Problem optymalnej stopy inflacji
w modelowaniu
wzrostu gospodarczego
Paweł Baranowski Problem optymalnej stopy inflacji w mo
delowaniu wzrostu gospodarczego
Paweł Baranowski
Paweł Baranowski
Łódź 2008
Problem optymalnej stopy inflacji
w modelowaniu
wzrostu gospodarczego
Mateusz Poradecki
Promotor
Prof. dr hab. Jan Jacek Sztaudynger
Recenzja wydawnicza
dr hab. Ryszard Kokoszczyński, prof. UW Prof. dr hab. Władysław Welfe
Copyright © by Paweł Baranowski, Łódź 2008
Copyright for this edition © by Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2008
Badania prezentowane w książce były finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, ze środków na naukę w latach 2006-2007. Wydanie publikacji było finansowane przez Katedrę Ekonometrii Uniwersytetu Łódzkiego oraz autora.
ISBN 978–83–88529–53–5
Opracowanie typograficzne i skład
tel. 0 602 524 666 e-mail: wyd_b@o2.pl Druk
Drukarnia Cyfrowa Piktor biuro@piktor.pl
5
Spis treści
Wstęp . . . 7
Ogólna charakterystyka procesów inflacyjnych . . . 11
1.1. Wprowadzenie . . . 11
1.2. Pojęcie i rodzaje inflacji . . . 12
1.3. Metody pomiaru inflacji . . . 14
1.4. Teorie inflacji . . . 21
1.5. Badania opinii społecznej na temat inflacji . . . 23
1.6. Podsumowanie . . . 28
Inflacja a wzrost gospodarczy w teorii ekonomii . . . 29
2.1. Wprowadzenie . . . 29
2.2. Pojęcie i metody pomiaru wzrostu gospodarczego . . . 30
2.3. Wybrane teorie wzrostu gospodarczego . . . 31
2.4. Pojęcie i źródła konwergencji realnej . . . 37
2.5. Społeczno-ekonomiczne skutki inflacji . . . 40
2.6. Wstępne uwagi na temat wpływu inflacji na wzrost gospodarczy . . . 42
2.7. Wpływ inflacji na inwestycje . . . 43
2.8. Wpływ inflacji na efektywność wykorzystania czynników produkcji . . . 46
2.9. Podsumowanie . . . 49
Wpływ inflacji na wzrost w świetle dotychczasowych badań empirycznych . . . . 51
3.1. Wprowadzenie . . . 51
3.2. Przegląd stosowanych metod badawczych . . . 52
3.3. Estymacja parametrów w modelach przekrojowo-czasowych . . . 55
3.4. Wpływ inflacji na wzrost w świetle dotychczasowych badań empirycznych . . . 59
3.4.1. Analizy jednoczynnikowe . . . 59
3.4.2. Analizy wieloczynnikowe . . . 60
3.6. Wzrost gospodarczy a inflacja — kształt zależności funkcyjnej . . . 65
3.7. Optymalna stopa inflacji w świetle dotychczasowych badań . . . 67
3.8. Podsumowanie . . . 72
Wpływ inflacji na wzrost gospodarczy w 15 krajach Unii Europejskiej . . . 75
4.1. Wprowadzenie . . . 75
4.2. Założenia teoretyczne modelu . . . 76
4.3. Źródło danych . . . 78
4.4. Analiza stacjonarności zmiennych . . . 79
4.5. Wyniki estymacji (inflacja-deflator PKB) . . . 84
4.6. Interpretacja otrzymanych wyników (inflacja-deflator PKB) . . . 92
4.7. Wyniki estymacji (inflacja CPI) . . . 95
4.8. Interpretacja otrzymanych wyników (inflacja CPI) . . . 99
4.9. Porównanie optymalnych stóp inflacji-deflatora PKB oraz CPI . . . 101
4.10. Podsumowanie . . . 104
Zakończenie . . . 107
Załącznik A: Wyprowadzenie równania konwergencji . . . 111
Załącznik B: Wykorzystane dane statystyczne dla 15 krajów Unii Europejskiej(zaokrąglone do piątego miejsca po przecinku, kropki oznaczają brak danych) . . . 113
Załącznik C: Weryfikacja hipotezy o stacjonarności reszt . . . 127
Załącznik D: Wyniki estymacji pozostałych wersji modeli ECM . . . 129
Załącznik E: Koncepcja modelu wielorównaniowego . . . 131
7
Wstęp
Osiągnięcie szybkiego i stabilnego wzrostu gospodarczego jest wymieniane jako jeden z najważniejszych celów polityki gospodarczej.
W bogatej literaturze odnajdujemy szereg czynników mogących oddziaływać na wzrost gospodarczy. Przedmiotem rozprawy będzie badanie długookreso-wego wpływu inflacji na wzrost gospodarczy.
Teoretycy przywołują wiele argumentów uzasadniających pogląd o szkodli-wym wpływie inflacji na wzrost gospodarczy. Do najważniejszych zaliczyć moż-na: negatywne skutki niepewności wywołanej przez zmienność cen, obniżenie poziomu inwestycji, pogłębienie zakłóceń działania mechanizmów rynkowych wywołanych przez system podatkowy, wzrost nominalnej stopy procentowej, nieefektywne wykorzystanie kapitału ludzkiego czy utrudnienia w funkcjono-waniu rynków finansowych.
Jednakże zbyt niska inflacja może również szkodliwie wpływać na wzrost gospodarczy. Na gruncie teoretycznym głównymi argumentami na rzecz takie-go związku są m.in. sztywność cen nominalnych i ich struktury oraz problem zerowej granicy nominalnych stóp procentowych.
Na podstawie powyższych rozważań możemy postawić główną hipotezę
badawczą: zarówno zbyt wysoka jak i zbyt niska inflacja niekorzystnie
wpływa na wzrost gospodarczy. Istnieje optymalna stopa inflacji, która zapewnia najszybsze długookresowe tempo wzrostu gospodarczego. Dla krajów uprzemysłowionych można oszacować wspólną optymalną stopę inflacji.
Problem optymalnej stopy inflacji jest znany wśród ekonomistów zajmują-cych się polityką pieniężną. Pierwsze postulaty odnośnie optymalnej stopy in-flacji były zawarte w pracach Friedmana (1969).
Przez długi czas hipoteza ta nie doczekała się empirycznego potwierdzenia. Jako pierwszy dokonał tego M. Sarel (1995), choć próby podejmowano nieco wcześniej (np. S. Fisher, 1993; R. Barro, 1995).
Stawiamy również dwie hipotezy szczegółowe:
cele inflacyjne banków centralnych krajów uprzemysłowionych są zbliżone do optymalnej stopy inflacji;
optymalna stopa inflacji jest równa dla miar opartych o indeks cen dóbr i usług konsumpcyjnych (CPI) oraz deflatora PKB.
Postawiona w pracy hipotezy badawcze będą weryfikowane przy pomocy jednorównaniowego modelu ekonometrycznego skonstruowanego w oparciu
o dane roczne obejmujące lata 1972‑2005 w przekroju 15 krajów uprzemysłowio-nych tworzących Unię Europejską przed 1.05.2004.
Praca zawiera cztery rozdziały.
W pierwszym rozdziale usystematyzowane zostaną podstawowe pojęcia do-tyczące procesów inflacyjnych. Przedstawimy tu różne definicje, rodzaje oraz mierniki inflacji (m.in. oparte o deflator PKB oraz indeksy cen konsumpcyj-nych: CPI, HICP i RPI). Następnie zwięźle omówimy najważniejsze przyczyny inflacji, do których zalicza się nadmierną ilość pieniądza, nadwyżkę popytu po-nad możliwości produkcyjne oraz egzogeniczny wzrost kosztów produkcji. Na koniec dokonamy przeglądu badań opinii społecznej na temat inflacji.
Drugi rozdział poświęcony jest wzrostowi gospodarczemu. Rozpoczniemy od przedstawienia pojęcia i mierników tego zjawiska. Następnie zaprezentuje-my wybrane teorie wzrostu neoklasycznego (Solowa, Mankiwa‑Romera‑Weila) i endogenicznego (Arrowa) oraz hipotezę o występowaniu konwergencji real-nej. Ważną część naszych rozważań stanowi analiza skutków inflacji, zwłasz-cza w kontekście długookresowego wpływu inflacji na wzrost gospodarczy. Wy-różnimy przy tym dwa główne kanały wpływu: poprzez zmniejszenie przyrostu czynników produkcji lub obniżenie efektywności wykorzystania istniejących nakładów.
Trzeci rozdział zawierać będzie krytyczny przegląd najważniejszych badań poświęconych wpływowi inflacji na wzrost gospodarczy. Zaprezentujemy naj-częściej wykorzystywane metody badawcze, ze szczególnym uwzględnieniem dyskusji na temat doboru zmiennych w analizie wzrostu gospodarczego oraz metod estymacji parametrów modeli opartych o próby przekrojowo‑czasowe. W rozdziale tym formułujemy także hipotezę badawczą oraz poszukujemy wa-runków, jakie powinna spełniać nieliniowa funkcja opisująca wpływ inflacji na wzrost gospodarczy. Na koniec przedstawiamy dotychczasowe, nieliczne pró-by weryfikacji hipotezy o optymalnej stopie inflacji (M. Sarela, 1995; A. Ghosha i S. Phillpsa, 1998 oraz późniejsze).
Badanie wpływu inflacji na wzrost gospodarczy przeprowadziliśmy dla 15 krajów Unii Europejskiej. Wyniki tego badania przedstawiamy w rozdziale czwartym. W oparciu o analizy teorii wzrostu gospodarczego przedstawione w rozdziale drugim, sformułujemy specyfikację własnego modelu.
