Numeracja podrozdziałów została zmodyfikowana

Uwagi do wersji zaadaptowanej:

Wersja elektroniczna książki została stworzona zgodnie z art. 33 z indeksem 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Zostały zachowane numery stron. Numer danej strony znajduje się nad tekstem danej strony i poprzedza go skrót str. Numery strony zapisane cyframi rzymskimi zostały zamienione na arabskie i poprzedzone cyfrą zero, np. 0.9.

Numeracja podrozdziałów została zmodyfikowana. Do każdego podrozdziału dodano numer rozdziału. Przykładowo podrozdział 1.2 z rozdziału 3 ma oznaczenie 3.1.2.

Wartości wyrażone w oryginale liczbami rzymskimi, w adaptacji przedstawiono cyframi arabskimi albo słownie. Ułamki zapisano słownie.

Przypisy w treści głównej są linkami oznaczonymi słowem „przypis” i numerem

porządkowym wziętymi w nawias kwadratowy. Linki te prowadzą do opisów przypisów, które zostały umieszczone na końcu dokumentu. Powrót do treści głównej po odczytaniu opisu przypisu jest możliwy poprzez link „Wróć do głównej treści” umieszczony na końcu każdego opisu przypisu.

Numeracja przypisów została zmieniona na podwójną, gdzie pierwsza liczba oznacza rozdział według kolejności w spisie treści, a liczba po kropce odwzorowuje numerację przypisów dla każdego rozdziału. Przykładowo przypis 3.2 oznacza przypis 2 z rozdziału 3.

Zakładki oznaczone literą „p_” i numerem porządkowym znajdują się w treści głównej, w miejscu występowania przypisu.

Grafiki zostały zachowane.

Tabele zostały zachowane. Przejście na koniec tabeli jest możliwe przez link „pomiń opis tabeli”. Zakładki oznaczone „koniec_opisu_tabeli” znajdują się w treści głównej, w miejscu zakończenia tabeli.

Wykaz skrótów:

(km)² – kilometr kwadratowy (m)² – metr kwadratowy (m)³ – metr sześcienny B. – Buch

b. – były

b.d. – brak daty

b.d. i m. – brak daty i miejsca b.r. – bieżący rok

bm. – bieżącego miesiąca

c.k. – cesarsko-królewski ca. – circa

cal. – cal Cz. – część dn. – dnia

dr hab. – doktor habilitowany e.g. – exempli gratia

est. – established Gal. – galicyjski gen. – generał

gospod. – gospodarczy ha – hektar

Hrsg. – Herausgeber jun. – junior

k. – karta

k.k. – kaiserlich-königlich

k.u.k. – kaiserlich und königliche kg – kilogram

kraj. – krajowy krak. – krakowski kredyt. – kredytowy ks. – ksiądz

ks. – książę Ks. – księżna l. – lata m – metr m. – miasto mld – miliard mln – milion ok. – około

oprac. – opracowanie PP. – Państwo

pt. – pod tytułem pułk. – pułkownik q – kwintal

R. – rocznik r. – rok

red. – redakcja

red. nauk. – redakcja naukowa refer. – referent

roln. – rolniczy s. – strona św. – święty t. – tom

techn. – techniczny tel. – telefon

tłum. – tłumaczenie tow. – towarzystwo tys. – tysiąc

ul. – ulica v. – versus vol. – volume w. – wiek

wschodn. – wschodni z. – zeszyt

zł – złoty zob. – zobacz

DOI – Digital Object Identifier IPN – Instytut Pamięci Narodowej

ISBN – International Standard Book Number JE. – Jego Ekscelencja

JW. – Jaśnie Wielmożny

MWD – Ministierstwo Wnutriennych Dieł

NKWD – Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł Österr. – Österreichische

PSL lub P.S.L. – Polskie Stronnictwo Ludowe RP – Rzeczpospolita Polska

Stoł. Król. – Stołeczne Królestwo T.K. – Tomasz Kargol

Univ. – Universitatis

UJ – Uniwersytet Jagielloński USA – United States of America WSP – Wyższa Szkoła Pedagogiczna

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Ponadto, autor zamieszcza w publikacji wykaz najważniejszych skrótów.

Koniec uwag do wersji zaadaptowanej.

Str. 1

Tomasz KARGOL 20 wiek

ODBUDOWA GALICJI ze zniszczeń wojennych w latach 1914-1918

Str. 2

ODBUDOWA GALICJI ze zniszczeń wojennych w latach 1914-1918

Str. 3

Tomasz KARGOL

ODBUDOWA GALICJI ze zniszczeń wojennych w latach 1914-1918

Kraków 2012

Str. 4

Studia z historii 20 wieku, pod redakcją Jakuba Polita T. 14

Recenzja: dr hab. Krzysztof Ślusarek Redakcja: Mateusz Czarnecki

Korekta: Mateusz Czarnecki

Copyright by Uniwersytet Jagielloński

Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

Publikacja udostępniona na podstawie licencji Creative Commons CC BY-NC-ND 1.0 (Uznanie autorstwa-Bez utworów zależnych-Użycie Niekomercyjne)

Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego

Publikacja dofinansowana przez Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

ISBN 978-83-62261-49-9

DOI: 10.32021/102109788362261499

Projekt okładki:

Anna Siermontowska-Czaja Kraków, tel. 602 570 073

Skład i łamanie:

Studio Poligraficzne Dorota Słomińska Kraków, tel. 602 677 488

Druk i oprawa:

Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków, Tel. (012) 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

z siedzibą w Instytucie Historii UJ ul. Gołębia 13, 31-007 Kraków www.iagellonica.com.pl

Str. 5

SPIS TREŚCI Wstęp Strona 7

Rozdział 1 Zniszczenia wojenne Strona 21

1.1. Geograficzno-chronologiczna charakterystyka zniszczeń Strona 26 1.2. Branżowo-statystyczna charakterystyka zniszczeń Strona 28

1.2.1 Infrastruktura Strona 28

1.2.2 Rolnictwo, hodowla i gospodarka leśna Strona 32 1.2.3. Przemysł, rzemiosło, handel i spółdzielczość Strona 38 1.3. Wartość zniszczeń i koszty odbudowy Strona 43

1.4. Konsekwencje wojny i zniszczeń Strona 44 Rozdział 2 Program odbudowy Strona 49

2.1. Kształtowanie się programu odbudowy w latach 1914-1916 Strona 51 2.1.1. Program rządowy Strona 51

2.1.2. Koncepcje społeczne Strona 54

2.2. Rządowy program z 1916 r. i jego zmiany Strona 70

2.3. Starania o zmianę rządowego programu w latach 1916-1918 Strona 75 Rozdział 3 Instytucje Strona 87

3.1. Instytucje państwowe Strona 89 3.1.1. Władze centralne Strona 89

3.1.2. Władze krajowe (1914-1916) Strona 93

3.1.3. Centrala Krajowa dla Gospodarczej Odbudowy Galicji Strona 98 3.2. Instytucje kredytowe Strona 112

3.2.1. Galicyjski Wojenny Zakład Kredytowy Strona 112

3.2.2. Galicyjski Miejski Wojenny Zakład Kredytowy Strona 114 3.

3. Instytucje pozarządowe Strona 116 Rozdział 4 Przepisy i procedury Strona 123 4.1. Zasady ogólne pomocy rządowej Strona 125 4.1.1. Infrastruktura Strona 128

