Jerzy Kozeński
Teatr Kalicińskiego w Kórniku w r.
1874
Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 7, 405-408
JE R Z Y K O Z EN SK I
TEATR KALAClNSKIEGO W KORNIKU w r. 1874
Niezależnie od istniejąceg o w Poznaniu, pow stałego w roku 1870, stałego teatru zawodowego podjęto w tym czasie próby stworzenia dla W ielkopolski teatru objazdow ego Po istniejącym niespełna dwa lata, od w iosny 1870 roku do jesien i roku następnego, zespole M iłosza Szten- gla powstał w roku 1872 zespół Ignacego K alicińskiego 2. Ten w łaśnie zespół w ystępow ał w grudniu 1874 roku w Kórniku. Ponieważ faktu tego nie odnotowano dotychczas w żadnym z istn iejący ch opracowań przedmiotu, chcielibyśm y go tu taj zasygnalizow ać3.
Ignacy K aliciński (1828— 1882) zanim założył w łasny zespół, w ystę pował jako aktor w licznych trupach teatralnych. Rozpoczął pracę w zespole Chełchow skiego w Krakow ie w roku 1845. W raz z tym zespo łem byw ał często w objeździe, m. in. w W ielkopolsce w latach 1850 i 1852. W roku 1870 przeniósł się do nowo pow stałego teatru w Pozna
1 Trzeba tu zaznaczyć, że kierownik pierwszego zespołu objazdowego, Miłosz Sztengeł, był w pierwszym sezonie, trw ającym od stycznia do m aja 1870 r., współdy- rektorem stałego teatru poznańskiego. Teatr ten prowadził przez następny sezon sam Lech Nowakowski, a Sztengeł odłączyw szy się od spółki i zabraw szy z zespołu część aktorów utw orzył w łasny zespół, właśnie zespół objazdow y {W . K o r y z n a — w łaśc. nazw. Fiałkowski, P a m ię tn ik s c e n y n a r o d o w e j w W ie lk o p o l s c e d o r o k u 1 8 8 8 ..., s. 116 i nast.).
2 O tym zespole pisze K o r y z n a , o p . cit., s. 172, oraz Zbigniew R a s z e w s k i w swojej p racy Z tr a d y c ji te a tr a ln y c h P o m o r z a , W ie lk o p o l s k i i Ś lą s k a , W ro cław 1955, s. 126. Są także liczne wzmianki w prasie z okazji objazdów terenu przez zespół. ..Orędownik" z 31 m arca 1874 r. pisze: „1 III zakończył się szereg 13 przedstaw ień danych u nas [tzn. w Kościanie] od 8 II do 1 III przez Tow arzystw o D ram atyczne pod dyr. p. I. K aliciń sk iego.. . ”
3 T ea tra w P o ls c e K arola E s t r e i c h e r a , jak wiadomo, doprowadzone zostały, o ile chodzi o teatry prow incjonalne, tylko do r. 1860. O Kórniku w ięc nie może b yć wzmianki. D ykcjonariusz teatrów polskich Ludwika S i m o n a jest, niestety, też tylko do r. 1863. L. S i m o n , D y k c jo n a r iu s z te a t r ó w p o ls k ic h o d c z a s ó w n a jd a w n ie js z y c h . . . , W arszaw a 1935. Drużyny teatraln e K. Estreich era (Kraków 1899) nie w ychodzą poza Królestw o i G alicję. Zdzisław G r o t , D z ie je s c e n y p o l s k i e j w P oz n a n iu 1782— 1869 — też o Kórniku nie wspomina. Pominął to także Raszewski.
4 0 6 J E R Z Y K O Z E N S K I
niu 4. W styczniu 1872 r. zakłada na m iejsce rozwiązanego zespołu Sztengla własne towarzystwo, z którym udaje się na objazd terenu, otrzym awszy k on cesję na niektóre okręgi adm inistracyjne W ielkopol ski i Pomorza 5.
Ja k udało się ustalić, w roku 1874 zespół dawał przedstawienia w kilku m iastach W ielkopolski. I tak luty i m arzec w Kościanie, kw ie cień w Śremie, lipiec i sierpień w Poznaniu, w listopadzie zespół bawi ponownie w Kościanie, a w grudniu tegoż roku zawitał do K ó rn ik a e. W łaśnie z Kórnika pochodzą afisze teatralne tego zespołu, które zachow ały się szczęśliwie w Archiwum Kórnickim. Afiszów je st pięć, num erowanych od 1— 6, brak afisza nr 2. W szystkie afisze drukowane były u H. Schm aedickiego w Poznaniu. M ają one w tytule napis: „T e atr Polski w Kurniku, D yrekcya J. K aliciń skiego", następnie podana jest data przedstawienia, m iejsce, w tym wypadku sala K ollata (był to hotel w Kórniku z salą widowiskową, gdzie w ystępow ał też teatr ama torski i gdzie odbyw ały się w szelkie zabawy). Po tym wymieniana jest na afiszu sztuka i obsada aktorska, następnie ceny m iejsc, kasa i godzina rozpoczęcia przedstawienia, tj. siódma wieczorem . Afisz z nr 1 zapo wiada w czw artek dnia 17 grudnia 1874 r. Z em stę, „Kontuszową kome- Jy<? w 4 aktach przez . . . hrab. Fredrę (o jca)". W obsadzie sztuki figu rują nazwiska: obok Leona K arsznickiego, panny Hennig i pani Hennig pan Nowakowski, Skirmunt, Gloger, Szatkow ski i Nowarski. Afisz nr 2, ja k pisaliśm y w yżej, nie zachował się 7. Afisz nr 3 zapowiada na sobotę 26 grudnia 1874 M a jstra i c z e la d n ik a Jó zefa Korzeniow skiego, ,.Komedya w 2 aktach przez Jó zefa K orzeniow skiego". Obsada składa się z tych samych aktorów. Druga połowa plakatu zapowiada sztukę
F o lw a r k P rim ero se. O peretkę w 1 akcie z angielskiego. W obsadzie
Gloger, panna R. Hennig, Karsznicki i Skirmunt 8.
