiatu w czasie pożaru, klęski żywiołowej lub likwidacji innych miejscowych zagrożeń. Zapewnienie skutecznych warunków realizacji bieżących zadań ratowniczych przez podmioty KSRG na obszarze powiatu leży w gestii starosty, który zatwierdzając plany ratownicze oraz pro-gramy działania powiatowych służb, inspekcji i straży, a także innych jedno-stek organizacyjnych powiatu w zakresie ich udziału w KSRG, określa zada-nia KSRG oraz uzgadzada-nia wspólne działanie podmiotów systemu. W sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń życia, zdrowia lub środowiska oraz w stanach kry-zysu starosta kieruje krajowym systemem ratowniczo-gaśniczym w zakresie: – określania celów do osiągnięcia i priorytetów działań ratowniczych, – zabezpieczenia logistyki dla sił ratowniczych i pomocniczych,
– zapewnienia minimalnych wymogów niezbędnych dla przetrwania ludno-ści na obszarach dotkniętych zdarzeniem,
– nadzorowania realizacji przydzielonych zadań oraz monitorowania prze-biegu działań ratowniczych.
W przypadku gdy siły i środki systemu ratowniczo-gaśniczego na obszarze powiatu okażą się niewystarczające (drastyczny wzrost skali zdarzenia, równo-czesność zdarzeń, brak jednostek specjalistycznych) lub zdarzenie swym zasię-giem wykracza poza obszar powiatu, uruchamiany jest wyższy poziom KSRG – poziom wojewódzki. Kierowanie (dowodzenie) działaniami ratowniczymi, których rozmiar lub zasięg przekracza możliwości sił ratowniczych poziomu powiatu przejmuje komendant wojewódzki PSP lub upoważniony przez niego oficer. Poziom wojewódzki68 pełni rolę wspomagającą i koordynacyjną w sy-tuacjach wymagających użycia sił i środków spoza powiatu, w którym wystę-puje zdarzenie. Podstawowe siły i środki KSRG na poziomie województwa to wojewódzki odwód operacyjny z grupami specjalistycznymi (wydzielone siły
i środki z poziomów powiatowych) oraz krajowa baza sprzętu specjalistycznego.
68 Podstawowe siły i środki KSRG na poziomie województwa to wojewódzki odwód operacyjny z gru-pami specjalistycznymi (wydzielone siły i środki z poziomów powiatowych) oraz krajowa baza sprzętu specjalistycznego.
Delegowanie jednostek systemu do działań ratowniczych oraz alarmowa-nie podmiotów współdziałających odbywa się poprzez wojewódzkie stano-wisko koordynacji ratownictwa PSP, współdziałające z centrami zarządzania kryzysowego wojewodów oraz administracją zespoloną (np. komendantem wojewódzkim Policji, wojewódzkim inspektorem ochrony środowiska, wo-jewódzkim inspektorem nadzoru budowlanego, wowo-jewódzkim inspektorem sanitarnym) i niezespoloną (oddziałem Straży Granicznej, regionalnym zarzą-dem gospodarki wodnej, Urzęzarzą-dem Żeglugi Śródlądowej, wojskową komendą uzupełnień i innymi).
Istotną rolę w zakresie koordynacji działań jednostek KSRG z podmiota-mi współdziałającypodmiota-mi z systemem na obszarze województwa pełni wojewo-da, poprzez wojewódzki zespół reagowania kryzysowego. Procedury działania i uruchamiania systemu ratowniczo-gaśniczego na poziomie województwa w odniesieniu do poszczególnych typów zagrożeń są określone w wojewódz-kim planie ratowniczym, do opracowania którego zobowiązany jest komen-dant wojewódzki PSP. Ich treść stanowią wybrane elementy planów ratowni-czych tych powiatów, w których siły i środki są niewystarczające do usuwania istniejących tam zagrożeń. Ponadto zawierają organizacyjno-techniczne spo-soby likwidacji zagrożeń wymagających zaangażowania w działania ratowni-cze znacznych sił i środków (np. w przypadku klęsk żywiołowych) oraz zagro-żeń, które mogą powstać na granicy powiatów lub województwa.