4.1.2. Rolnictwo, hodowla i gospodarka leśna Strona 132 4.1.3. Przemysł, rzemiosło, handel i spółdzielczość Strona 144 4.2. Procedury pomocy kredytowej GWZK i GMWZK Strona 149 Rozdział 5 Infrastruktura Strona 155

5.1. Pomoc doraźna Strona 156

5.1.1. Działania społeczeństwa Strona 156 5.1.2. Rządowa pomoc doraźna Strona 159 5.2. Budynki mieszkalne Strona 174

5.3. Budynki użyteczności publicznej Strona 181 Str. 6

SPIS TREŚCI

5.4. Obiekty inżynieryjne Strona 186

5.4.1. Studnie, wodociągi i kanalizacje Strona 186

5.4.2. Wały przeciwpowodziowe, regulacja rzek Strona 187 5.4.3. Melioracje Strona 188

5.5. Komunikacja Strona 189

5.6. Plany regulacji przestrzennej Strona 193

Rozdział 6 Rolnictwo, hodowla i gospodarka leśna Strona 199 6.1. Rolnictwo Strona 202

6.1.1. Zasiewy i gleba Strona 202 6.1.2. Siła robocza Strona 207 6.1.3. Siła pociągowa Strona 212

6.1.4. Maszyny i narzędzia rolnicze Strona 215 6.1.5. Budynki gospodarcze i folwarki Strona 224 6.2. Poboczne działy gospodarki rolnej Strona 228 6.3. Hodowla Strona 232

6.4. Gospodarka leśna Strona 237

Rozdział 7 Przemysł, rzemiosło, handel i spółdzielczość Strona 239 7.1. Przemysł Strona 239

7.1.1. Przemysł rolno-spożywczy Strona 239 7.1.2. Przemysł budowlany Strona 245 7.1.3. Inne gałęzie przemysłu Strona 247 7.1.4. Działalność inwestycyjna Strona 249 7.2. Rzemiosło, handel i usługi Strona 254 7.3. Spółdzielczość Strona 259

Zakończenie Strona 261 Bibliografia Strona 289

Źródła archiwalne i rękopiśmienne Strona 289 Źródła drukowane Strona 291

Prasa Strona 291

Sprawozdania, publicystyka, wspomnienia Strona 292 Literatura Strona 295

Internet Strona 302

Wykaz tabel i wykresów Strona 303 Wykaz skrótów Strona 305

Summary Strona 307

Indeks osobowy Strona 313

Str. 7 WSTĘP

Pierwsza wojna światowa niosła ze sobą zmiany we wszystkich dziedzinach życia,

zwłaszcza w gospodarce. Dotyczyły one nie tylko państw bezpośrednio zaangażowanych w konflikt, ale i neutralnych. Znamienne było to, iż we wszystkich krajach Europy

odchodzono od polityki gospodarczej opartej na zasadach liberalizmu gospodarczego.

Życie ekonomiczne ujęte zostało w nowe ramy instytucjonalne i ustawodawcze. Wojenne ustawodawstwo, często drobiazgowe, różnorodne, nieusystematyzowane, regulowało zasady produkcji, obrotu handlowego oraz konsumpcji [przypis 0.1]. Jak pisał Leon Władysław Biegeleisen:

„Nigdy ustawodawstwo państwowe, które często w tyle pozostawało za rozwojem życia gospodarczego, nie miało tylu zadań pierwszorzędnej wagi do spełnienia, jak obecnie.

Wydano podczas wojny całą masę rozporządzeń, nakazów i zakazów prawnych, jak najszczegółowiej normujących, skomplikowany i wielce utrudniony podczas wojny na skutek braku surowców i robotnika, proces produkcji, spaczony spekulacją obrót handlowy, proces wreszcie konsumpcji szerokich mas ludności” [przypis 0.2].

Nowe przepisy wojenne regulowały produkcję rolniczą i hodowlę, produkcję przemysłową, handel wewnętrzny i zagraniczny. W praktyce w wielu dziedzinach wprowadzano monopol państwowy, jak choćby w obrocie handlowym zbożem, mlewem i produktami

strączkowymi [przypis 0.3]. Adam Krzyżanowski taki model gospodarki wojennej określił mianem „gospodarstwa przymusowego w formach nakazanych i zakazanych przez państwo” [przypis 0.4].

Kolejnym elementem polityki gospodarczej państwa czasu wojny było powoływanie nowych instytucji, dostosowanych do zmieniających się warunków gospodarczych i przepisów prawnych. Gospodarka podlegała administracyjnej kontroli, wymagającej rozbudowanego systemu biurokratycznego. Podlegał on krytyce, ponieważ okazał się niewydolny, skomplikowany i sprzyjający zjawiskom patologicznym w handlu. Postulowano stopniowe wprowadzanie wolnego obrotu handlowego [przypis 0.5].

Str. 8

Konsekwencją wojny były zniszczenia materialne, straty ludzkie oraz koszty odbudowy terenów dotkniętych działaniami wojennymi i niesienia pomocy finansowej w formie

zasiłków dla rodzin żołnierzy oraz dla rodzin poległych i inwalidów wojennych [przypis 0.6].

Jednak trzeba zauważyć, że to właśnie społeczeństwo partycypowało w ponoszeniu kosztów wojny przez płacenie podatków i wykup pożyczek wojennych. W Galicji na rzecz pożyczek wojennych subskrybowano 1 532 888 691 koron [przypis 0.7].

Spośród wymienionych tu problemów historii gospodarczej epoki wojny, za temat moich badań wybrałem odbudowę Galicji ze zniszczeń wojennych w latach 1914-1918. Celem pracy jest odpowiedź na pytanie o powody oraz skuteczność wdrożonej przez władze akcji pomocy dla ludności Galicji w zakresie likwidacji zniszczeń wojennych i ich

ekonomicznych następstw.

Cezurę czasową wyznaczają lata 1914-1918, czyli początek i koniec Wielkiej Wojny. Jeśli pierwsza data nie budzi wątpliwości, to uzasadnienia wymaga wybór roku 1918.

Wprawdzie ekonomiczne następstwa wojny były odczuwalne przez wiele lat po jej zakończeniu, niemniej jednak nie rozszerzyłem ram czasowych pracy na okres

międzywojenny, ponieważ od 1918 r. w Galicji Wschodniej na zniszczenia wojenne z lat 1914-1918 nałożyły się straty spowodowane konfliktem polsko-ukraińskim i wojną z Rosją bolszewicką, a sam proces odbudowy realizowany był przez odrodzone państwo polskie w oparciu o nowe przepisy, procedury i instytucje.