4 O Kalicińskim wiadomości u Estreich era we w szystkich 3 tom ach, u Grota i u R a szewskiego. Ten ostatni pisze, że Kaliciński zyskał sobie w W ielkopolsce dużą popu larność. A utor powołuje się przy tym na wzmianki o aktorze w powieści Reym onta. R a s z e w s k i , о. c., s. 123.
5 R a s z e w s к i, о. c., s. 126, 127.
6 Dane na podstawie prasy i p racy Raszew skiego, który pisze ponadto, że i w 1873 r. dawał Kaliciński przedstaw ienia w Poznaniu w dawnym Teatrze Konwiktowym (R a s z e w s k i , о. c., s. 23). O Kórniku prasa nie pisała. W iem y to tylko z zachow anych afiszów.
7 Repertuar teatru był dość bogaty. Oprócz sztuk granych w Kórniku posiadał jeszcze kilkanaście innych, m. in. K r a k o w ia k ó w i G ó ra li, R a d c ó w p a n a r a d c y , P ap u g i n a s z e j b a b u n i oraz inne, przeważnie Fred ry, Korzeniowskiego oraz drobne wode wile i operetki.
8 Nie wszystkich aktorów można zidentyfikować. Są wśród nich zapewne także bardzo mierni. Kilku jednak z nich Estreich er odnotował. Karsznicki Leon, 1810— 1875, w ystępow ał też w zespole Chełchowskiego w Krakow ie. Był dość miernym aktorem
T E A T R K A L A C I N S K I E G O W K Ó R N I K U
*fisz nr 4 . . W niedzielę, dnia 27 grudnia 1874 roku . . . K a r p a c c y
G ó ra le. D ram at w 3 a k t a c h a 9 o d s ło n a c h przez Jó zefa Korzeniow skiego",
Z now ych nazwisk w obsadzie aktorskiej dochodzą Skibicka, Grotowski, W ołow ski i Zapałowicz.
Afisz nr 5 z nadtytułem „Przedostatnie przedstawienie . . . we wtorek dnia 29. grudnia . . . P an ie K o ch a n k u . A n e g d o ta d ra m a ty cz n a z e ś p ie
w a m i w e 3-ch a k t a c h przez J. B. K raszew skiej [!]" Obsada złożona z tych
sam ych nazwisk.
Afisz nr 6 je st ozdobniejszy, drukowany na papierze koloru lila (po przednie były białe), z nadtytułem „Na dochód Leona Karsznickiego . . . w piątek dnia 1 stycznia 1875 r o k u . . . C ich a w o d a b rz eg i rw ie, K o m e d y a
w 1 a k c ie przez J. Chęcińskiego ". O soby: Roch, profesor — p. Grotowski,
Dorota jego żona — p-ni Hennig, Ludwika, ich córka — panna R. Hennig, Gerwazy, w łaściciel kam ienic — p. Gloger, W iktor — p. Skirmunt. Rzecz dzieje się w W arszaw ie. G a rib a ld i, K o m e d y a w 1 a k c ie przez J. Rosena, tłum aczył C hłap ow ski. . . . Rzecz dzieje się na wsi w m iesz kaniu rybaka, w obsadzie Gloger, obie panie Hennig, Karsznicki i Skir munt. Trzecia z jednoaktów ek w ym ienionych na tym afiszu to „Kroto- chwila ze śpiewami w 1 a k cie " Żyd w b e c z c e , w obsadzie te same nazw i ska. Na dole afisza napis „Ceny m iejsc zw yczajne" i powtórzony nad- tytuł „Na dochód Leona K arsznickiego".
Chociaż m ateriału je st niedużo, bo tylko afisze, a brak jeszcze danych dotyczących frekw en cji na przedstawieniach, ,b rak oceny sam ych w i
dowisk itp., należy przypuszczać, iż sam fakt, że w Kórniku odbyw ały się w ystępy teatru zawodowego, powinien zainteresow ać przyszłego histo ryka teatrów objazdow ych pod zaborem pruskim.
