Podstawy prawne stowarzyszeń i fundacji

Podstawowe prawa i wolności obywatelskie są unormowane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej81. Natomiast w przepisach prawa administracyjnego precyzowane są głównie nakazy i zakazy, uprawnienia i obowiązki, zezwolenia i ograniczenia regulujące zachowanie się ludzi i organów administracji. Pre-ambuła Konstytucji RP zwraca uwagę na takie aspekty nowoczesnego państwa jak zagwarantowanie praw obywatelskich: „pragnąc na zawsze zagwaranto-wać prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetel-ność i sprawrzetel-ność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwo-ści, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczo-ści umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot…”. Zasady te zostały rozwinięte m.in. w art. 5 Konstytucji RP, który stanowi: „Rzeczpospolita Pol-ska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strze-że dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się

81 Tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono w Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, zm. Dz.U. z 2001 r. nr 28, poz. 319, zm. Dz.U. z 2006 r. nr 200, poz. 1471, zm. Dz.U. z 2009 r. nr 114, poz. 946.

Współdziałanie organizacji pozarządowych w ochronie ludności 145 zasadą zrównoważonego rozwoju”. Jest to jeden z podstawowych i kluczowych artykułów Konstytucji RP. Gwarantuje on poszanowanie wolności i praw czło-wieka, w tym prawa do bezpieczeństwa.

Prawo do wolności tworzenia i działania związków zawodowych, organi-zacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich i innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji potwierdza art. 12 Konstytu-cji RP. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. Artykuł 31 KonstytuKonstytu-cji RP nakazuje każdemu szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Ograniczenia w za-kresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środo-wiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Prawo do wolności i bezpieczeństwa wynika więc z głębokich podstaw prawnych mających umo-cowanie w przepisach konstytucyjnych i normach prawa międzynarodowego. Od parlamentu i rządu oczekuje się przedstawienia kolejnych projektów ak-tów normatywnych niższego rzędu.

Na mocy art. 172 Konstytucji RP prawo zrzeszania się przysługuje również jednostkom samorządu terytorialnego. Artykuł 16 Konstytucji RP wyposaża samorząd terytorialny w prawo sprawowania władzy publicznej. Samorządo-wi przysługuje zgodnie z ustawą istotna część zadań publicznych, którą wyko-nuje on w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Z mocy prawa też ogół mieszkańców jednostek podziału terytorialnego stanowi wspólnotę sa-morządową. Zagwarantowane w Konstytucji RP prawo do organizowania się (art. 58, mówiący, iż każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się) umożliwia obywatelom rozwijanie własnej aktywności w różnego rodzaju organizacjach politycznych, społecznych, kulturalnych czy też gospodarczych. Dzięki temu mogą obok siebie istnieć organizacje o bardzo zróżnicowanej strukturze or-ganizacyjnej. Istnieją wobec tego kluby, osiedlowe grupy wsparcia, przypara-fialne zespoły charytatywne, dla których wspomniany artykuł Konstytucji jest wystarczającą podstawą do podjęcia działań, dalej – różnego rodzaju stowa-rzyszenia i związki, fundacje, wreszcie – federacje czy luźno skonfederowane porozumienia organizacji.

Stowarzyszenia i fundacje można różnicować ze względu na terytorial-ny zasięg działania (organizacje: lokalne, ogólnopolskie, międzynarodowe), liczbę zatrudnionych, wysokość budżetu. Bardzo liczną grupę stanowią tzw.

organizacje samopomocowe, to znaczy takie, które są tworzone przez grupy społeczne, aby w ten sposób rozwiązywać swoje lokalne problemy, np.: Fun-dacja „Odzew” w Lesznie, której członkinie gotują zupy i przygotowują drugie śniadania rozwożone do szkół dla dzieci niedożywionych, Fundacja Pomo-cy Wzajemnej „Barka”, prowadząca 12 domów dla bezdomnych oraz szkołę dla długotrwale bezrobotnych i bezdomnych, Stowarzyszenie „Słyszę Serce” w Łodzi, prowadzące punkt informacyjny dla łódzkich organizacji pozarzą-dowych itd.

„Fundacja to instytucja realizująca zadania społeczne niemające charak-teru działalności gospodarczej, które w akcie fundacyjnym określił fundator, przeznaczając na tę działalność odpowiedni majątek.”82

W systemie polskiego prawa administracyjnego stowarzyszenia83

traktu-je się jako formę organizowania się różnych grup społecznych dla realizacji konkretnych celów. W 1918 r. w Polsce po odzyskaniu niepodległości funk-cjonowały różne przepisy odziedziczone po państwach zaborczych. Dopiero w 1932 r. utworzono prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 1932 r. nr 94, poz. 808), które regulowało sytuację prawną stowarzyszeń do kwietnia 1989  r. Nowa ustawa – Prawo o stowarzyszeniach została uchwalona 7 kwietnia 1989 r.84 po rozmowach okrągłego stołu, który stworzył podstawy polityczne do zmiany ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Ustawa o stowarzy-szeniach w preambule odwołuje się do Powszechnej Deklaracji Praw Człowie-ka i Międzynarodowego Paktu Praw Politycznych, dostosowując w ten sposób nowe prawo o stowarzyszeniach do prawnomiędzynarodowych zobowiązań Polski. Artykuł 2 określa stowarzyszenie jako dobrowolne, samorządne, trwa-łe zrzeszenie o celach niezarobkowych. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. Prawo zrzeszania się w stowarzy-szeniach może podlegać ograniczeniom przewidzianym jedynie przez usta-wy, niezbędnym do zapewnienia interesów bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego oraz ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo ochrony praw i wolności innych osób. Ogólnie rzecz biorąc, ustawodawca nie

82 Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 maja 1991 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U. z 1991 r. nr 46, poz. 203).