Wyjaśnienia wymagają użyte w tytule pracy terminy „zniszczenia wojenne” i „odbudowa”.

Ograniczę się tu do ich zdefiniowania, natomiast pominę ówczesne dyskusje na ten temat, odsyłając do źródeł i literatury [przypis 0.8]. Pod pojęciem „zniszczeń wojennych”

rozumiem trzy składniki: 1. szkody wojenne bezpośrednie, 2. świadczenia wojenne i bezprawne kontrybucje wojska, 3. szkody wojenne pośrednie (wszystkie straty wynikające ze stanu wojennego, np. kradzieże ludności cywilnej, brak rąk do pracy i brak zarządców, deficyt surowców i półfabrykatów), straty będące następstwem szkód wojennych

bezpośrednich i świadczeń wojennych, np. wstrzymanie, ograniczenie produkcji, straty w dochodach oraz straty związane z polityką eksploatacyjną władz i wojska.

Str. 9

Pojęcie „odbudowa” definiuję w oparciu o statut Centrali Krajowej dla Gospodarczej Odbudowy Galicji (COG), który tak precyzował jej zadania:

„[…] celem akcji jest odbudowa zniszczonych wojną miast, gmin i miejscowości,

komunikacji, wodociągów itd., jako też podźwignięcie gospodarstwa rolnego i leśnego,

rękodzieła, przemysłu i handlu w Galicji” [przypis 0.9].

W takim ujęciu „odbudowa” rozumiana jest dwojako. Po pierwsze jako odbudowanie, przywrócenie do stanu przedwojennego, restauracja obiektów komunikacyjnych, inżynieryjnych, budynków mieszkalnych i gospodarczych oraz gmachów użyteczności publicznej. W nomenklaturze władz austriackich nosiła ona nazwę „odbudowy

technicznej”. Ta zaś składała się z dwóch etapów, tzw. odbudowy „doraźnej”,

„tymczasowej” czy „ratunkowej” (Hilfsaktion) oraz „definitywnej” (Wiederaufbau).

Prowizoryczne działania opierały się na budowie baraków, subwencjach materiałowych i w gotówce z przeznaczeniem na wznoszenie tymczasowych schronisk. Napływ wracającej do rodzinnych stron ludności sprawił, iż nie było realne umieszczenie jej w barakach ani też w odbudowanych własnych domach, w związku z tym tysiące osób koczowało w rowach strzeleckich i ziemiankach. Dla tej ludności wynajmowano mieszkania w ocalałych budynkach lub w sąsiednich gminach. W ramach „odbudowy definitywnej” prowadzono następujące działania: zakup i dostarczanie materiałów budowlanych, zamawianie domów mieszkalnych wykonywanych przez prywatnych przedsiębiorców, odbudowa stodół, opłata czynszu dla bezdomnych, przyznawanie subwencji na odbudowę folwarków większej własności ziemskiej, restaurację kościołów i pozostałych obiektów kultu, wykonywanie robót publicznych związanych z odbudową (naprawa wodociągów, oświetlenia, kanalizacji i studni).

W drugim ujęciu, odnoszącym się do rolnictwa, przemysłu, rzemiosła, handlu i innych działów gospodarki, „odbudowa” rozumiana jest jako państwowa pomoc finansowa i materialna, mająca na celu wznowienie lub podniesienie poziomu produkcji. Pomoc dla rolnictwa i większej własności ziemskiej opierała się na pożyczkach Galicyjskiego

Wojennego Zakładu Kredytowego (GWZK) na „odbudowę i uruchomienie gospodarstwa”, pożyczkach na zasiewy oraz kredytach obrotowych. Przy czym pod pojęciem „odbudowy i uruchomienia” rozumiano zarówno inwestycje rolne (zakup inwentarza żywego i

martwego, zwierząt hodowlanych, rekultywacja gleby i łąk) i leśne, jak i odbudowę budynków folwarcznych i zakładów przemysłowych. Kredyty obrotowe mogły być przeznaczone na zakup nasion, narzędzi rolniczych, nawozów, krów, koni i wołów.

Podsumowując, „odbudowę” rozumiem jako usunięcie „zniszczeń wojennych”, z wyłączeniem ustawowo uregulowanych świadczeń wojennych, za które obywatelom przysługiwało prawo do wynagrodzenia. W swych badaniach nie uwzględniam również wydatków państwa w formie zasiłków dla rodzin żołnierzy, rodzin poległych i inwalidów wojennych, dodatków wojennych do pensji urzędników i robotników państwowych oraz

zasiłków dla uchodźców.

Str. 10

W ciągu 19 stulecia kwestię odszkodowań i świadczeń wojennych regulowały państwowe akty prawne. W Austrii przepisy o rejestracji i odszkodowaniu strat wojennych wydane zostały w 1866 r. Straty wojenne podzielone zostały wówczas na trzy kategorie:

podlegające ustawowo odszkodowaniu ze strony państwa, podlegające ustawowo odszkodowaniu państwowemu warunkowo, niepodlegające odszkodowaniu przez państwo. Obowiązkowo odszkodowaniu podlegały: świadczenia wojenne dla armii austriackiej i armii sojuszniczych (kwaterunki, rekwizycje, roboty), wywłaszczenia dla celów wojskowych, szkody w majątku prywatnym spowodowane zarządzeniami wojskowymi dla celów strategicznych. Warunkowo wynagrodzeniu państwowemu podlegały kontrybucje na rzecz nieprzyjaciela nałożone na gminy i korporacje, z

wyłączeniem pojedynczych osób, rekwizycje przeprowadzone na gminach, korporacjach i osobach fizycznych. Pod pojęciem rekwizycji rozumiano dostarczoną nieprzyjacielowi żywność, furaż, bydło, narzędzia, towary, podwody i kwatery. Przepisy wyłączały z odszkodowań straty spowodowane operacjami wojennymi i nadużyciami ze strony żołnierzy [przypis 0.10]. Nowa ustawa z 26 grudnia 1912 r. przewidywała świadczenia osobiste (prace przymusowe) i świadczenia rzeczowe na rzecz wojska za

wynagrodzeniem, z wyłączeniem szkód powstałych w wyniku bezpośrednich walk i przemarszów wojsk. Nie regulowała ona natomiast kwestii wypłaty odszkodowań za kontrybucje i rekwizycje wojsk nieprzyjacielskich oraz za szkody spowodowane bezpośrednio operacjami wojennymi [przypis 0.11].

W Galicji Wschodniej debata nad odbudową kraju toczyła się w cieniu konfliktu polsko- ukraińskiego. Ukraińcy prezentowali własne postulaty o charakterze narodowym i

politycznym (utworzenie wschodniogalicyjskich instytucji administracyjnych i finansowych dla odbudowy, współdziałanie z ukraińskimi organizacjami gospodarczymi i technicznymi, zwiększenie pomocy dla własności chłopskiej, czyli ukraińskiej, wyodrębnienie Galicji Wschodniej). Własne postulaty wysuwała również ludność żydowska i niemiecka. Jednak problematyka ta, kwalifikująca się do badań nad stosunkami polsko-ukraińskimi, polsko- żydowskimi oraz polsko-niemieckimi [przypis 0.12], wymagająca dalszych kwerend, przekracza ramy tematyczne pracy.