Komendant wojewódzki PSP uzgadnia plan ratowniczy z podmiotami KSRG oraz z podmiotami współdziałającymi z systemem, w części dotyczą-cej ich zadań. Plan ratowniczy zatwierdza wojewoda. W przypadku zdarzenia gdy siły i środki KSRG na poziomie województwa okażą się niewystarczające lub zdarzenie (zagrożenie) przekracza obszar województwa, uruchamiany jest najwyższy poziom systemu ratowniczego – poziom centralny (kraju). Kiero-wanie (dowodzenie) działaniami ratowniczymi, których rozmiar lub zasięg przekracza możliwości sił ratowniczych poziomu wojewódzkiego przejmuje komendant główny PSP lub upoważniony przez niego oficer.
Poziom centralny (kraju)69 pełni rolę wspomagającą i koordynacyj-ną w sytuacjach wymagających użycia sił i środków spoza województwa, w którym występuje zdarzenie. Podstawowe siły i środki krajowego systemu
69 Podstawowe siły i środki krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego na poziomie centralnym (kra-ju) to Sentralny Odwód Operacyjny z grupami specjalistycznymi (wydzielone siły i środki z pozio-mów wojewódzkich), krajowe bazy sprzętu specjalistycznego oraz siły i środki szkół PSP.
Krajowy system ratowniczo-gaśniczy organizatorem współdziałania w ochronie… 121 ratowniczo-gaśniczego na poziomie centralnym (kraju) to Centralny Odwód Operacyjny z grupami specjalistycznymi (wydzielone siły i środki z poziomów
wojewódzkich), krajowe bazy sprzętu specjalistycznego oraz siły i środki szkół
PSP. Delegowanie jednostek systemu do działań ratowniczych oraz alarmowa-nie podmiotów współdziałających odbywa się poprzez Krajowe Centrum Ko-ordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności (pełniące również funkcję mię-dzyresortowego centrum zarządzania kryzysowego).
Uruchamianie poziomów wspomagania wojewódzkiego i centralnego na-stępuje na żądanie kierującego działaniami ratowniczymi poprzez: powia-towe stanowisko kierowania – przy uruchamianiu poziomu wojewódzkiego oraz wojewódzkie stanowisko koordynacji ratownictwa – przy uruchamianiu poziomu centralnego. W przypadku zagrożeń wymagających współdziałania na szczeblu centralnym podmiotów KSRG z podmiotami innych resortów rolę koordynatora pełni minister właściwy ds. wewnętrznych przy pomocy zespołu ds. kryzysowych i centrum zarządzania kryzysowego tworzonego na bazie Krajowego Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludno-ści. Zmieniający się charakter zagrożeń wymagających interwencji służb ra-towniczych zmusza organizatorów systemu ratowniczego do poszukiwania nowych rozwiązań organizacyjnych w celu optymalnego i efektywnego wy-korzystania wszystkich podmiotów zajmujących się ratownictwem. Mimo, że dynamicznie rozwijająca się w ostatnich latach Państwowa Straż Pożar-na poszerza zakres swej aktywności o działania specjalistyczne, to Pożar-nadal ist-nieją podmioty ratownicze, które w sposób istotny mogą uzupełnić możli-wości KSRG. Przyjęta i realizowana w praktyce filozofia krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego zakłada ścisłą współpracę ze wszystkimi podmiota-mi posiadającypodmiota-mi sprzęt, kadrę lub bazy danych przydatne w prowadzeniu działań ratowniczych. Każdy podmiot mogący realizować lub wspomagać działania ratownicze może współpracować z krajowym systemem ratowni-czo-gaśniczym w ramach jego struktury organizacyjnej lub jako podmiot wspomagający działania systemu. Na szczeblu centralnym podpisywane są przez komendanta głównego PSP porozumienia o włączeniu do systemu lub współdziałaniu z systemem podmiotów, których działalność może być przy-datna w akcjach ratowniczych. Są to zarówno organizacje pozarządowe, jak i profesjonalne służby ratownicze. Porozumienia zawierane na szczeblu cen-tralnym określają ogólne ramy współpracy w zakresie ratownictwa i są pod-stawą do zawierania szczegółowych porozumień na poziomie wojewódzkim i powiatowym.