Następnie przedstawimy źródło i sposób przeliczenia danych statystycznych, po czym dokonamy analizy stacjonarności zmiennych. Empirycznej weryfika-cji hipotezy badawczej dokonamy przy pomocy jednorównaniowego modelu ekonometrycznego objaśniającego stopę wzrostu gospodarczego. Analizy pro-wadzić będziemy zgodnie ze strategią modelowania „od modelu ogólnego do szczegółowego”. Rozważane będzie kilka wariantów równania, różniących się m.in.: postacią funkcyjną zależności pomiędzy stopą inflacji a stopą wzrostu i metodą estymacji. W celu opisania nieliniowej zależności inflacja‑wzrost za-stosujemy przede wszystkim funkcję kwadratową oraz złożenie funkcji liniowej i funkcji logarytmicznej.
Na koniec naszych rozważań zaprezentujemy interpretację oraz analizę sta-bilności wyników.
Zagadnienie będące przedmiotem pracy nie było szeroko podejmowane w li-teraturze polskiej. Jednym z własnych elementów pracy jest rozważanie
wa-Wstęp | 9
runków, jakie powinna spełniać funkcja służąca weryfikacji postawionej hipo-tezy badawczej. Nowym elementem badania jest również odejście od równania konwergencji opartego o neoklasyczne modele wzrostu na rzecz próby modyfi-kacji specyfimodyfi-kacji C. Jonesa (1995), uwzględniającej także modele wzrostu endo-genicznego. Ponadto weryfikacji hipotezy dokonujemy w oparciu o model z nie-liniowo wprowadzoną inflacją, co pozwala na pogłębienie analiz w stosunku do poprzednich w większości wykorzystujących w tym celu modele progowe.
Zastosowane w pracy testy stacjonarności szeregów przekrojowo‑czasowych nie są powszechnie stosowane w badaniach wzrostu gospodarczego. Ponadto, z wyjątkiem krótkiej wzmianki w podręczniku G. Maddali (2006), nie były one, jak dotąd, opisane w publikacjach w języku polskim.
Poszukiwanie optymalnej stopy inflacji może mieć istotne znaczenie praktycz-ne, szczególnie dla krajów stosujących strategię polityki pieniężnej opartą na kon-troli inflacji. Jeżeli przyjąć, iż ostatecznym skutkiem każdej polityki gospodarczej powinno być zapewnienie szybkiego i stabilnego wzrostu gospodarczego, wów-czas cel inflacyjny powinien być zbliżony do optymalnej stopy inflacji.
Wyrażamy zatem nadzieję, iż otrzymane wyniki mogą być przydatne w dys-kusji nad poziomem celu inflacyjnego.
Na koniec pragniemy podziękować wszystkim, których cenne uwagi wpłynę-ły na ostateczny kształt pracy: koleżankom, kolegom i przełożonym z Katedry Ekonometrii, Katedry Prognoz i Modeli Ekonometrycznych oraz Instytutu Eko-nomii Uniwersytetu Łódzkiego, a także uczestnikom konferencji „Wzrost go-spodarczy, restrukturyzacja i rynek pracy w Polsce. Ujęcie teoretyczne i empi-ryczne” i „Warsztaty Doktorskie”. Szczególnie wiele zawdzięczam mgr. Marko-wi Raczko, który zachęcił mnie do uwzględnienia Marko-wielu ciekawych zagadnień, dr Ewie Kusideł, która zgłosiła uwagi odnośnie testów stacjonarności szeregów przekrojowo‑czasowych oraz dr. Krzysztofowi Lewandowskiemu, który jeszcze na studiach zainteresował mnie problematyką wpływu inflacji na wzrost gospo-darczy. Z kolei wątpliwości zgłoszone przez dr. Jerzego Pruskiego sprawiły, że rozszerzyłem badanie o wpływ inflacji mierzonej indeksem CPI.
Osobne podziękowania wyrażam recenzentom: prof. Ryszardowi Kokosz-czyńskiemu oraz prof. dr. hab. Władysławowi Welfe, których uwagi pozwoli-ły skorygować niedoskonałości pracy. Uwagi te zostapozwoli-ły uwzględnione w niniej-szym opracowaniu.
11
Ogólna charakterystyka procesów
inflacyjnych
1.1. Wprowadzenie
Poniżej przedstawimy wybrane pojęcia dotyczące procesów wzrostu cen, które zostaną wykorzystane w dalszej części opracowania. Rozdział ten stano-wi wprowadzenie, zatem stano-wiele problemów jedynie sygnalizujemy, odsyłając do literatury przedmiotu.
Rozpocznijmy od pojęcia inflacji. Termin ten na przestrzeni lat był różnie rozumiany. Prześledzimy więc jego ewolucję — zarówno w języku codziennym jak i używanym przez ekonomistów. Szerzej analizujemy wybrane, współczes-ne definicje tego zjawiska. Wskazanie zalet i wad poszczególnych definicji po-zwoli nam na wybranie definicji odpowiadającej potrzebom pracy, a w konse-kwencji stosowanej w dalszych rozważaniach.
Następnie prezentujemy wybrane klasyfikacje procesów inflacyjnych i spo-soby pomiaru natężenia procesów inflacyjnych. Przedstawimy teoretyczne pod-stawy konstrukcji wskaźników cen, a także ich najczęściej używane rodzaje.
Zjawiskiem nierozerwalnie związanym z pomiarem każdej kategorii ekono-micznej są błędy pomiaru. Zagadnienia te są szczególnie istotne z punktu wi-dzenia analiz empirycznych. Przegląd metod pomiaru pozwala na dobór sto-sownego do celu badania miernika inflacji. Z kolei poznanie źródeł oraz rzędu wielkości błędu pomiaru inflacji, wskazuje nam, na ile precyzyjnie możemy in-terpretować wyniki części empirycznej pracy.
Niniejszy rozdział zawiera także krótką prezentację głównych teorii inflacji: monetarystycznej, popytowej oraz kosztowej. Nie rozwijamy tego zagadnienia, gdyż na ogół wpływ inflacji na wzrost gospodarczy nie wiąże się z przyczyną wzrostu cen.
W ostatnim podrozdziale prezentujemy badania opinii publicznej na temat inflacji, które same w sobie mogą również być ważnym elementem
zmu wpływu inflacji na wzrost gospodarczy (do zagadnienia tego powrócimy w rozdziale 2.7).
1.2. Pojęcie i rodzaje inflacji
Słowo „inflacja” pochodzi z języka łacińskiego. Termin ten został zapożyczo-ny z medycyzapożyczo-ny, gdzie oznaczał: nadymanie, napompowanie, nadęcie.
Po raz pierwszy wystąpienie inflacji zaobserwowano w IV w. p.n.e. w Atenach a następnie w państwie Aleksandra Wielkiego (zob. S. Partycki, 1993, s. 42; R.
Ko-koszczyński, 2004, s. 130)1. Naukowe analizy tego zjawiska, we współczesnym
ro-zumieniu tego słowa, rozpoczęto dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Na przestrzeni wieków znaczenie przypisywane temu słowu zmieniało się. W języku polskim słowo inflacja pojawiło się dopiero w XX wieku — w słow-niku Lindego z 1855 roku nie znajdujemy hasła „inflacja”. Znajdujemy jednak hasło o zbliżonym znaczeniu: „drożyzna” — „drogość żywności znaczna”
(Słow-nik..., 1855, t. I, s. 539). Możemy się tu doszukiwać analogii do dynamiki
ogólne-go poziomu cen. Po pierwsze — w owym czasie żywność była najważniejszym
składnikiem wydatków2. Po drugie — można domniemywać, że punktem
od-niesienia do tego wysokiego poziomu cen był poziom cen z przeszłości.
Późniejszy słownik (1964, t. III, s. 202) określa ten termin jako „nieuzasad-niony gospodarczo wzrost liczby płatniczych środków obiegowych wywołujący spadek wartości pieniądza i wzrost cen”.
Dopiero najnowsze słowniki podają definicje, wedle których inflacja utożsa-miana jest ze wzrostem ogólnego poziomu cen: „proces ekonomiczny przeja-wiający się we wzroście cen towarów” (Słownik..., 1983, t. I, s. 788; Słownik..., 2003, s. 1212). Podobną ewolucję terminu „inflacja” dostrzegamy w literaturze ekonomicznej.
W XIX w., był on używany na określenie „powiększenia emisji biletów
ban-kowych, niezgodne z regułami waluty złotej”(K. Lutkowski, 1971, s. 28; por. też:
G. Kołodko, 1987, s. 9).
Współcześnie termin ten jest odnoszony do wzrostu cen. Mimo to D. Rosati (1989, s. 17) podkreśla, że „ekonomiści nie osiągnęli zgody co do tak podstawo-wej sprawy, jak jednoznaczne zdefiniowanie tego zjawiska”.
Najszerszą definicję podaje G. Kołodko (1987, s. 150; zob. też: A. Hagger, 1977, s. 3): „Inflacja jest to proces wzrostu ogólnego poziomu cen lub presja na ten wzrost”.
Z kolei E. Kwiatkowski (2005, s. 409; zob. też: R. McNabb, Ch. McKenna,
1990, s. 2 oraz D. Colander, 1998, s. 173) określa to zjawisko jako „proces
wzro-stu ogólnego poziomu cen”. Jedyną różnicą pomiędzy powyższymi definicja-mi jest podejście do inflacji ukrytej, tzn. do presji na wzrost cen w sytuacji, gdy
1 Szerszy opis przypadków największych inflacji w dziejach świata zawiera np. praca M.
Du-szy (2005).
2 W. Kula (1993, s. 190) cytuje szacunki, wedle których na przełomie XVIII i XIX wieku wydatki
Pojęcie i rodzaje inflacji | 13
ceny są w znacznym stopniu kontrolowane administracyjnie3. Ujęcie
Kwiat-kowskego, w przeciwieństwie do Kołodki, traktuje taki rodzaj inflacji jako zu-pełnie odrębne zjawisko.