Str. 11

Zagadnienia na styku badań historyczno-wojskowych i gospodarczych stale były i są

obecne w polskiej i zagranicznej historiografii [przypis 0.13]. Badania polskich historyków koncentrowały się głównie na roli armii w życiu ekonomicznym [przypis 0.14],

kontrybucjach i świadczeniach wojennych [przypis 0.15] oraz na gospodarczych podstawach działań militarnych (ekonomia wojenna, ekonomika wojenna).

Osobny nurt badań obejmował zagadnienia ekonomicznych następstw konfliktów zbrojnych. Zainteresowania badaczy koncentrowały się przede wszystkim na

zniszczeniach, stratach wojennych oraz skutkach wojen w epoce nowożytnej [przypis 0.16], w dobie rozbiorów [przypis 0.17] oraz w czasie drugiej wojny światowej [przypis 0.18].

Str. 12

Skutki społeczno-gospodarcze pierwszej wojny światowej omawiane były zazwyczaj w odniesieniu do Królestwa Polskiego i ziem Cesarstwa Niemieckiego. Badacze

koncentrowali się głównie na stratach wojennych i ekonomicznych konsekwencjach konfliktu dla całej gospodarki [przypis 0.19], rolnictwa [przypis 0.20], przemysłu [przypis 0.21], spółdzielczości [przypis 0.22] i poziomu życia [przypis 0.23].

Str. 13

Kwestie zniszczeń i odbudowy analizowane były na pojedynczych przykładach

miejscowości (Kalisz [przypis 0.24]), regionów [przypis 0.25], zakładów przemysłowych (np. zakłady żyrardowskie [przypis 0.26]), zabytków architektury [przypis 0.27] i miast w ujęciu architektonicznym [przypis 0.28]. Osobny nurt badań poświęcono mentalności i świadomości społeczeństwa polskiego [przypis 0.29] oraz jego poszczególnych grup, ziemiaństwa [przypis 0.30], chłopów [przypis 0.31], inteligencji technicznej [przypis 0.32] i mniejszości narodowych [przypis 0.33].

Str. 14

Sama problematyka likwidacji skutków pierwszej wojny w historiografii jest pominięta lub zawężona do Królestwa Polskiego [przypis 0.34]. Została ona zdominowana przez odbudowę po zakończeniu drugiej wojny światowej [przypis 0.35].

Badania nad zniszczeniami i odbudową Galicji ograniczają się do kilku artykułów [przypis 0.36] i pracy magisterskiej [przypis 0.37].

Str. 15

W publikacjach poświęconych Galicji doby Wielkiej Wojny o zniszczeniach wojennych

pisano w związku z rozczarowaniem polskiego społeczeństwa polityką władz austriackich [przypis 0.38].

W historiografii austriackiej kwestia odbudowy krajów dotkniętych pierwszą wojną światową, a więc nie tylko Galicji, jest zupełnie pominięta. Koncentruje się ona przede wszystkim na funkcjonowaniu tzw. gospodarki wojennej („Kriegswirtschaft”) [przypis 0.39] i polityce ekonomicznej państwa w zakresie administracji gospodarczej [przypis 0.40], sytuacji jeńców wojennych [przypis 0.41] i uchodźców [przypis 0.42], życiu codziennym ludności i położeniu robotników [przypis 0.43]. W historiografii europejskiej kwestie odbudowy po pierwszej wojnie światowej dotyczyły przede wszystkim Prus Wschodnich [przypis 0.44] i Francji [przypis 0.45]. W pierwszym przypadku literatura ogranicza się do zagadnień architektonicznych, zaś odnośnie Francji poświęcona jest gospodarczej odbudowie realizowanej już po zakończeniu konfliktu, a więc w okresie międzywojennym.

Str. 16

Niniejsza publikacja jest więc pionierską w zakresie badań nad likwidacją ekonomicznych skutków Wielkiej Wojny w Europie jeszcze w czasie jej trwania.

Książka powstała w oparciu o trzy główne grupy źródeł: archiwalne i rękopiśmienne, prasę oraz inne źródła drukowane (sprawozdania, publicystyka).

Fundamentem źródłowym pracy są materiały archiwalne będące spuścizną po Centrali Krajowej dla Gospodarczej Odbudowy Galicji w zbiorach Archiwum Państwowego w Krakowie oraz Krajowego Urzędu Odbudowy rozdzielonego między wspomniane archiwum i Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie (CPAHU).

Zespoły te są bardzo obszerne. W krakowskim archiwum (zespół COG i zespół KUO) przeprowadziłem kwerendę jednostek poświęconych działalności wspomnianych instytucji, a pominąłem jednostki zawierające materiały kancelaryjne, osobowe, płacowe itp.

Lwowski zespół (fond) KUO o numerze 191 liczy 6900 jednostek archiwalnych w 5

częściach (opisach). Kwerendę oparłem na zasadzie próby badawczej oraz sięgnąłem do tych jednostek, które zawierały materiały niewystępujące w zbiorach krakowskich. Z opisu nr 1 przebadałem następujące sprawy: 1, 2, 3, 11, 12, 13, 28, 38, 41, 42, 47, 53, 60, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70. Z opisu nr 2, poświęconego sprawom rolniczym, przebadałem sprawy nr: 266, 267, 276, 278, 288, 300, 303, 304, 305, 306, 350, 351, 352, 377, 390, 426, 444, 448, 613, 620, 621, 622, 623, 624, 625, 632, 649, 685, 747, 845, 927, 960, 1003, 1035. Z opisu nr 4, poświęconego kwestiom przemysłowym, przebadałem

następujące sprawy: 60, 64, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 116, 498, 499, 501, 502, 508, 510, 512, 514, 555, 556, 557, 558, 559, 560, 570, 1255, 1256, 1258,

1260, 1261, 1262, 1263, 1267, 1268, 1274, 1318, 1319. Materiały w opisie 4 tworzy spuścizna po komendach central rejonowych (ekspozytur rolniczych). Kwerendą objąłem trzy ekspozytury – w Rawie Ruskiej, Samborze i Tarnowie, z lat 1916-1918. Wyniki poszukiwań były rozczarowujące, ponieważ w jednostkach tych dominowały miesięczne zestawienia finansowe, kwity, rachunki, faktury, wykazy przychodów i rozchodów, odpisy ksiąg kasy głównej, listy płac, bilanse, salda, rachunki za wyjazdy i rachunki warsztatów naprawczych. Brakowało informacji o działalności na rzecz odbudowy. Z drugiej strony materiały odnalezione we Lwowie pokrywały się z wynikami kwerendy krajowej lub były to te same dokumenty.

