P
ojęcie ochrony ludności cywilnej nieuczestniczącej bezpośrednio w zma-ganiach wojennych znane było „od zawsze”. W czasach starożytnych wojny przeradzały się najczęściej w rzezie. Na przykład w 1067 r. p.n.e. król Izraela Saul po zwycięstwie nad Amalekidami „zabił mężów, niewiasty i dzieci”18. Około 620 r. p.n.e. w Izraelu ukazuje się Kodeks deuteronomiczny19, który nakazuje królom, aby „po zwalczeniu tuziemnych szczepów żadnej du-szy nie zostawiać przy życiu”. W odniesieniu do niektórych plemion jest ła-godniejszy, gdyż nakazuje tylko „jeśli oblegani odrzucą propozycję (pokoju), to niechaj po zdobyciu miasta wszyscy dojrzali mężczyźni, wojownicy, głowy pod miecz dadzą, kobietom zaś i nieletnim życie ma być darowane”. Dalej jed-nak znajdujemy, że „należy oszczędzać drzewa owocowe”.W tych czasach krwawych rzezi ludność musiała się ukrywać, jeśli chciała przeżyć. Dla tych celów miała ona wybrane rejony ucieczki (ewakuacji), naj-częściej w trudno dostępnych terenach, w których w miarę bezpiecznie mogła przeczekać najazdy obcych (a czasami rodzimych) hord. Ludność ta stosun-kowo dobrze miała opanowane zagadnienia „alarmowania” i „powiadamia-nia”, do czego wykorzystywano sygnały akustyczne, świetlne, dymne itp.
Rozwój ochrony ludności był zawsze pochodną realnego zagrożenia, i to nie tylko wojną, ale wszelkiego rodzaju katastrofami typu powodzie, susze, huragany, trzęsienia ziemi, terroryzm itd. Dlatego też człowiek, już od począt-ku swego istnienia, kierując się instynktem przetrwania i zachowania gatun-ku, organizował wypełnianie zadań, które istotnie wpływały na podniesienie
18 H. Graetz, Historia Żydów, przeł. St. Szenhak, „Judaica”, Warszawa 1929.
bezpieczeństwa, ochronę zdrowia, życia i mienia w warunkach zagrożenia. Jako kryjówki wykorzystywano jaskinie, groty i niedostępne tereny, a „role ewakuacyjne” były ściśle rozdzielone. Z czasem zaczęto budować potężne wa-rownie i zamczyska, które miały podwójne przeznaczenie: obronne i ochro-ny okolicznej ludności. Wieki średnie dostarczają przykładów w zakresie zor-ganizowanego działania w sytuacji wystąpienia „zarazy”. Domy i całe rejony zaatakowane przez zarazę oznaczano i izolowano, a do grzebania zmarłych wyznaczano specjalne ekipy20. Powszechna była praktyka niesienia innym spontanicznie pomocy w wypadku np. pożaru i innych nieszczęść, co było przejawem zwykłej ludzkiej solidarności, ale z czasem zaczęło przybierać for-my zinstytucjonalizowane. Tego rodzaju działania znajdowały odniesienie do wszystkich grup społecznych i były dla wszystkich czytelne.
Z biegiem czasu te swoiste „normy moralne” stawały się prawem zwycza-jowym, niekiedy regulowane były przepisami osób panujących. To znamien-ne, że były one bardzo zróżnicowaznamien-ne, np. inne były w Europie, a inne w Azji. Znaczne zasługi w skodyfikowaniu tych norm wniosły dwie dynamicznie roz-wijające się religie: chrześcijaństwo i islam. W średniowieczu w Europie po-wstaje szczególny kodeks prawa i ceremoniału prowadzenia wojny.
Nawrót do wojen okrutnych następuje w wieku XVII, na co wpłynę-ło doskonalenie środków zabijania, zmierzch rycerstwa i powszechne wy-korzystywanie wojsk najemnych. Niezwykle brutalne były wojny społeczne i rewolucje XIX i XX w. W tym czasie ludzkość nękana była także różnego rodzaju katastrofami naturalnymi. Okrutny charakter wojen powodował ten-dencje rozdzielenia walczących żołnierzy od ludności cywilnej. Stworzyło to obiektywną przesłankę do wzięcia w obronę osób nieuczestniczących w wal-ce. Prawo zwyczajowe tych czasów dotyczyło np. szczególnej ochrony ko-biet, dzieci, starców i duchownych21. Ważne stało się zapewnienie skutecznej ochrony ludności cywilnej. Kodyfikacja międzynarodowego prawa wojenne-go poprzez zawieranie umów wielostronnych, podpisywanych z reguły przez większą liczbę państw, zapoczątkowana została w połowie XIX w. i poszła w trzech kierunkach:
– międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, – międzynarodowego prawa humanitarnego, – zapobiegania konfliktom zbrojnym.