Najczęściej podkreśla się, że inflacja jest procesem, co oznacza że mamy z nią do czynienia w sytuacji względnie ciągłego wzrostu cen (por. np.: E. Kwiatkow-ski, 2005, s. 409‑410; R. McNabb, Ch. McKenna, 1990, s. 2). Natomiast skokowy wzrost cen wynikający z jednorazowego wstrząsu, po którym poziom cen pozo-staje na stałym poziomie, nie jest uznawany za inflację. Do kwestii tej powróci-my przy okazji omawiania metod pomiaru inflacji.
M. Belka (1985, s. 4) twierdzi, iż inflacją powinno się nazywać „proces względ-nie powolnego, stale postępującego i względ-nieodwracalnego wzrostu ogólnego pozio-mu cen”, co jego zdaniem odpowiada charakterowi tego problepozio-mu po II wojnie światowej. Niefortunne wydaje się użycie słów: „względnie powolnego”, gdyż inflacja może występować z różnym nasileniem. Z kolei przymiotnik
„nieod-wracalny”, niepotrzebnie sugeruje sztywność w dół ogólnego poziomu cen4 oraz
w zasadzie wyklucza z zakresu tego pojęcia wzrost cen spowodowany nieuro-dzajem bądź czynnikami sezonowymi.
Wiele definicji inflacji odnosi się bezpośrednio do przyczyn inflacji, np.: „Inflacja jest to stan, w którym istnieje nadwyżka globalna popytu na dobra” (A. Hagger, 1977, s. 1),
„Inflacja jest kumultatywnym procesem wzrostu cen, który przebiega w pew-nym okresie wskutek walki monetarnej prowadzonej przez jednostki gospoda-rujące” 5.
J. M. Keynes (2003, s. 275) twierdził z kolei, że „prawdziwa inflacja” występu-je występu-jedynie, gdy „każdy dalszy wzrost popytu efektywnego nie powoduwystępu-je już dal-szego wzrostu produkcji, a jego wpływ wyraża się we wzroście kosztu (...)”.
Naszym zdaniem definicje tego typu zbytnio zawężają rozumienie inflacji i utrudniają rozpoznanie tego zjawiska.
Stosunkowo często pojęcie procesu inflacji mylone jest ze stopą inflacji, czyli miarą szybkości procesów inflacyjnych (szersze omówienie sposobów pomiaru inflacji znajduje się w następnym podrozdziale). Dzieje się tak nie tylko w języ-ku potocznym, ale także w mediach, a niekiedy nawet w podręcznikach akade-mickich (np. R. Hall, J. Taylor, 2005, s. 66).
Inflacja jest złożonym procesem, wobec czego ekonomiści wyróżniają wiele klasyfikacji inflacji6.
Najczęściej spotykanym kryterium podziału jest nasilenie procesów inflacyj-nych. Zwykle używane są następujące określenia (E. Kwiatkowski, 2005, s. 413; szerzej: A. Pollok, 2000, s. 20): inflacja pełzająca (roczna stopa inflacji poniżej 5%), inflacja umiarkowana (5‑10%), inflacja galopująca (10‑150%), hiperinflacja (powyżej 150%).
3 W chwili obecnej różnica ta nie ma jednak znaczenia, gdyż w większości krajów inflacja
ukry-ta nie występuje. Nie występowała ona również w okresie badania w analizowanych krajach.
4 Sztywność taka jest częstym założeniem modeli teoretycznych, jednakże w rzeczywistości nie
ma ona charakteru bezwzględnie obowiązującej.
5 A. Brown, The Great Inflation, London 1948, s. 21, [za:] K. Lutkowski (1971, s. 31).
6 Przedstawiona w niniejszym podrozdziale typologia procesów inflacyjnych nie jest
Zaznaczyć należy, że zwłaszcza w odniesieniu do hiperinflacji, w literaturze spotkać można bardzo zróżnicowane definicje. W szczególności niektóre defini-cje nie zawierają granicznej stopy inflacji, powyżej której mówić można o hiper-inflacji (G. Kołodko et al., 1991, s. 8‑9).
Bardzo często jako kryterium podziału procesów inflacyjnych wykorzystuje się przyczynę inflacji (np. inflacja popytowa). Taki podział zostanie zaprezen-towany w podrozdziale 1.4, aczkolwiek jego praktyczną przydatność ogranicza fakt, że tak skomplikowane zjawisko jakim jest inflacja nigdy nie jest wywołane
tylko przez jeden czynnik7.
Odrębną miarą inflacji jest tzw. inflacja bazowa (ang. core inflation,
under-line inflation bądź baseunder-line inflation). Inflacja bazowa wyraża długookresową
tendencję wzrostu cen — po wyeliminowaniu krótkookresowych wahań cen. P. Woźniak podaje za Eicksteinem jedną z najwcześniejszych definicji tej
ka-tegorii8: „Stopa bazowa inflacji jest to stopa, która wystąpiłaby na
długookreso-wej ścieżce wzrostu gospodarki, pod warunkiem że ścieżka ta byłaby wolna od szoków, a stan presji popytowej byłby neutralny tak, że rynki byłyby w stanie długookresowej równowagi.”
Z kolei według definicji D. Quaha i S. Vaheya (1995, s. 1130), inflację bazową stanowi „komponent inflacji, który nie ma średnio‑ i długookresowego wpływu na produkcję”. Wydaje się, że koncepcja ta jest zbliżona do poprzedniej (inflacja bazowa jako inflacja równowagi), choć przyjmuje odmienny kierunek oddziały-wania (wpływ inflacji na sferę realną). Zakłada się jednak, że możliwy jest brak długookresowego wpływu inflacji na produkcję. Teza ta zostanie zanegowana w dalszej części rozprawy.
W Polsce różne miary inflacji bazowej szacuje Narodowy Bank Polski. Jak dotąd nie była ona szeroko wykorzystywana dla celów polityki gospodarczej.
Wynika to m.in. z faktu, że miar tych nie oblicza GUS9.
W pracy przyjmiemy definicję inflacji podaną przez E. Kwiatkowskiego. Określa ona inflację jako „proces wzrostu ogólnego poziomu cen”. Naszym zdaniem jest ona odpowiednia z punktu widzenia pracy, a do tego jest czytel-na i, co czytel-najważniejsze, neutralczytel-na z punktu widzenia poglądów czytel-na przyczyny tego zjawiska.
1.3. Metody pomiaru inflacji
Miarą natężenia procesów inflacyjnych jest stopa inflacji, czyli tempo
wzro-stu ogólnego (przeciętnego) poziomu cen.
Można wyróżnić kilka problemów związanych z pomiarem inflacji.
7 Podobną uwagę w zasadzie można sformułować odnośnie każdego zjawiska ekonomicznego. 8 O. Eickstein, Core Inflation, Prentice Hall Inc., New Jersey, 1981, [za:] P. Woźniak (2002, s. 11).
T. Clark (2001, s. 6) zauważa, że sama idea inflacji bazowej była znana już w latach siedemdziesią-tych, natomiast wyraźne wyróżnienie inflacji bazowej pojawiło się dopiero na początku lat osiem-dziesiątych.
9 Dylematy związane z wyborem celu polityki pieniężnej w Polsce pomiędzy inflacją CPI a
Metody pomiaru inflacji | 15
Po pierwsze — przyjęta definicja inflacji zwiera słowo „ciągły”, jednak w praktyce bardzo trudno jest odróżnić ciągły wzrost cen od wzrostu nieciągłe-go. J. Łyko (2002, s. 16) formułuje nawet następującą opinię: „każda zmiana po-ziomu cen jest w pewnym sensie skokowa, czyli w pewnym sensie, w myśl oma-wianej definicji [chodzi o definicję inflacji — przyp. P. B.] nie jest ciągła”. Dla-tego też miary ogólnego poziomu cen uwzględniają wszelkie jego zmiany w da-nym okresie, bez względu na to czy były to zmiany w wyniku systematycznego
wzrostu cen czy też jednorazowej zmiany cen10.
Po drugie — pojęcie „ogólnego poziomu cen” jest bardzo niejednoznaczne. W celu wyrażenia ogólnego poziomu cen konstruuje się różne agregatowe in-deksy (wskaźniki) cen.
Najczęściej konstrukcja indeksów cen jest oparta o ideę pomiaru kosztów utrzymania. Podobnie jak w wypadku innych funkcji wykorzystywanych w eko-nomii, jak np. funkcja użyteczności czy funkcja produkcji, sformułowane zosta-ło kilka warunków, które powinny spełniać indeksy kosztów utrzymania.
Oznaczmy: pt i p0 wektory cen, a
x
t ix
0 wektory ilości nabywanych dóbr,odpowiednio: w okresie badanym (t) i bazowym (0). Dla indeksu cen oznaczonego jako:
(1.1)
dla każdego pt,p0oraz p ≥t px zachodzić powinny następujące zależności
(R. Kokoszczyński, 2004, s. 133)11:
Warunek jednoznaczności (normalizacji): jeśli
1. p =t p0 wówczas funkcja ta
osiąga wartość jednostkową,
Warunek proporcjonalności (homogeniczności): jeśli
2. pt =kp0 wówczas
funk-cja ta osiąga wartość k,
Warunek odwracalności w czasie:
3. ,
Warunek monotoniczności:
4. .
Poza wymienionymi powyżej własnościami funkcja ta musi spełniać ogólne warunki indeksu (szerzej np.: B. Balk et al., 2004).
Biorąc pod uwagę najbardziej ogólne kryterium podziału indeksów cen op-artych na teorii kosztów utrzymania, tzn. sposób obliczania tych kosztów, wy-różnić możemy dwie grupy indeksów (P. Woźniak, 2002, s. 29‑29; The New...., 2003, s. 13).