Drugą grupę zespołów archiwalnych tworzą jednostki administracji ogólnej i

wyspecjalizowanej z pierwszej wojny światowej i czasów powojennych, których działalność związana była z odbudową Galicji. Z archiwów austriackich wykorzystałem zbiory

Allgemeines Verwaltungsarchiv (Ogólne Archiwum Administracji), przede wszystkim materiały ck Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, ck Ministerstwa Sprawiedliwości, w mniejszym stopniu ck Ministerstwa Rolnictwa, ck Ministerstwa Kolei Żelaznych.

Str. 17

Nie udało mi się natomiast dotrzeć do zespołów ck Ministerstwa Robót Publicznych, z powodu ich opracowywania i wyłączenia z udostępniania. Z AGAD wykorzystałem zespoły ck Ministerstw: Rolnictwa, Kolei Żelaznych i Robót Publicznych. Cenne informacje

przynoszą zasoby AAN, a mianowicie zespoły Głównego Urzędu Likwidacyjnego w Warszawie i Pełnomocnika Głównego Urzędu Likwidacyjnego w Wiedniu. Są to materiały związane z oszacowaniem strat wojennych przez GUL i dochodzeniem w tej sprawie (korespondencja z GUL z władzami gminnymi, wykazy osób poszkodowanych, relacje świadków, protokoły oszacowania szkód wojennych). Z Archiwum Państwowego w Krakowie wykorzystałem zespoły byłego ck Namiestnictwa i Archiwum Urzędu

Wojewódzkiego w Krakowie. W CPAHU sięgnąłem do następujących zespołów: nr 680 Okręgowa Dyrekcja Odbudowy, nr 672 Sekcja Odbudowy Miejscowości. Z zespołu nr 165, Wydział Krajowy, opis 12 (Krajowe Biuro Przebudowy i Odbudowy Zniszczonych

Miejscowości) przebadałem materiały związane z regulacją przestrzenną miast i zniszczeniami wojennymi.

Trzecią grupę zespołów archiwalnych stanowi spuścizna Galicyjskiego Wojennego Zakładu Kredytowego i Galicyjskiego Miejskiego Wojennego Zakładu Kredytowego, przechowywana we lwowskim CPAHU.

Kolejną grupę materiałów tworzą zespoły władz powiatowych (starostw). Kwerendzie

poddałem wszystkie zespoły ck starostw w polskich archiwach, z których tylko w części udało się znaleźć materiały poświęcone odbudowie, a mianowicie w zespołach starostw w Przemyślu, Sanoku, Jaśle, Gorlicach, Tarnobrzegu (AP Przemyśl), Chrzanowie, ck urzędy powiatowe i starostwa – zbiór szczątków zespołów (AP Kraków), w Ropczycach,

Strzyżowie (AP Rzeszów). Uzupełniający charakter miała kwerenda w zespołach starostw powiatowych z okresu międzywojennego, tarnobrzeskiego, sanockiego i jasielskiego (AP Przemyśl).

Spośród instytucji oraz organizacji społecznych i gospodarczych wykorzystałem zespoły:

Komitetu Obywatelskiego Odbudowy Wsi i Miast w Krakowie, krakowskiej Izby Przemysłowo-Handlowej (AP Kraków), Okręgowego Towarzystwa Rolniczego w Rzeszowie oraz akta miasta Rzeszowa (AP Rzeszów).

Dla badań nad skutkami pierwszej wojny i procesem odbudowy rolnictwa, leśnictwa, hodowli oraz przemysłu rolno-spożywczego niezwykle cenne informacje przynoszą akta podworskie wielkiej własności ziemskiej. Poszukiwaniami objąłem zespoły Tarnowskich z Dzikowa, Sanguszków z Gumnisk, Wysockich, Archiwum Chorzelowskie Tarnowskich (AP Kraków), Potockich z Łańcuta (AGAD), Zarządu Dóbr Sędziszowskich (AP Rzeszów), Konarskich z Dubiecka, Dolańskich z Grębowa, Zarządu Dóbr w Ruszelczycach (AP Przemyśl), Czartoryskich (Biblioteka Czartoryskich w Krakowie).

Str. 18

Cenne materiały przyniosła kwerenda dwóch spuścizn: Juliusza Twardowskiego z AAN i Henryka Kopcia z Archiwum PAN w Warszawie oraz pamiętników Aleksandra

Raczyńskiego z Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

W pracy wykorzystałem szereg gazet i czasopism galicyjskich z lat 1914-1918 [przypis 0.46]. Pierwszą grupę stanowi prasa codzienna o charakterze informacyjnym.

Poszukiwaniami objąłem dzienniki: „Czas”, „Gazeta Lwowska”, „Kurier Lwowski”, „Gazeta Krakowska”, „Gazeta Poranna”, „Gazeta Wieczorna”, „Gazeta Codzienna”, „Słowo Polskie”

i „Wiek Nowy”. Do drugiej grupy zaliczyć można czasopisma polityczne i

ogólnoinformacyjne, na czele z tygodnikiem „Piast” i miesięcznikiem „Odbudowa Kraju”

oraz „Nowościami Ilustracyjnymi”. W mniejszym zakresie dla tematu przydatne okazały się następujące tytuły: „Na Przełomie”, „Herold Polski”, „Prawda”, „Rok Polski” i „Nowiny Wiedeńskie”.

Cennym źródłem informacji o sytuacji ekonomicznej są czasopisma urzędowe, jak

„Tygodnik Urzędowy” (wydawany przez COG) i „Wiadomości Gospodarcze” (wydawane przez krakowską Izbę Handlową i Przemysłową). Nieocenionym źródłem informacji jest

prasa gospodarcza, zwłaszcza tygodniki rolnicze: „Rolnik” (organ prasowy Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego we Lwowie) i „Tygodnik Rolniczy (wydawany przez Towarzystwo Rolnicze Krakowskie) oraz „Bartnik Postępowy”, „Czasopismo dla Spółek Rolniczych”, „Miesięcznik Sadowniczo-Ogrodniczy”, „Ogrodnictwo”, „Okólnik Rybacki”,

„Sylwan”. Z innych tytułów przebadałem „Czasopismo Górniczo-Hutnicze”,

„Korespondencję Wojennej Centrali Handlowej”, „Przegląd Rękodzielniczy”. W szerokim zakresie wykorzystałem prasę techniczną – „Czasopismo Krakowskiego Towarzystwa Technicznego” i „Czasopismo Techniczne”. Z prasy regionalnej i lokalnej sięgnąłem do

„Gazety Podhalańskiej”, „Głosu Rzeszowskiego” i „Echa Przemyskiego”.

Spośród źródeł drukowanych na uwagę zasługują materiały wydawane przez COG, na czele ze Sprawozdaniem c.k. Namiestnictwa, Centrali krajowej dla gospodarczej odbudowy Galicji za czas od czerwca 1916 do lutego 1917, Kraków 1917.