W Archiwum Kórnickim zachow ały się ponadto także dwa afisze z przedstawień teatru am atorskiego. Ponieważ był to jednak zespół n ie stały, zaw iązujący się jednorazowo, nie odegrał on w życiu kulturalnym m iasta w iększej roli. Niew ątpliw ie jednak przygotowyw ał społeczeń stwo do odbioru teatru o pew nych w artościach artystycznych i dlatego może też zainteresow ać historyka. Zresztą zespołów am atorskich nie było na ziemiach polskich pod zaborem pruskim zbyt w iele, a ich rola
( E s t r e i c h e r , T e a t r a . . . , t. 2, s. 559). W t. 3, s. 696, pośw ięcił mu ciepłą wzmiankę ,,Z ostatnim października umarł w Krakowie zapom niany i zubożały, a niegdyś w aż niejsze role ojców gry w ający aktor Leon Karsznicki, miał on 65 ła t". Skirmunt M ie czysław , w łaściw e nazwisko Gierkiewicz Antoni, został z czasem dyrektorem trupy objazdowej i był dodatnio oceniany jako aktor. G ryw ał też w teatrze Koźmiana. ( E s t r e i c h e r , о. c., t. 2, s. 683— 684). U Raszewskiego także wzmianki. G loger W ła dysław, 1853— 1917, prowadził też później w łasny zespół objazdowy ( R a s z e w s k i , о. c., s. 127). Nazwisko Hennig pow tarza się kilkakrotnie w zespołach Stengla i N ow a kowskiego („Rocznik sceny polskiej w W . X . Poznańskiem i Prusach zachodnich", s. 21) oraz w zespole objazdowym Stengla (także s. 28).
4 0 8 J E R Z Y K O Z E Ń S K I
społeczna i narodowa była bardzo doniosła, stąd należałoby zarejestro w ać każdy szczegół odnoszący się do poczynań w tym zakresie.
Otóż afisze drukowane na białym papierze wyraźnym dobrym dru kiem noszą napisy: „Teatr am atorski w Kórniku w sali P.W. K ollata. Na cel dobroczynny. W niedzielę dnia 11 m aja 1873 roku. O k ręż n e. K o-
m e d y a w 2 a k t a c h ze śp iew am i" . D alej wym ienione są osoby w ystępu
ją c e w sztuce bez w yszczególniania obsady aktorskiej. Pod tym napis: „Poprzedzi: Płaksa i W esołow ski. Kom edyo-opera w 1 akcie przez L. A. Dm uszewskiego". W ym ienione są jeszcze osoby oraz opisana sce neria, podane ceny m iejsc i inform acje o godzinach otw arcia kasy. Drugi z zachowanych afiszów głosi: „Przedstaw ienie am atorskie w Kórniku dnia 31 grudnia 1873 r. na sali p. P. W . K ollata. Ł o b z o w ia n ie. O b ra z ek
d ra m a ty cz n y w 1-m a k c ie ze śp iew a m i W . L. A nczyca . . . Poprzedzi: K o sa i k a m ień . P rz y sło w ie d ra m a ty cz n e w 1 m a k c ie J. I. Kraszew skiego . .
Pod tym podane ceny m iejsc i początek zapowiedziany na godzinę szóstą.
Skąpe wzmianki w prasie ów czesnej, jak ie udało się odnaleźć, nie są dla tego teatru życzliwe. I tak „O rędow nik” z dnia 14 lutego 1874 r. za mieszcza w dziale korespondencji list, w którym m. in. czytam y: ,, . . . ód pewnego czasu dawane są w Kórniku przedstawienia am atorskie przez stale ugrupowaną trupę niedouczonych gim nazjastów, preparujących się na artystów . . W ynikła stąd korespondencja jest nieciekaw a i nic
do kw estii teatru nie w n o siB.
“ W yjątek stanowi tu list datow any w Kórniku 7 m arca 1874 r. i zamieszczony w nrze 30 „O rędow nika" z 10 m arca tegoż roku, k tóry przytaczam y z nieznacznymi skró tami: „ . . . A utora zam iarem było oczyw iście wyszydzić mnie i dwóch mych kolegów, a w yszydzić posługując się k łam stw em .. . Opuściliśmy wprawdzie na Boże N arodzenie ław y szkolne, resp. sekundę wyższą, ale nie w zamiarze oddania się »aktorstwu«. Dwóch z nas postanowiło zostać ap tek arzam i.. . trzeci zaś pośw ięca się kupiectwu. Przed
stawienia am atorskie urządzaliśm y w m ieście naszym li dla zabaw y i pożytku n a szych ojców i ich w spółobyw ateli. Zresztą autor artykułu z 14 lutego bardzo nielo gicznie postawił tw ierdzenie; bo czyż podobno w ykształcić się na aktorów bez prze w odnictwa ludzi biegłych w tym zawodzie (Kórnik ich przecież nie posiada) lub utrzy m ać się trzem osobom (nie liczę naturalnie m iejscow ych sił) przy dochodach 20 talarów przez sześć tygodni?" — podpisany Ja n Kollat.