Pierwszy rodzaj indeksów służy do porównania minimalnych wydatków po-trzebnych na zakup koszyków (zestawów) produktów przynoszących tą samą użyteczność. Ten sposób liczenia ogólnego poziomu możemy przedstawić w po-staci następującego zapisu matematycznego:
10 Wydaje się jednak, że uwaga ta nie dotyczy inflacji bazowej.
11 Opracowanie, na które się powołujemy podaje tylko wzory, nie nazywając poszczególnych
(1.2) przy warunku:
)
(
)
(
x
tU
x
0U
=
(1.3)gdzie: U — oznacza funkcję użyteczności przeciętnego konsumenta, pozosta-łe oznaczenia nie ulegają zmianie.
Idea tego sposobu pomiaru ogólnego poziomu cen bazuje na teorii wyboru konsumenta. Na gruncie tej teorii konsument dokonuje wyboru struktury kon-sumpcji w celu maksymalizacji użyteczności przy ograniczeniu budżetowym. Zastosowanie tej teorii do pomiaru indeksów cen wymaga modyfikacji tej kon-cepcji. Badana jest więc relacja wartości zakupionych porównywalnych koszy-ków produktów (przy czym ich strukturę w dalszym ciągu wybiera konsument, kierując się maksymalizacją użyteczności). Ich porównywalność przejawia się tym, iż przynoszą one jednakową użyteczność konsumentowi.
Miara ta, choć bardzo interesująca z punktu widzenia teorii ekonomii, ma ograniczone zastosowanie. Po pierwsze może być stosowana tylko i wyłącznie do analizy cen dóbr i usług nabywanych przez gospodarstwa domowe, z uwagi
na użycie funkcji użyteczności12. Po drugie — preferencje konsumentów nie są
bezpośrednio obserwowalne, a zatem przy pomocy tej metody nie można dosta-tecznie precyzyjnie określić poziomu cen.
Wyróżniamy także indeksy służące do porównania wydatków potrzebnych na zakup tego samego koszyka produktów (rodzaj i ilość produktów pozosta-ją na niezmienionym poziomie). Koncepcja tych indeksów oparta jest na zało-żeniu, że struktura wydatków jest jednakowa w okresie badanym i bazowym. Innymi słowy obliczamy relację wydatków na dany zestaw produktów, których ceny analizujemy.
Z powodu wyżej opisanych trudności z zastosowaniem indeksu cen oparte-go na funkcji użyteczności, w praktyce stosuje się indeksy służące do porówna-nia kosztu nabycia określonego koszyka produktów. Struktura koszyka powin-na być zbliżopowin-na do struktury badanego zestawu produktów — np. w wypadku dóbr konsumpcyjnych do struktury konsumpcji.
Powyższe rozważania prowadzą nas do dwóch najprostszych formuł indek-sów (R. Kokoszczyński, 2004, s. 138‑139; zob. też: Cz. Domański, 2001, s. 221).
Indeks typu Laspeyresa — przyjmuje się, że ilości nabywanych dóbr pozosta-ją na poziomie z okresu bazowego:
(1.4)
12 Wydawać by się mogło, że uwaga ta jest bezzasadna, gdyż sformułowanie „koszty
utrzyma-nia” sugeruje ograniczenie rozważań do gospodarstw domowych. W rzeczywistości koncepcja kosztów utrzymania jest teoretyczną podstawą do konstrukcji wszystkich agregatowych indek-sów cen.
Metody pomiaru inflacji | 17
Indeks typu Paashego — przyjmuje się, że ilości nabywanych dóbr są na po-ziomie z okresu badanego:
(1.5)
W ogólnym przypadku wartości tych indeksów dla jednakowych xt, x0, pt
oraz p0 różnią się od siebie. Ponadto indeksy te nie spełniają warunku
odwra-calności w czasie. Z tego powodu zaproponowano inne sposoby agregacji cen, a w rezultacie inne formuły indeksów. Spośród wielu najciekawszymi wyda-ją się: indeks Fishera będący średnią geometryczną z dwu wyżej wymienio-nych indeksów oraz indeks Marshalla‑Edgewortha, w którym ilości nabywa-nych dóbr przyjmuje się na poziomie średniej arytmetycznej z okresu badanego i bazowego13.
Kolejnym ważnym problemem jest wybór produktów, których ceny anali-zujemy.
Z definicji inflacji można domniemywać, że przy liczeniu stopy inflacji po-winno się brać pod uwagę wszystkie dobra i usługi wytwarzane w gospodarce. W ten sposób liczony jest deflator Produktu Krajowego Brutto (PKB) — najszer-sza miara inflacji, która reprezentuje ceny wszystkich dóbr i usług finalnych. Przed wprowadzeniem nowej metodologii rachunków narodowych w 1993 roku (tzw. SNA 93) deflator PKB był najczęściej obliczany przy pomocy indeksu Pa-ashego (por. R. McNabb, Ch. McKenna, 1990, s. 9). Obecnie, zgodnie z metodo-logią SNA 93 oraz opartą na niej ESA 95 (stosowaną przez Eurostat), wszystkie indeksy cen wchodzące w skład rachunków narodowych co do zasady obliczane są jako indeks Fishera (por. European System..., 1996, rozdz. 10).
W praktyce większe znaczenie mają miary inflacji obejmujące swym zakre-sem koszyk dóbr i usług konsumpcyjnych (tzw. indeksy cen konsumpcyjnych, ang. Consumer Price Index). Po pierwsze wynika to z tego, że społeczeństwo jest zainteresowane cenami dóbr i usług konsumpcyjnych w znacznie większym stopniu niż cenami pozostałych produktów. Po drugie — idea pomiaru kosztów utrzymania, leżąca u podstaw konstrukcji tych indeksów wyraźnie ogranicza zakres koszyka do dóbr i usług konsumpcyjnych. Po trzecie — dane statystycz-ne o deflatorze PKB szacowastatystycz-ne są z częstotliwością kwartalną, z opóźnieniem rzędu co najmniej 2‑3 kwartałów (por. np. P. Woźniak, 2002, s. 10). Utrudnia to wykorzystanie tego wskaźnika np. jako celu polityki pieniężnej.
CPI jest najczęściej używanym indeksem cen, służącym do obliczania in-flacji. Historia tego indeksu sięga początku lat dwudziestych XX wieku (zob. R. Kokoszczyński, 2004, s. 131). Ogólnie można powiedzieć, że indeks CPI jest indeksem cen typu Laspeyresa, służącym do pomiaru zmian przeciętnego po-ziomu cen, na podstawie koszyka wydatków reprezentatywnego dla struktury konsumpcji gospodarstw domowych (Main Economic Indicators..., 1994, s. 8). Nie można jednak podać bardziej szczegółowej definicji, gdyż pomiędzy kraja-mi występują pewne niewielkie różnice w obliczaniu tego wskaźnika. Na przy-kład w Polsce wagi podlegają corocznej aktualizacji, natomiast w Stanach Zjed-noczonych co kilkanaście lat.
13 Szczegółowe formuły tych indeksów oraz omówienie innych rodzajów indeksów przedstawia
Szczególnymi rodzajami indeksów CPI są:
HICP (Zharmonizowany Indeks Cen Konsumpcyjnych, ang.
— Harmonised
In-dex of Consumer Prices),
RPI (Indeks Cen Detalicznych, ang.
— Retail Price Index).
HICP został wprowadzony w Unii Europejskiej od 1997 roku. W związ-ku z przygotowaniami do utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej
należa-ło ujednolicić miary CPI w państwach tworzących Unię14. Warto zaznaczyć, że
pomiędzy krajami występują niewielkie różnice metodologii liczenia HICP,
do-tyczące np. częstotliwości aktualizacji wag15 oraz liczby jednostek
elementar-nych w ramach jednej klasy produktu i liczby ich notowań (por. M. Jędrzejek, J. Łyko, 2002).
HICP jest zdefiniowany jako „indeks cen Laspeyresa, liczony na podstawie cen dóbr i usług dostępnych na terytorium ekonomicznym państwa członkow-skiego, które w sposób bezpośredni spełniają potrzeby konsumentów” (On the
Harmonisation..., 2000, s. 13). Określenie „bezpośredni” oznacza, że nie bierze
się pod uwagę np. odsetek i innych wydatków ponoszonych w związku z zaciąg-niętymi kredytami.
Przy obliczaniu indeksu HICP pod uwagę brane są wyłącznie wydatki ponie-sione na terytorium państwa członkowskiego przy użyciu transakcji pienięż-nych. (Harmonized Indices..., 2004, s. 4). Pod uwagę bierze się ostateczne ceny, które płacą gospodarstwa domowe tzn. uwzględnia się podatek VAT oraz upu-sty oferowane przez sprzedawców.
W Polsce „przy obliczaniu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych stosowana jest Klasyfikacja Spożycia Indywidualnego według Celu, zaadapto-wana na potrzeby Zharmonizowanych Wskaźników Cen Konsumpcyjnych (CO-ICOP/HICP)” (http://www.stat.gov.pl), co oznacza że wskaźnik CPI dla gosdarki polskiej jest niemal tożsamy ze wskaźnikiem HICP. Jedyną różnicą między polskim wskaźnikiem CPI a HICP jest nieco inny system wag. Jak po-daje J. Sztaudynger (2002, s. 262) różnica w stopie inflacji mierzonej przy pomo-cy HICP oraz CPI nie przekraczała 0,1 punktu procentowego miesięcznie.
Dane o wskaźniku HICP są udostępnione począwszy od stycznia 199516.