Praca składa się z 7 rozdziałów. W rozdziale „Zniszczenia wojenne” dokonałem ogólnej, w miarę możliwości w skali całego kraju, charakterystyki zniszczeń pod kątem ich przyczyn, rozłożenia geograficznego oraz struktury branżowej [przypis 0.47]. Rozdział „Program odbudowy” omawia teoretyczne podstawy rządowej odbudowy Galicji oraz postulaty miejscowych środowisk, instytucji, organizacji, osób itp.

Str. 19

Rozdział „Instytucje” prezentuje organa administracji rządowej odpowiedzialne na realizację programu odbudowy, instytucje finansowe (Galicyjski Wojenny Zakład

Kredytowy, Galicyjski Miejski Wojenny Zakład Kredytowy) oraz organizacje społeczne, charytatywne, zawodowe (istniejące przed wojną i powołane w czasie jej trwania)

współpracujące z administracją państwową w zakresie odbudowy. W rozdziale „Przepisy i procedury” przeanalizowałem ustawodawstwo państwowe w zakresie zniszczeń

wojennych i odbudowy oraz procedury i formy pomocy. W każdym z rozdziałów analiza przeprowadzona została w oparciu o następującą kolejność: infrastruktura (budynki mieszkalne, gospodarcze i użyteczności publicznej, melioracje i regulacje wodne, infrastruktura komunikacyjna), rolnictwo, przemysł, rzemiosło, handel i inne działy

gospodarki. Kolejne trzy rozdziały zostały poświęcone procesowi odbudowy: infrastruktury (rozdział 5), rolnictwa, hodowli, gospodarki leśnej (rozdział 6) oraz przemysłu, rzemiosła, handlu i spółdzielczości (rozdział 7). W „Zakończeniu” zaprezentowałem efekty odbudowy i jej współczesne oceny.

W tym miejscu pragnąłbym podziękować prof. dr. hab. Tomaszowi Gąsowskiemu i dr. hab.

Krzysztofowi Ślusarkowi za lekturę tekstu, uwagi i pomoc w przygotowaniu książki.

Dyrektorowi Instytutu Historii UJ prof. dr. hab. Stanisławowi A. Sroce składam podziękowanie za finansowe wsparcie moich wyjazdów do Lwowa i Wiednia oraz sfinansowanie wydania publikacji.

Największe podziękowania należą się mojej Rodzinie, Dzieciom, Żonie i Jej Rodzicom oraz moim Rodzicom za pomoc i wyrzeczenia związane z powstaniem niniejszej pracy.

Str. 20

Strona pusta.

Str. 21

ROZDZIAŁ 1. ZNISZCZENIA WOJENNE

Na zniszczenia wojenne w Galicji składały się szkody bezpośrednie, w tym świadczenia wojenne (szkody rzeczowe), oraz pośrednie – wynikające ze stanu wojny i z polityki ekonomicznej państwa (straty w dochodzie).

Galicja była czterokrotnie terenem dużych operacji wojennych: dwukrotnie rosyjskich (1914, 1916) i dwukrotnie Państw Centralnych (1915, 1917). Tam, gdzie miały miejsce bitwy i walki pozycyjne, straty były największe, zniszczeniu ulegały domy prywatne, gmachy publiczne wraz z wyposażeniem, drogi, mosty i warsztaty rzemieślnicze, fabryki i rolnicze zabudowania gospodarcze wraz z inwentarzem żywym i martwym, gleba, uprawy i zbiory [przypis 1.1].

Drugą grupę szkód rzeczowych stanowiło wykorzystywanie mienia prywatnego i publicznego dla celów wojskowych (pobieranie świadczeń wojennych). Najczęściej dochodziło do rekwizycji koni z zaprzęgami. Pierwsza fala świadczeń przypadła na czas mobilizacji i początek wojny (sierpień 1914 r.), a kolejne w czasie walk, zwłaszcza w latach 1914-1915. Rekwizycje austriackie z 1915 r. na stopniowo odbijanych obszarach

pozbawiały je resztek inwentarza żywego, wcześniej przetrzebionego wskutek

pobieranych świadczeń z 1914 r. na rzecz ck armii i rekwizycji rosyjskich. Na tyłach frontu zajmowano wozy do przewożenia kamieni w trakcie odbudowy zniszczonych dróg [przypis 1.2]. Z ok. 650 tys. koni dostarczonych w państwie austro-węgierskim na Galicję przypadło ok. 585 tys. koni, czyli ok. 90 procent koni zarekwirowanych przez wojsko oraz ok. 65 procent wszystkich koni w samej Galicji [przypis 1.3].

Str. 22

Rekwizycjom podlegała również żywność, zboże, siano, koniczyna i trawa zabierana z pól [przypis 1.4] oraz mienie (drewno, budynki gospodarskie i mieszkalne wraz z

wyposażeniem, ogrodzenia) wykorzystywane do celów militarnych, zwłaszcza do budowy umocnień polowych, ziemianek, wzmacniania rowów strzeleckich, czy też na opał. Ustawa o świadczeniach wojennych nakładała na ludność cywilną obowiązek zakwaterowania i żywienia żołnierzy, zwierząt pociągowych, a także udostępniania pomieszczeń dla celów magazynowych [przypis 1.5]. Do świadczeń wojennych zaliczyć należy również celowe niszczenie przez armię austro-węgierską całych miejscowości lub ich części podyktowane względami strategicznymi. Do najbardziej znanych przykładów takich działań należy unicestwienie w 1914 r. kilkudziesięciu wsi i 2158 gospodarstw chłopskich w okolicach Krakowa [przypis 1.6]. Takich działań, jak w przypadku podkrakowskich miejscowości, lecz na mniejszą skalę, było w całej Galicji znacznie więcej (np. wieś Cmolas w powiecie

kolbuszowskim, wsie Wyżłów i Łupanie w powiecie kałuskim) [przypis 1.7].

W przeciwieństwie do szkód wojennych, świadczenia dotyczyły terenów nieobjętych działaniami wojennymi i były nie mniej dotkliwe dla ludności aniżeli szkody wywołane bezpośrednio przez walki. Ludność nie otrzymywała za nie wynagrodzenia lub było ono zaniżane, a wojsko nie wystawiało kwitów rekwizycyjnych [przypis 1.8]. Na domiar złego szkody i świadczenia wojenne wojsk Państw Centralnych i armii rosyjskiej wielokrotnie nakładały się na siebie na tych samych terenach [przypis 1.9]. Analiza tabelarycznych formularzy szkód wojennych w Gumniskach, dobrach Sanguszków z lat 1914 i 1915 (do maja 1915), pozwala na postawienie tezy, iż zniszczenia spowodowane przez Austriaków i Niemców wynikały głównie z ostrzału artyleryjskiego, zaś zniszczenia rosyjskie miały charakter grabieży i konfiskat, kończących się często rozbiórkami i paleniem budynków [przypis 1.10].

Str. 23

Galicja poniosła ogromne szkody spowodowane postępowaniem żołnierzy ck armii, które nie spełniało wymogów ustawy o świadczeniach wojennych (kradzieże żywności, ryb ogłuszonych ładunkami wybuchowymi, buraków i kartofli, zboża w snopach, siana i słomy na podściółkę) [przypis 1.11].