83 Prawo o stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 r. (Dz.U. z 2001 r. nr 79, poz. 855, zm. Dz.U. z 2003 r. nr 96, poz. 874, zm. Dz.U. z 2004 r. nr 102, poz. 1055, zm. Dz.U. z 2007 r. nr 112, poz. 766).

84 Dz.U. z 1989 r. nr 20, poz. 104, Dz.U. z 1990 r. nr 14, poz. 86, Dz.U. z 1996 r. nr 27, poz. 118 i Dz.U. z 1998 r. nr 106, poz. 668 oraz Dz.U. z 1997 r. nr 121, poz. 769.

Współdziałanie organizacji pozarządowych w ochronie ludności 147 czyni ograniczeń w tworzeniu stowarzyszeń. Prawo to może podlegać ograni-czeniom jedynie przewidzianym przez inne ustawy. Ograniczenia takie zosta-ły sformułowane np. w ustawie o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych85. Podobnie jest w przypadku funkcjonariuszy innych służb mundurowych86.

„Fundacyja to rodzaj osób prawnych, instytucyja dla pewnych trwałych ce-lów utworzona i majątkiem uposażona. Fundator, założyciel Fundacyi, zobo-wiązuje się wydać ze swego majątku pewną część na cel wskazany przez akt Fundacyi, na rzecz wymienionej tam kategorii osób. Zobowiązanie to prze-chodzi, nie na rzecz osób fizycznych, jeno sama fundacyja staje się przedmio-tem prawa i dzięki przedmio-temu pozostaje niezależną od woli i strat majątkowych, które spotkać mogą osoby fizyczne. Powód uzasadniający tworzenie Fundacyi i wyznaczenie jej stanowiska uprzywilejowanego w systemie prawa prywat-nego, sprowadza się do nietykalności celów kulturalnych, których osiągnięciu ma Fundacyia służyć.”87

„Fundacja są to wieczyste darowizny, bądź w zabezpieczonych odpowied-nio kapitałach, bądź w nieruchomościach (majątki ziemskie, folwarki, kamie-nice, ogrody) przeznaczone na cele opieki społecznej przez osoby prawne lub fizyczne bezpośrednio lub drogą zapisów testamentowych.”88

Zgodnie z obowiązującymi przepisami można wyróżnić następujące cechy charakteryzujące fundacje we współczesnej Polsce:

– posiadanie osobowości prawnej,

– niekorporacyjna struktura organizacyjna (brak członkostwa),

– posiadanie majątku przeznaczonego na realizację celów statutowych, któ-rym ma służyć,

– trwałość realizowanych celów,

85 Art. 69 Ustawy z dnia 30 czerwca 1970 r. o służbie żołnierzy zawodowych (Dz.U. z 1997 r. nr 10, poz. 55 z późn. zm.).

86 Art. 63 ust. 3 ustawy o Policji (Dz.U. z 1990 r. nr 30, poz. 179 z późn. zm.), art. 50 ust. 3 ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. z 1990 r. nr 30, poz. 180 z późn. zm), art. 68 ust. 3 ustawy o Straży Granicznej (Dz.U. z 1990 r. nr 78, poz. 462). Strażacy PSP mają obowiązek uzyskać zezwo-lenie komendanta głównego jedynie w przypadku przynależności do organizacji lub stowarzyszeń zagranicznych albo międzynarodowych – art. 57 c ust. 3 (Dz.U. z 1991 r. nr 88, poz. 400 z późn. zm.). Natomiast funkcjonariusze Służby Więziennej są obowiązani poinformować dyrektora generalnego Służby Więziennej lub upoważnionego przez niego przełożonego o przynależności do organizacji lub stowarzyszeń zagranicznych albo międzynarodowych – art. 64 ust. 3 (Dz.U. z 1996 r. nr 61, poz. 283 z późn. zm.).

87 Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, red. A. Pietkiewicz, później L. Krzywicki i M. Ruli-kowski, Wydawnictwo Franciszek Juliusz Granowski oraz Saturnin Józef Sikorski, Warszawa, 1889.

– działanie zgodnie z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej, – zobowiązanie do prowadzenia działalności związanej z użytecznością

społeczną lub gospodarczą, np. w zakresie: ochrony zdrowia, rozwoju go-spodarki i nauki, oświaty i wychowania, kultury, sztuki, opieki i pomocy społecznej, ochrony środowiska i zabytków89.

5.2.2. Formacje ochronne według ustawy o ochronie osób