Dane te publikowane są nie tylko dla pojedynczych krajów, ale także dla grup krajów. Spośród wskaźników obliczanych dla grup krajów, największe znacze-nie ma MUICP (Monetary Union Index of Consumer Prices), czyli wskaźnik cen konsumpcyjnych obliczany dla wszystkich krajów wchodzących w skład Unii Gospodarczej i Walutowej. Przy pomocy tego wskaźnika mierzona jest inflacja dla strefy Euro oraz definiowany jest cel strategiczny (finalny) Europejskiego Banku Centralnego (EBC).
RPI był używany jako główny indeks służący do pomiaru inflacji w Wielkiej Brytanii. Został opracowany na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, 14 Ponieważ każdy z członków UE mógł potencjalnie zostać członkiem UGiW, na mocy
Trakta-tu z Maastricht obowiązek harmonizacji miar indeksów cen konsumpcyjnych dotyczył wszystkich krajów tworzących UE.
15 Rozporządzenie Komisji Europejskiej nakazuje aktualizację wag „nie rzadziej niż raz na
7 lat”.
16 Ponadto Eurostat oszacował HICP oraz jego główne składniki od 1990 r., zaznaczając jednak,
Metody pomiaru inflacji | 19
zaś jego wartości zostały ogłoszone po raz pierwszy w 1956 roku (The New..., 2003, s. 9). Od tego czasu metodologia liczenia RPI została poddana wielu
modyfi-kacjom, np. począwszy od 1962 roku wagi indeksu są aktualizowane corocznie17.
Od 1997 roku brytyjski urząd statystyczny rozpoczął również obliczanie in-flacji HICP. W grudniu 2003 bank centralny przyjął cel inflacyjny oparty na wskaźniku HICP (formalnie cel wyznaczony jest przez inflację CPI, jednak w rzeczywistości nazwy tej użyto dla wskaźnika HICP). Można więc przypuś-cić, że pomimo równoległego obliczania wskaźników z grupy RPI, w przyszło-ści ich znaczenie będzie znikome.
Do innej grupy należy wskaźnik PPI (Indeks Cen Producenta, ang. Producer
Price Index). Jest indeksem Laspeyresa, służącym do pomiaru cen z
perspek-tywy producentów. Koszyk zawiera nie tylko produkty finalne, ale również su-rowce, półfabrykaty itp. W odróżnieniu od wskaźników cen dóbr i usług kon-sumpcyjnych, wskaźnik ten nie uwzględnia wpływu podatku VAT, który jest neutralny z punktu widzenia przedsiębiorstw będących podatnikami tego po-datku. Tak jak w wypadku CPI, nie można podać bardziej szczegółowej defini-cji z uwagi na różnice definicyjne pomiędzy krajami.
Poza zróżnicowaniem sposobów pomiaru ogólnego poziomu cen, wyróżnić możemy różne sposoby pomiaru tempa wzrostu ogólnego poziomu cen. Pierw-szy sposób polega na porównaniu wskaźnika cen z końca analizowanego okre-su ze wskaźnikiem z końca okreokre-su poprzedniego. Jest to tzw. inflacja punktowa (ang. point‑to‑point), w wypadku gdy liczona jest dla okresu 1 roku nazywa się ją również inflacją „grudzień do grudnia”. Drugi sposób polega na porównaniu przeciętnych poziomów cen w całych porównywanych okresach (gdy badany okres obejmuje cały rok, wówczas mówimy o inflacji średniorocznej).
Pomiar każdej kategorii ekonomicznej obarczony jest błędem. Dotyczy to również inflacji. W tym wypadku jednak znaczna część błędu pomiaru wynika z samej konstrukcji miar inflacji.
Można wyróżnić kilka głównych źródeł błędów pomiaru inflacji18.
Błąd substytucji.
— Konstrukcja indeksu zakłada stosowanie stałych wag,
podczas gdy w rzeczywistości ilości konsumowanych dóbr ulegają zmianie wraz z upływem czasu. Podmioty ekonomiczne starają się zamieniać dobra i usługi droższe tańszymi odpowiednikami (np. gdy drożeją produkty mięs-ne, spadnie ich konsumpcja a wzrośnie konsumpcja pozostałych artykułów spożywczych). Wobec tego produkty, których cena wzrosła w największym
stopniu będą charakteryzowały się tym, że zmaleje popyt na nie19. W
wy-padku indeksu typu Laspeyresa, do obliczenia poziomu cen użyto stałych wag z okresu zerowego, a zatem udział produktów o wysokiej dynamice cen w okresie bieżącym jest zawyżony. To z kolei powoduje zawyżenie stopy in-flacji. W przypadku indeksu Paashego kierunek obciążenia będzie przeciw-ny, natomiast w przypadku indeksu Fishera możemy się spodziewać, że błąd ten będzie zbliżony do zera.
17 Odmianami tego wskaźnika są: RPIX (indeks z wyłączeniem płatności z tytułu odsetek) oraz RPIY
(indeks z wyłączeniem płatności z tytułu odsetek, skorygowany o podatki pośrednie oraz subsydia).
18 Opracowano na podstawie: D. Lebow, J. Rudd (2003).
19 Sporadycznie zdarzają się sytuacje odwrotne (paradoksy), tj. wzrost ceny powoduje wzrost
Błąd wynikający z wprowadzenia nowych produktów.
— Kiedy na rynku
nowy produkt zastępuje starszy odpowiednik, statystycy mogą zastosować różne podejścia. Zwykle przyjmuje się, że cena nie uległa zmianie. Innymi słowy zakłada się, że różnica w cenie w pełni pokrywa różnicę jakości pro-duktów. W rzeczywistości najczęściej tak nie jest. Początkowo cena nowe-go produktu ustalana jest na wyższym poziomie (niż wynikałoby to z
różni-cy jakości), po to aby z czasem ją obniżać20. W tej sytuacji, przy pozostałych
warunkach niezmienionych, indeks cen obniża swoją wartość, podczas gdy jego wartość powinna być stabilna. Wynika z tego niedoszacowanie stopy in-flacji.
Błąd wynikający ze wzrostu jakości.
— Statystycy starają się uwzględniać te
same, ściśle określone produkty podczas liczenia wskaźników cen. W prak-tyce nie zawsze jest to możliwe. Szybki postęp techniczny sprawia, że często produkty uwzględnione w indeksie rok bądź dwa lata wcześniej są już niedo-stępne. Dostępne są natomiast ich lepsze odpowiedniki. Np. cena samocho-dów może wzrosnąć, ale podwyżka w rzeczywistości wynika z polepszenia ich jakości. Szczególnie widoczne jest to w sytuacji, gdy do produktu doda-wane jest dodatkowe wyposażenie np. w przypadku samochodu może to być klimatyzacja bądź dodatkowa poduszka powietrzna. Można również zaob-serwować inne przypadki: gdy cena produktu pozostaje mniej więcej na tym samym poziomie, natomiast polepsza się jego jakość. Tak dzieje się w wypad-ku wyrobów z branży high tech. W obydwu opisanych sytuacjach stopa infla-cji jest przeszacowywana.
Błąd ważenia.
— Wagi do indeksu obliczane są na podstawie badań
wych (badania budżetów gospodarstw domowych). Wyniki badań ankieto-wych zawsze są obciążone stosunkowo dużym błędem. Nie można określić
a priori, czy będzie to powodowało przeszacowanie, czy też
niedoszacowa-nie stopy inflacji21. W świetle badań Lebowa i Rudda (2003), wskazuje się na
przeszacowanie stopy inflacji z tytułu błędu ważenia o około 0,1 punktu pro-centowego rocznie.
Opisane powyżej błędy nie mogą zawsze być w pełni skorygowane przy kon-strukcji indeksów cen konsumpcyjnych. Np. błąd substytucji może zostać zmi-nimalizowany poprzez częstą aktualizację wag indeksu, aczkolwiek w tym wy-padku tracimy możliwość klarownego porównania odległych w czasie wartości indeksów. Z kolei uwzględnienie wpływu nowych produktów wymagałoby za-angażowania towaroznawców, co z pewnością wydłużyłoby proces obliczania inflacji oraz znacznie zwiększyłoby koszty z tym związane. Podobnie dzieje się w przypadku zmiany jakości dóbr, aczkolwiek statystycy opracowali już kilka
metod pozwalających oszacować wpływ zmiany jakości na ceny22.
20 Dzieje się tak dlatego, że producenci starają się przechwycić jak największą część nadwyżki
konsumenta.
21 Można się pokusić o sformułowanie pewnych hipotez na temat kierunku obciążenia z tytułu
tego błędu. Np. jeśli gospodarstwa domowe będą starały się ukryć przed ankieterem część swoich dochodów, wówczas prawdopodobnie również zaniżą wydatki na dobra o najwyższej dynamice cen. Spowodowałoby to niedoszacowanie inflacji. Przypuszczenia nasze stoją jednak w sprzecz-ności z wynikami cytowanego badania.
Teorie inflacji | 21
W efekcie błędy te powodują pewne przeszacowanie wskaźnika względem rzeczywistej stopy inflacji. Wyniki badań pozwoliły zmierzyć błędy w pomia-rach inflacji:
D. Lebow i J. Rudd (2003) stwierdzają, iż łączne przeszacowanie rocznej sto-—
py inflacji mierzonej przy pomocy indeksu CPI wynosi ok. 0,9 punktu pro-centowego.
R. Gordon (2000, s. 40) przywołuje wyniki badań wskazujących na to, że —
przeszacowanie rocznej stopy inflacji CPI w USA zawarte jest w przedziale od 0,45 do 1,1 punktu procentowego.
A. Cunningham szacuje, że roczna stopa inflacji mierzona w Wielkiej Bryta-—
nii przy pomocy indeksu RPIX może przewyższać rzeczywistą jej wartość
o 1,3 punktu procentowego23.