Do działań właściwych dla Rosjan należało nakładanie kontrybucji i łapownictwo [przypis 1.12], indywidualne kradzieże oraz masowe rabunki, przybierające formę totalnej

dewastacji, zwłaszcza folwarków [przypis 1.13]. Nocujący w budynkach gospodarczych żołnierze przypadkowo lub świadomie wywoływali pożary [przypis 1.14]. Na rabunki ze strony Rosjan narażone były gorzelnie i browary. Żołnierze zabierali alkohol, upijali się,

dochodziło do niszczenia wyposażenia zakładów, a nawet podpaleń. Gorzelnia i młyn w Wielowsi w dobrach dzikowskich spłonęły, gdy jeden z rosyjskich oficerów, chcąc

powstrzymać pijaństwo podwładnych, nakazał wylać spirytus i go podpalić [przypis 1.15].

W miastach Rosjanie rabowali i dewastowali domy prywatne, sklepy, budynki publiczne oraz celowo wzniecali pożary po zakończeniu grabieży. W takich okolicznościach spłonęły m.in. Cieszanów, Biały Kamień, Bełz i Bursztyn [przypis 1.16].

Str. 24

Wycofujący się z Galicji Rosjanie w 1915 r. i w 1917 r., zmuszali ludność do wyjazdu na wschód, stosowali taktykę „spalonej ziemi”, świadomie niszcząc obiekty przemysłowe, dworce, linie kolejowe, budynki folwarczne, uprawy. Z fabryk zabierano całe maszyny i ich części, zwłaszcza wyroby miedziane, ze szpitali – medykamenty, opatrunki i narzędzia chirurgiczne, zaś z budynków rządowych wynoszono przedmioty historyczne. Zrabowane mienie wywożono do Rosji [przypis 1.17].

Trudną sytuację, zwłaszcza na terenach zniszczonych działaniami wojennymi, pogłębiały straty wywołane dostosowaniem gospodarki do potrzeb i wymogów wojny (reglamentacja artykułów rolniczych i spożywczych, surowców i półfabrykatów, obowiązkowe kontyngenty siana, paszy, zboża i bydła dla celów aprowizacyjnych, konfiskaty metali kolorowych, dzwonów) [przypis 1.18].

Skutkiem działań wojennych i rozkładu administracji na terenach przyfrontowych były przestępstwa dokonywane przez miejscową ludność, np. kradzieże snopów zboża i zboża wymłóconego oraz plądrowanie opuszczonych dworów i domów [przypis 1.19]. Po

wkroczeniu Rosjan do Tarnobrzega okoliczna ludność wiejska okradała sklepy i mieszkania zdemolowane wcześniej przez carskich żołnierzy oraz prawdopodobnie doprowadziła do wybuchu pożaru w mieście [przypis 1.20]. W Galicji Wschodniej chłopi rabowali konie, bydło, zboże, wyposażenie opuszczonych dworów i pałaców [przypis 1.21]. Powszechnym zjawiskiem były kradzieże leśne na przełomie 1914 i 1915 r. oraz pod koniec roku 1918 [przypis 1.22].

Str. 25

Mobilizacja do wojska spowodowała poważny kryzys na rynku pracy, zwłaszcza w

rolnictwie. Pierwsze trudności z pracownikami pojawiły się już latem w 1914 r., z upływem czasu, na skutek kolejnych poborów, sytuacja ulegała pogorszeniu. Zakłady przemysłowe musiały się zmierzyć z brakiem wykwalifikowanych pracowników.

Kolejną grupę stanowiły straty ludności cywilnej spowodowane przez dobrowolną ucieczkę

(wyjazd), przymusowe wywiezienie przez Rosjan lub ewakuację zarządzoną przez austriackie dowództwo z terenów przyfrontowych. W latach 1915-1916 ogólna liczba uchodźców wojennych Polaków, Ukraińców i Żydów – przyjmując założenie, iż uchodźcy wspomnianych trzech narodowości w większości pochodzili z Galicji – wahała się od 224 tys. do 321 tys. [przypis 1.23]. Pod koniec wojny (dane z 1 września 1918 r.) w Austro- Węgrzech było 326 261 uchodźców wojennych, w tym 23 802 Polaków, 42 753 Ukraińców i 65 289 Żydów, łącznie 131 844 osoby [przypis 1.24]. W najtrudniejszej sytuacji

znajdowali się mieszkańcy wysiedleni z terenów frontowych, zwłaszcza w Galicji Wschodniej w 1914 i 1916 r. Ludność z powiatu brodzkiego, ewakuowana w 1914 r., powróciła w rodzinne strony dopiero w 1918 r. i mieszkała w katastrofalnych warunkach, w rowach strzeleckich i szałasach, nękana przez choroby i głód [przypis 1.25].

W wyniku wojny ludność poniosła straty w zarobkach, gotówce i papierach wartościowych, a przedsiębiorcy z wszystkich gałęzi gospodarki (handel, usługi, rolnictwo, przemysł i rzemiosło) w dochodach i zyskach. W trudnej sytuacji znalazły się rodziny emigrantów, gdyż wybuch wojny, a następnie przystąpienie do niej USA, spowodowały przerwanie komunikacji pocztowej i pieniężnej [przypis 1.26]. W miastach nastąpił spadek dochodów z czynszów. Potwierdzają to relacje w podaniach kredytowych do GMWZK właścicieli

kamienic czynszowych ze Lwowa [przypis 1.27]. Kredytobiorcy borykali się z obsługą zadłużenia, zaciągniętego przed wojną i w trakcie jej trwania na poczet odbudowy domów [przypis 1.28].

Str. 26

Wszyscy poszkodowani, od rolników po przedsiębiorstwa fabryczne, ponosili straty wskutek inflacji, wzrostu kosztów pracy, cen materiałów budowlanych oraz wypłacania świadczeń wojennych lub subwencji pieniężnych w kilka lat po zaistnieniu szkody, obliczanej wedle cen przedwojennych [przypis 1.29].

1.1. Geograficzno-chronologiczna charakterystyka zniszczeń

W Austro-Węgrzech wyróżnić można dwie kategorie obszarów dotkniętych działaniami wojennymi. Do pierwszej zaliczyć należy tereny, na których toczyły się walki i które zostały zajęte przez nieprzyjaciela. Drugą kategorię stanowiły tereny uznane za „obszar wojenny”

mocą aktu prawnego. Do pierwszej kategorii klasyfikowano przede wszystkim Galicję, Bukowinę i Tyrol. W Galicji przejściowo (w 1914 r., w czasie ofensywy rosyjskiej na Kraków) lub w dłuższym okresie (do 1915 r.) za teren walk („obszar wojenny”) uznawano 91,7 procent obszaru kraju (78 497 (km)²) zamieszkałego przez 87,7 procent ludności. W

przypadku Galicji „obszar dotknięty wojną” obejmował cały kraj z wyjątkiem powiatów:

bialskiego, chrzanowskiego, oświęcimskiego, wadowickiego i żywieckiego [przypis 1.30].