20 Dziennik Samuela Pepysa, PIW, Warszawa 1978.
Uwarunkowania ochrony ludności 55 Nasiliło to dążenia do opracowania przepisów międzynarodowych, które miały na celu urealnienie opieki nad ofiarami wojen, jak również ogranicze-nie dowolności w doborze środków i metod walki. Przyjęto i podpisano wie-le różnego rodzaju porozumień o randze konwencji, umowy, postanowienia itd. (często również dwustronnych), opartych na prawie zwyczajowym, któ-re jednak nie ustanawiały żadnych bardziej ogólnych któ-reguł humanitarnych. W latach 1856–1914 odbyło się wiele konferencji międzynarodowych, które działały z rzadką w historii stosunków międzynarodowych szybkością i precy-zją22. Poważne wysiłki podjęto po doświadczeniach wojny krymskiej, w której 60% rannych żołnierzy zmarło. Po II wojnie światowej zaczęto kodyfikować odpowiedzialność za przestępstwa wojenne. Wpłynęła na to bez wątpienia zastraszająco rosnąca liczba ofiar. Kodyfikacja prawa międzynarodowego, odnosząca się do ochrony ludności przeżywała etapy różnej intensywności i praktycznie do 1989 r. powodowana była strachem przed skutkami wojny. Dokonując pewnych uogólnień, dostrzega się następujące wydarzenia, które decydująco wpłynęły na postęp w tym obszarze:
– Wojna krymska (1853–1856), w której zmarło 60% rannych żołnierzy. W następstwie tej wojny przyjęto deklarację paryską (1856) i konwencję genewską (1864). Dokumenty te później wielokrotnie rozszerzano jako ko-lejne akty prawa międzynarodowego.
– Bitwa pod Solferino 24 czerwca 1859 r. (śmierć poniosło w niej 40 tys. żoł-nierzy), która była przyczyną sprawczą powstania Międzynarodowego Ko-mitetu Pomocy Rannym Żołnierzom (późniejszego Międzynarodowego Czerwonego Krzyża – MCK).
– I wojna światowa (1914–1918), w której życie straciło ok. 10 mln osób, a rannych było ponad 20 mln23. Stosunek zabitych cywilów do żołnierzy kształtował się jak 1 : 20. Rezultatem był Pakt Ligi Narodów (1919), następ-nie przyjęto protokół genewski (1925) i traktat paryski (1928).
– II wojna światowa (1939–1945), która przyniosła wiele naruszeń prawa. Straty ludności cywilnej oblicza się na ok. 35 mln osób (na ogólną liczbę ok. 55 mln zabitych). Stosunek zabitych cywilów do żołnierzy wynosił 1 : 1. Znaczna część ludzi została wymordowana w imię ideałów rasowych
22 Godne odnotowania są wysiłki międzynarodowych organizacji pozarządowych. Jako przykład może posłużyć działalność Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego, które na sesji w Warszawie w 1928 r. opracowało projekt prawa okupacji wojennej, a na sesji w Amsterdamie w 1937 r. – projekt konwencji o ochronie ludności cywilnej w okresie wojny.
i klasowych, zginęła z głodu i na skutek zmasowanych bombardowań. Kon-sekwencją było przyjęcie w 1949 r. czterech konwencji genewskich i podjęcie prac nad prawem dotyczącym odpowiedzialności za przestępstwa wojenne. – Wojna w Korei (1950–1953), w której ludność cywilna stanowiła ponad
75% ogólnej liczby zabitych. Stosunek zabitych cywilów do żołnierzy wy-niósł 4 : 1.
– Wojna w Wietnamie (1963–1975), w której stosunek ten niekiedy wynosił nawet 5 : 1. W rezultacie przyjęto protokoły dodatkowe do konwencji ge-newskich z 1949 r.