L. Zienkowski i E. Cywil (1992, s. 8) przypuszczają, iż szacunki indeksów cen —
w Polsce w latach 1975‑1990 były „szczególnie mało dokładne”. Porównanie dynamik realnego PKB liczonych różnymi metodami prowadzi ich do wnio-sku, że w latach 1980‑1990 wzrost cen był niedoszacowany o 8‑12 punktów procentowych (tj. o 0,8‑1,1 punktu procentowego rocznie, uwzględniając pro-cent składany). Hipotezę tą potwierdzają również badania J. Sztaudyngera (2003a, s. 91‑102), który twierdzi, iż w Polsce w latach 1973‑1989 występowa-ło niedoszacowanie indeksu cen PPI. Błąd ten zawarty był w granicach 4‑7% oficjalnie wykazywanej inflacji, np. w latach 1980‑1989 wyniósł on około 1,5 punktu procentowego rocznie.
Badania prowadzone dla gospodarki polskiej w latach osiemdziesiątych wskazują na odmienny kierunek błędów, w porównaniu z pozostałymi bada-niami. Stoimy na stanowisku, że odmienne rezultaty można wytłumaczyć
spe-cyfiką badanego okresu24, zaś stopę inflacji co do zasady charakteryzuje
prze-szacowanie.
Błąd pomiaru stopy inflacji HICP będzie miał podobną wartość co w przy-padku stopy inflacji CPI. Z drugiej strony, z uwagi na częstą (coroczną) rewizję wag i uwzględnienie wpływu nowych produktów w procesie obliczania wskaź-nika HICP, można przypuszczać, że przeszacowanie to będzie nieco mniejsze.
1.4. Teorie inflacji
We współczesnej ekonomii funkcjonują równolegle konkurencyjne teorie opi-sujące przyczyny inflacji. Największe znaczenie mają trzy z nich (zob. E. Kwiat-kowski, 2005, s. 418):
monetarystyczna teoria inflacji, —
popytowa teoria inflacji, —
kosztowa teoria inflacji. —
23 A. Cunningham, Measurment Bias in Price Indices: An Aplication to the UK’s RPI, „Working
Paper” 1996, nr 47, Bank of England, [za:] P. Szpunar (2000, s. 48).
24 Np. J. Sztaudynger (2003, s. 101) wskazuje, iż w Polsce w latach osiemdziesiątych
Spośród trzech wyżej wymienionych podejść teoretycznych, teoria moneta-rystyczna (nazywana również neoilościową) jest paradoksalnie zarówno naj-starszą i najmłodszą. Jej początków należy szukać w XVIII wieku (zob. M. Bel-ka, 1985, s. 45; M. Blaug, 2000, s. 39). Wówczas sformułowano ilościową teorię pieniądza, wedle której ogólny poziom cen zmienia się wprost proporcjonalnie do ilości pieniądza w obiegu. Podstawą tej teorii było tzw. równanie wymiany pieniądza25:
T
P
V
M ≡
(1.6) gdzie:M — ilość pieniądza w obiegu (podaż pieniądza),
P — jednopodstawowy indeks cen,
V — szybkość obiegu pieniądza,
T — globalna wielkość transakcji towarami w ujęciu realnym.
Na gruncie ilościowej teorii pieniądza o dwóch ostatnich wielkościach V i T
zakłada się, że są egzogeniczne i w krótkim okresie stałe. Wynika z tego, że po-ziom cen jest wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu.
Na początku XX wieku I. Fisher zmodyfikował powyższe równanie, wpro-wadzając zamiast realnej wielkości transakcji towarami — realny produkt kra-jowy brutto (B. Snowdon et al., 1998, s. 67).
W latach pięćdziesiątych nastąpił dalszy rozwój tej teorii, co dało początek nowmu nurtowi ekonomii, zwanemu monetaryzmem (tamże, s. 148). Powstanie tego prądu związane jest głównie z nazwiskiem M. Friedmana. Monetaryści zmodyfikowali nieco tradycyjną ilościową teorię pieniądza. Po pierwsze — od-rzucili założenie o egzogeniczności szybkości obiegu pieniądza. Zakładali oni (a założenie to poparli badaniami empirycznymi), że czynniki wyznaczające po-pyt na pieniądz (a co za tym idzie, będącą jego odwrotnością, szybkość pienią-dza w obiegu) są względnie stabilne (E. Kwiatkowski, 2005, s. 419; K. Paszyn, 2005, s. 14). Po drugie — twierdzili, że w krótkim okresie pieniądz może wpły-wać na produkcję, natomiast w długim okresie produkcja zależy wyłącznie od czynników sfery realnej (inwestycji, zatrudnienia itp.) (Z. Federowicz, 1999, s. 79). Wynika z tego, że ogólny poziom cen, jest rosnącą funkcją podaży pienią-dza, co równoważne jest stwierdzeniu, że inflacja jest rosnącą funkcją tempa wzrostu podaży pieniądza (aczkolwiek w krótkim okresie proporcja pomiędzy tymi wielkościami może być różna od jedności).
Próbą oderwania inflacji od zjawisk czysto pieniężnych jest teoria popytowa,
wywodząca się z dorobku J.M. Keynesa (2003, s. 275‑276; zob. też: M. Belka,
1985, s. 11; E. Kwiatkowski, 2005, s. 421). Na gruncie tej teorii efektem wzrostu agregatowego popytu, przy założeniu niewykorzystanych mocy wytwórczych, był jedynie wzrost produkcji (poziom cen pozostawał niezmieniony). Zupełnie inna sytuacja wystąpi, gdy mocy wytwórcze byłyby całkowicie wykorzystane. Zwiększony popyt nie będzie mógł być zaspokojony, a zatem wzrosną ceny. Roz-ważania te doprowadziły do powstania koncepcji luki inflacyjnej, zwanej rów-nież luką popytową. Luka ta stanowi „nadwyżkę popytu ponad możliwości jego
25 Zależność ta została sformułowana po raz pierwszy przez J. Locke’a, aczkolwiek jej właściwa
Badania opinii społecznej na temat inflacji | 23
zaspokojenia” (M. Belka, 1985, s. 12). Na gruncie powyższych analiz luka infla-cyjna prowadzi w normalnych warunkach do wzrostu ogólnego poziomu cen:
(1.7)
gdzie:
— stopa inflacji,
Y_ — produkcja zrealizowana,
Y — produkcja potencjalna.
W latach pięćdziesiątych XX wieku pojawiło się zjawisko dotychczas niespo-tykane — wysoka inflacja połączona z wysokim bezrobociem. Sytuacji takiej nie potrafiły wyjaśnić tradycyjne teorie inflacji, co stało się przyczynkiem do sformułowania nowej teorii inflacji. Teoria ta upatruje źródeł procesów inflacyj-nych we wzroście kosztów produkcji niezależinflacyj-nych od producenta (E. Kwiatkow-ski, 2005, s. 423‑425). Z kolei wzrost kosztów producenci „przerzucają” na ceny, co powoduje inflację. Do kosztów, o których mowa powyżej zaliczamy m.in.: ceny surowców (szczególnie nośników energii), podatki i parapodatki oraz nad-mierne stawki wynagrodzeń wskutek działalności związków zawodowych (por. np.: E. Kwiatkowski, 2000, s. 572; M. Belka, 1985, s. 25). Inflację kosztową powo-duje także monopolizacja niektórych gałęzi.
Jak podkreśla M. Belka (1985, s. 25), zasadniczą różnicą pomiędzy teorią po-pytową a kosztową jest „założenie innego zachowania podmiotów gospodaru-jących w procesie ustalania cen wynikającego z odmiennej struktury rynku”. W rzeczywistości bardzo rzadko mamy do czynienia z pełną monopolizacją, a nigdy z konkurencją doskonałą, toteż naszym zdaniem rozróżnienie obydwu typów inflacji jest bardzo trudne.
1.5. Badania opinii społecznej na temat inflacji
26Badania R. Schillera (1996) wskazują, iż słowo „inflacja” jest najczęściej uży-wanym terminem ekonomicznym — zarówno wśród osób zajmujących się zawo-dowo ekonomią, jak i nieekonomistów. Skoro termin ten jest tak często używa-ny, ważne jest aby poznać opinie społeczeństwa na temat tego zjawiska, szcze-gólnie że opinie te mają istotne znaczenie przy rozpatrywaniu niektórych skut-ków inflacji (zostanie to omówione w następnym rozdziale).
Pośrednim źródłem informacji o nastawieniu społeczeństwa do procesów in-flacyjnych mogą być publikacje prasowe oraz utwory literackie z okresów, kiedy inflacja osiągała wysoki poziom.
W styczniu 1960 roku w Financial Times ukazał się felieton, w którym to przedstawiono wyniki posiedzenia fikcyjnego komitetu ds. nagrody Oskara w dziedzinie ekonomii. Autor tego felietonu tak relacjonuje przyznane na-grody27:
„Największe rozczarowanie roku. Kompletna porażka Komisji Racliffe’a
[ko-misji zajmującej się polityką pieniężną — przyp. P. B.] za brak propozycji (...) 26 Podrozdział ten stanowi skróconą wersję artykułu: P. Baranowski (2005a).
rozwiązania najważniejszego obecnego problemu polityki pieniężnej: jak za-planować strategię polityki pieniężnej i zastosować ją z innymi celami, tak aby możliwe było pogodzenie stabilności pieniądza z rozsądnym i stabilnym tem-pem rozwoju...
Najlepsza polityka antyinflacyjna. Brak nagrody — komisji nie udało się osiągnąć wystarczająco dobrych wyników”.
Najbardziej znanym współczesnym badaniem odnośnie społecznych ocen inflacji jest, wspomniana już, praca Schillera (1996). Autor ten przedstawia wy-niki badania ankietowego przeprowadzonego na 677 osobach — mieszkańcach USA, Niemiec i Brazylii. W jednej z części badania autor zadaje respondentom pytanie: „w jakim stopniu zgadzasz się z podanym stwierdzeniem”. Poniższa tablica zawiera wybrane, najciekawsze z punktu widzenia naszej pracy, pytania oraz uzyskane rezultaty:
Tablica 1.1. Stanowiska opinii społecznej w sprawie inflacji wg Shillera (1997)
Stwierdzenie Ilość odpowiedzi
(miejsce przeprowadzenia ankiety) Zgadzam się całkowicie Zgadzam się częściowo Pozostałych1 „Kontrola inflacji powinna być kluczowym zadaniem
władz” (USA) 59% 33% 8%
„Zapobieganie inflacji jest kluczowym zadaniem, takim jak zapobieganie zażywania narkotyków czy troska o jakość kształcenia” (USA)
52% 32% 16%
„Inflacja na poziomie od 30 do 40% rocznie może obniżyć wzrost i rozwój gospodarczy, szczególnie w porównaniu z krajami o inflacji poniżej 5% rocznie” (USA)
57% 30% 13%
j.w. (Niemcy) 69% 19% 12%
j.w. (Brazylia) 40% 28% 32%
„Jeśli inflacja wymknie się spod kontroli wówczas może
to spowodować ekonomiczny i polityczny chaos” (USA) 74% 17% 9%
j.w. (Niemcy) 77% 18% 5%
j.w. (Brazylia) 41% 31% 28%
Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Shiller (1997, s. 8‑30).
Analiza struktury odpowiedzi przedstawionej w Tablicy 1.1 wskazuje, iż spo-łeczeństwo przykłada dużą wagę do utrzymywania niskiej inflacji. Jej wzrost spowoduje — w opinii społeczeństwa — wiele negatywnych skutków gospo-darczych i politycznych. Zauważmy również, że w Stanach Zjednoczonych i w Niemczech inflacja jest oceniana bardzo negatywnie, zaś w Brazylii przewa-ga opinii neprzewa-gatywnych nie jest aż tak znacząca.
Decyzje nawet niewielkiej liczby osób zajmujących kierownicze stanowiska w dużych podmiotach gospodarczych mogą mieć znaczący wpływ na gospodar-kę, z uwagi na wartość zasobów, którymi osoby te dysponują. R. Shiller (1997, s. 17) przedstawia także wyniki badania przeprowadzonego wśród 75 dyrekto-rów finansowych dużych amerykańskich przedsiębiorstw. Respondentom
za-Badania opinii społecznej na temat inflacji | 25
dano jedno pytanie: jaka byłaby zmiana tempa wzrostu PKB gdyby stopa in-flacja wzrosła o 10 punktów procentowych i pozostała na takim poziomie przez długi czas. Mediana odpowiedzi wyniosła aż ‑2 punkty procentowe. Warte pod-kreślenia jest to, że badania ekonometryczne wskazują, iż wzrost stopy infla-cji o 10 punktów procentowych powoduje kilkukrotnie mniejszy spadek tempa
wzrostu gospodarczego (w granicach 0,2‑0,7 punktu procentowego)28.
Jednym z nielicznych polskich opracowań traktujących o społecznym postrze-ganiu inflacji jest badanie M. Niesiobędzkiej (2000). Badanie to objęło reprezenta-tywną próbę 348 mieszkańców Polski. W pierwszej części badania, uczestników poproszono o wypisanie skojarzeń związanych ze słowem „inflacja”. Ta część ba-dania miała charakter otwarty, co spowodowało że ilość powtarzających się odpo-wiedzi była nieznaczna (nie przekraczała 5%). W tym celu autorka pogrupowała odpowiedzi w sześć kategorii. Otrzymane rezultaty przedstawia poniższa tablica:
Tablica 1.2. Kategorie słów łączonych z inflacją wg Niesiobędzkiej (2000)
Kategoria (najczęściej występujące w ramach danej kategorii skojarzenia) Ilość odpowiedzi Pieniądze (mało pieniędzy, forsa, puste pieniądze, kurs pieniędzy, wymiana pienię‑
dzy, nadmiar pieniędzy) 19%
Zmiany (spadek warunków życia, zniżka, spadek produkcji) 19%
Ceny (ceny, wzrost cen, podwyżki cen) 18%
Bieda (bieda, ubóstwo, zubożenie, niepewność, trudności, rozpacz, brak, niedobór,
ograniczenia, wyrzeczenia) 14%
Kryzys (kryzys, kryzys ekonomiczny) 12%
Chaos (afery, bałagan, chaos, oszustwa, malwersacje, złodziejstwo, korupcja) 11%
Pozostałe 7%
Źródło: M. Niesiobędzka (2000).
W dalszej części kwestionariusza zadano respondentom pytanie, na ile zga-dzają się z podanymi przymiotnikami charakteryzującymi inflację. W
pięcio-punktowej skali Likerta29 średnie wartości ocen nadawanym przymiotnikom:
„dobra”, „korzystna”, „potrzebna”, „wzbogacająca” i „rozwijająca” kształtowały się poniżej dwóch, co wskazuje na zdecydowanie negatywne postrzeganie infla-cji (tamże, Tabela 2).
Z badania Niesiobędzkiej wynika, że respondenci nieprzychylnie odnoszą
się do procesów inflacyjnych30.
Co więcej, autorka podkreśla że większość badanych „nie traktuje inflacji jako problemu, który w zbliżonym stopniu dotyczy ogółu społeczeństwa”.
Oka-28 Przegląd badań ekonometrycznych znajduje się w rozdziale 3.4. Syntetyczny przegląd takich
badań znajduje się również w: P. Baranowski, M. Raczko (2005).
29 W skali tej można udzielić następujących odpowiedzi (w nawiasach podano rangi nadawane
poszczególnym odpowiedziom): zdecydowanie się nie zgadzam (1), nie zgadzam się (2), nie mam zdania (3), zgadzam się (4), całkowicie się zgadzam (5).
30 Badanie to nie zostało przeprowadzone na reprezentatywnej próbie, wobec czego nie
zuje się, że w świetle udzielonych odpowiedzi niekorzystne postrzeganie inflacji dotyczy w największym stopniu własnej osoby oraz ludzi niezamożnych.
Niekorzystną ocenę inflacji w społeczeństwie polskim potwierdza L. Balce-rowicz: „Jeżeli spytać ludzi, a my [Narodowy Bank Polski — przyp. P. B.] pyta-my i bezpośrednio, i poprzez badania to każdy się zgadza, że niższa inflacja jest lepsza od wyższej inflacji”31.
Podobną opinię formułuje D. Romer (2000, s. 465‑466): „Inflacja jest bardzo nielubiana. Na przykład w okresach, gdy jest ona w Stanach Zjednoczonych w umiarkowanym stopniu wysoka, jest często wymieniana w sondażach opinii publicznej jako najważniejszy problem, z którym kraj ma do czynienia. Okazu-je się, że wywiera ona poważny wpływ na wyniki wyborów prezydenckich i Okazu-jest obwiniana o całe mnóstwo problemów.”
Spośród innych polskich prac poruszających tę tematykę na wymienienie za-sługuje monografia S. Partyckiego (1993). W odróżnieniu od poprzednio omó-wionych, opracowanie to nie zawiera badania empirycznego. Mimo to autor przywołuje wiele argumentów świadczących o tym, że społeczne stanowisko w sprawie inflacji jest zdecydowanie negatywne. Jednocześnie Partycki szero-ko wyjaśnia powody, dla których jednostki i społeczeństwo źle oceniają infla-cję. Według niego inflacja powoduje, że spada zaufanie do pieniądza i władz państwowych, nadmiernie wzrasta skłonność do zaspokajania potrzeb bieżą-cych kosztem przyszłych, a powszechne poczucie spadku poziomu życia zaost-rza konflikty społeczne (tamże, s. 57, 78‑81). Innym powodem jest przekonanie społeczeństwa o spadku poziomu życia wskutek zarówno negatywnego oddzia-ływania inflacji, jak i wyrzeczeń związanych z prowadzoną w przyszłości polity-ką antyinflacyjną (tamże, s. 72‑73, zob. też: S. Partycki, 1996, s. 104‑105).
Na gruncie krótkookresowej krzywej Phillipsa występuje zamienność
po-między bezrobociem a inflacją32. Zamienność ta stanowi ciekawy punkt wyjścia
dla badań odnośnie poglądów społeczeństwa na temat inflacji.
Jedno z pytań zadawanych w ankiecie Shillera dotyczyło wyboru pomiędzy dwoma sytuacjami: wysokim bezrobociem (9%) w połączeniu z niską inflacją (2% rocznie) albo wysoką inflacją (10% miesięcznie) w połączeniu z niskim bez-robociem (3%). W wypadku respondentów z USA i Niemiec około 75% opowie-działo się za pierwszą możliwością, zaś w wypadku Brazylii jedynie 50% (R. Shiller, 1996, s. 14). W naszej opinii wyniki te nie są do końca miarodajne — nie można porównać wzrostu bezrobocia o 6 punktów procentowych z ponad
stu-krotnym wzrostem (w ujęciu rocznym) tempa wzrostu ogólnego poziomu cen33.
Bardzo obszerne badanie przeprowadzili R. Di Tella et al. (2001). Autorzy tego badania skonstruowali model socjometryczny objaśniający przeciętny, su-biektywny poziom szczęścia mieszkańców. Model ten oparty został o próbę przekrojowo‑czasową 12 krajów europejskich w latach 1975‑1991. Z
przeprowa-31 Wypowiedź Leszka Balcerowicza w wywiadzie dla I Programu Polskiego Radia, 19.06.2002
(www.radio.com.pl).
32 Pierwszą pracą poświęconą takiej zamienności jest: A. Phillips (1958); kilka lat później
poja-wiły się postulaty, że zamienność taka występuje jedynie w odniesieniu do krótkiego okresu (zob. E. Phelps, 1967 oraz M. Friedman, 1968).
33 Naszym zdaniem lepszym rozwiązaniem byłoby przeciwstawienie wzrostu inflacji i
Badania opinii społecznej na temat inflacji | 27
dzonych badań wynika, że zarówno inflacja jak i bezrobocie negatywnie wpły-wa na poziom zadowolenia obywpły-wateli, przy czym efekt wzrostu stopy bezro-bocia o 1 punkt procentowy jest silniejszy niż taki sam wzrost stopy inflacji. Wprawdzie trudno mówić tutaj o pełnej porównywalności, jednak zauważmy, że w analizowanych krajach przeciętna stopa bezrobocia nie różniła się zbytnio od przeciętnej stopy inflacji. W wypadku Stanów Zjednoczonych rezultaty oka-zały się podobne, aczkolwiek autorzy podkreślają swój brak zaufania dla
wyni-ków opartych o próbę czasową34.
Warto również przedstawić wyniki badań K. Scheve’a (2002). Badanie to zo-stało oparte na bardzo obszernej próbie, liczącej ponad 55 tysięcy obserwacji ‑ odpowiedzi z ankiet przeprowadzonych w 20 wysokorozwiniętych krajach (Australia, Japonia, Kanada, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone oraz 15 kra-jów tworzących Unię Europejską przed 1.05.2004) w latach 1976‑1997. Respon-dentom zadano pytanie: „Czy Twoim zdaniem priorytetem władz powinna być kontrola inflacji czy ograniczanie bezrobocia”. Zmienna zależna została prze-kształcona na logity (im wyższa wartość logitu, tym większe prawdopodobień-stwo udzielenia odpowiedzi „kontrola inflacji”), co według Scheve’a jest miarą indywidualnej niechęci do inflacji.
Okazuje się, że na gruncie tego badania tak rozumiana indywidualna nie-chęć do inflacji zależy: pozytywnie od stopy inflacji oraz wielkości dochodów respondenta (mierzonej przynależnością do określonego kwartyla dochodu), negatywnie zaś od stopy bezrobocia w kraju zamieszkania respondenta (ści-ślej: nadwyżki ponad stopę bezrobocia NAIRU). Bezrobocie zostało uwzględ-nione w modelu także w wymiarze indywidualnym — osoby bezrobotne w dużo niższym stopniu przykładają wagę do kontroli inflacji. Ponadto niechęć do in-flacji wzrasta z wiekiem. Ostatnią zależność można wytłumaczyć następująco — w przeszłości (np. w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych) inflacja kształ-towała się na wyższym poziomie, a zatem osoby starsze w większym stopniu osobiście odczuły jej skutki.
Ciekawych wniosków mogłyby dostarczyć podobne badania przeprowadzo-ne w Polsce — kraju dotkniętym wysokim poziomem bezrobocia, a jednocześ-nie doświadczonym w stosunkowo jednocześ-nieodległej przeszłości trzycyfrową stopą inflacji. E. Dzwonik‑Wróbel i Z. Szpringer (1992) twierdzą, iż „w gospodarce rynkowej zazwyczaj więcej niechęci wzbudza inflacja niż bezrobocie”, choć nie przytaczają w tym zakresie żadnych wyników badań.
Jedynymi znanymi nam badaniami tego typu są ankiety przeprowadzane przez CBOS. W pierwszej, spośród wymienionych, poproszono o wskazanie najważniejszych problemów w Polsce. Okazało się, że bezrobocie było
wymie-niane ośmiokrotnie częściej niż inflacja35. Dzwonik‑Wróbel i Szpringer (1992)
zaznaczają, że badanie zostało przeprowadzone w 1991 roku, kiedy to bezrobo-34 A. Oswald, współautor cytowanego badania, w korespondencji elektronicznej adresowanej
do autora tej pracy, brak szczegółowych wyników dla Stanów Zjednoczonych tłumaczy następu-jąco: „Nasze rezultaty dla Stanów Zjednoczonych nie są zbyt wiele warte, ponieważ były to jedy-nie regresje oparte o próbę czasową, podczas gdy staramy się używać danych przekrojowo‑czaso-wych” (korespondencja elektroniczna z dnia 16.01.2005).
35 Najważniejsze problemy Polski, Komunikat CBOS, Warszawa, luty 1991, [za:] E.
cie było zjawiskiem zupełnie nowym, co mogło wpłynąć na wyższą liczbę wska-zań bezrobocia. Ostatnie, znane nam podobne badanie zostało przeprowadzo-ne w 2000 roku (Społeczprzeprowadzo-ne uwarunkowania..., 2000). Respondenci poproszeni o wskazanie błędów w polityce gospodarczej rządu wymieniali bezrobocie po-nad czterokrotnie częściej niż inflację (odpowiednio: 21% i 5%).
Ze wszystkich omówionych badań wynika obraz społeczeństwa negatywnie nastawionego do inflacji. Ponadto inflacja wzmacnia negatywne oczekiwania podmiotów gospodarczych. Wydaje się, że zagadnienie to może mieć istotne znaczenie dla mechanizmu wpływu inflacji na wzrost gospodarczy oraz inter-pretacji optymalnej stopy inflacji otrzymanej na podstawie modelu ekonome-trycznego opisującego wzrost gospodarczy.
1.6. Podsumowanie
Inflacja od wielu lat jest przedmiotem zainteresowania ekonomistów. Same-mu słowu „inflacja” na przestrzeni lat przypisywano różne znaczenia. W dalszej części pod pojęciem tym będziemy rozumieli „proces trwałego wzrostu cen”.
W zakresie metod pomiaru tego zjawiska do dziś istnieje znaczna różno-rodność. Wyróżniamy kilka wskaźników wzrostu ogólnego poziomu cen (m.in. deflator PKB, CPI i PPI). Wybór najlepszego indeksu jest trudny, dlatego też w dalszych analizach użyjemy zarówno inflacji mierzonej przy pomocy deflato-ra PKB, jak i CPI. Bardzo ważnym zagadnieniem — szczególnie z punktu wi-dzenia analiz empirycznych jest błąd w pomiarze inflacji. Zarówno teoria jak i analizy empiryczne wskazują na to, że stopa inflacji mierzona przy pomocy najczęściej używanych wskaźników charakteryzuje się niewielkim przeszaco-waniem.
Od czasu, kiedy inflacja zaczęła być przedmiotem zainteresowania ekono-mistów, próbowano wyjaśnić przyczyny jej powstawania. Spośród wielu czyn-ników sprawczych najczęściej wymienia się: nadmierną ilość pieniądza w obie-gu, nadwyżkę popytu ponad możliwości produkcyjne oraz egzogeniczny wzrost kosztów produkcji.
Z przedstawionych badań odnośnie postrzegania procesów inflacyjnych przez społeczeństwo wynika jednoznacznie, że inflacja jest zdecydowanie źle postrzegana, co może pogarszać nastroje podmiotów gospodarczych. Jeśli zaś chodzi o społeczny wybór pomiędzy bezrobociem a inflacją, badania nie dają jednoznacznej odpowiedzi.
W niniejszym rozdziale przedstawiliśmy ogólne informacje odnośnie inflacji. Ze względu na cel pracy, żadne z poruszonych zagadnień nie zostało przedsta-wione szczegółowo.
29
Inflacja a wzrost gospodarczy
w teorii ekonomii
2.1. Wprowadzenie
W rozdziale prezentujemy teoretyczne przesłanki wpływu inflacji na wzrost gospodarczy. Stanowią one podstawę teoretyczną dla badania empirycznego zawartego w ostatnim rozdziale. Poniżej prezentujemy głównie prace teore-tyczne, choć często przytaczamy również szacunki lub rezultaty badań empi-rycznych odnośnie efektów inflacji, które pośrednio oddziałują na wzrost. Nie przedstawiamy natomiast wyników badań nad bezpośrednim wpływem inflacji na wzrost, gdyż będzie to przedmiotem trzeciego rozdziału.
Nasze rozważania rozpoczniemy od prezentacji pojęcia wzrostu gospodar-czego oraz metod jego pomiaru. W literaturze pojęcie to jest stosunkowo jed-noznacznie rozumiane, jednak ze względu na kluczową jego rolę w pracy po-trzebne jest jego precyzyjne zdefiniowanie. Niezbędne jest również przedsta-wienie najważniejszych mierników wzrostu, do których będziemy się odwoły-wać w dalszej części pracy.
W kolejnym podrozdziale zaprezentujemy teorie wzrostu gospodarczego. Za-gadnienie to jest przedmiotem rozważań ekonomistów od początku powstania ekonomii jako nauki, dlatego też szczegółowe zaprezentowanie wszystkich naj-ważniejszych teorii wzrostu przekraczałoby ramy niniejszej pracy. Pomijamy teorie keynesistosowskie, prezentujemy natomiast modele: Solowa i Mankiwa-‑Romera‑Weila, będące najważniejszymi przedstawicielami modeli neoklasycz-nych oraz model Arrowa, jako przykład modelu wzrostu endogenicznego.
W problematyce wzrostu gospodarczego ważne miejsce zajmuje zjawisko konwergencji. Omawiamy krótko mechanizm tego zjawiska, a także czynniki przyspieszające i spowalniające konwergencję.
Opiszemy również najbardziej ogólne społeczno‑ekonomiczne skutki inflacji. Skutki te wymienia i precyzuje niemal każda teoria opisująca wpływ inflacji na wzrost gospodarczy.
Prezentujemy kilkanaście argumentów teoretycznych uzasadniających wpływ inflacji na wzrost gospodarczy. Koncentrujemy się na wpływie inflacji na wydajność pracy, co pozwoli uniezależnić nasze rozważania od krótkookre-sowej krzywej Phillipsa, a przez to opisać długookresowe skutki inflacji. Wpływ