W 1915 r. wprowadzono w Austro-Węgrzech pojęcie „ściślejszego” i „odleglejszego”

obszaru wojennego. W Galicji do pierwszego zaliczono wschodnią część kraju (44 164 ) (km)²), a do drugiego zachodnią (34 333 (km)²). W całej monarchii do obu obszarów zaliczono 57 procent obszaru państwa (385 126 (km)²) z 48 procent ludności (24 731 000) [przypis 1.31].

Z 82 powiatów Galicji działaniami wojennymi i rosyjską okupacją objętych zostało 77 powiatów. Obszar Galicji można podzielić na kilka stref. Pierwszą tworzyły powiaty zachodnie, nieobjęte działaniami wojennymi. Do drugiej zaliczyć można powiaty objęte działaniami wojennymi i okupacją rosyjską w latach 1914-1915. Po bitwie gorlickiej zostały one oswobodzone, następnie objęte programem pomocy i odbudowy. W 1916 r. ponownej okupacji rosyjskiej podlegało 11 powiatów wschodniej części kraju [przypis 1.32].

Str. 27

Tzw. druga inwazja rosyjska, czyli ofensywa Aleksieja Brusiłowa, sparaliżowała odbudowę nie tylko terenów zajętych przez wroga, ale również obszarów przyfrontowych pod kontrolą Austriaków i Niemców [przypis 1.33]. Po ustabilizowaniu się frontu w 1916 r., a przed sukcesami Państw Centralnych na froncie wschodnim latem 1917 r., wolnych od działań wojennych i okupacji było 56 powiatów. W najtrudniejszej sytuacji znalazły się tereny będące pod rosyjską okupacją do połowy 1917 r. (powiaty: tarnopolski, trembowelski, czortkowski, borszczowski, husiatyński, zbaraski i częściowo zaleszczycki) oraz powiaty znajdujące się pod kontrolą Rosji do początku 1918 r. (skałacki, brodzki i radziechowski) [przypis 1.34].

Wyróżnić można cztery obszary zniszczeń wojennych: 1. tereny leżące wzdłuż linii wielkich bitew lub długotrwałych walk pozycyjnych oraz obszary ewakuowane, 2. okolice wzdłuż szlaków komunikacyjnych, którymi przeciągały wojska obu walczących stron, 3.

tereny czasowo okupowane przez Rosjan, 4. powiaty niedotknięte bezpośrednio działaniami wojennymi, ale narażone na rekwizycje wojskowe [przypis 1.35].

W oparciu o badania Marcina Nadobnika nad hodowlą w Galicji z 1916 r., wyróżnić można trzy zasadnicze obszary, w zależności od wysokości strat w inwentarzu żywym. Przyjąć można, iż ten podział odpowiadał zniszczeniom w infrastrukturze budowlanej oraz całej gospodarce. Pierwsza strefa obejmowała tereny od granicy śląskiej do linii Dunajca (ubytek najmniejszy – do 25 procent hodowli), druga strefa, od Dunajca do linii San- Dniestr-Stryj, charakteryzowała się stratami w granicach od 20 do 40 procent. Na wschód

od tych rzek lokalizowano obszar największych zniszczeń, gdzie liczba koni zmniejszyła się o 40-60 procent [przypis 1.36].

Str. 28

W wyniku operacji militarnych z lat 1914-1915 największe straty poniosły obszary wzdłuż linii rzek: Biała, Dunajec, Wisłoka, San (powiaty: tarnowski, gorlicki, przemyski, jarosławski i niżański oraz powiaty tarnobrzeski i rzeszowski), Wereszyca, Bug, Złota Lipa, Strypa, obszar między Złotą Lipą a Strypą, powiaty karpackie i okolice Przemyśla [przypis 1.37].

W świetle badań statystycznych COG do najbardziej zniszczonych powiatów należały:

przemyski, jarosławski, tarnowski, gorlicki, tarnobrzeski, niżański, mościski, gródecki, cieszanowski, kamionecki, przemyślański, brzeżański, rohatyński, drohobycki,

bohorodczański, starosamborski, turczański [przypis 1.38].

W wyniku walk w latach 1916-1917 r. najbardziej ucierpiały powiaty: brodzki, brzeżański, husiatyński, stanisławowski i zborowski [przypis 1.39].

1.2. Branżowo-statystyczna charakterystyka zniszczeń

1.2.1 Infrastruktura

Jedną z konsekwencji działań wojennych były zniszczenia, jakich doznały budynki mieszkalne. Straty nie rozkładały się w kraju równomiernie, zależały od charakteru i nasilenia walk. Masowe zniszczenia cechowały miejscowości o zwartej i drewnianej zabudowie. W mniejszym stopniu straty dotknęły duże miasta, ponieważ nie były one terenem bezpośrednich walk, z wyjątkiem Przemyśla i Tarnopola. O wiele większe szkody poniosły miasta średniej wielkości i miasteczka, niektóre z nich zostały doszczętnie

zrujnowane (Bohorodczany, Bołszowce, Brody, Husiatyn, Gorlice, Halicz, Zborów).

Największe zniszczenia poniosła wieś – gospodarstwa chłopskie i dwory. Wsie nie stanowiły przeszkody dla działań wojennych, a wręcz przeciwnie – były wykorzystywane dla celów militarnych jako punkt obrony, schronienia i źródło materiału budulcowego dla umocnień polowych [przypis 1.40].

W przypadku zniszczeń budynków dysponujemy danymi – dotyczącymi zarówno części, jak i całości kraju – zgromadzonymi przez wiele instytucji w różnym czasie.

Str. 29

Według danych KBS, zebranych i opracowanych pod kierownictwem Marcina Nadobnika w okręgu TRK, zniszczeniu uległo 15 371 budynków mieszkalnych i 22 959

gospodarczych (łącznie 38 330). Wyniki nie objęły trzech powiatów (limanowskiego, niżańskiego i pilzneńskiego), z których nie nadesłano sprawozdań [przypis 1.41].

Namiestnictwo w 1916 r. dla 59 powiatów podawało liczbę 64 040 zniszczonych i uszkodzonych budynków mieszkalnych i 113 324 budynków gospodarczych w 1267 wsiach oraz 110 miastach i miasteczkach [przypis 1.42]. Dane prezentowane w prasie dla 47 powiatów obejmowały 54 774 budynki mieszkalne i 87 012 budynków gospodarczych [przypis 1.43]. W 1917 r. zebrano dane statystyczne z 60 powiatów po linię Bugu i Strypy.

W powiatach tych zniszczonych zostało 188 981 budynków, w tym 69 716 budynków mieszkalnych i 119 265 budynków gospodarczych oraz 744 cerkwie, kościoły, plebanie i kościelne zabudowania gospodarcze (dane zestawione do 1 lutego 1917 r. mówiły o 4515 zniszczonych i uszkodzonych budynkach kościelnych – 632 świątyniach, 511 plebaniach oraz 3372 budynkach gospodarczych i innych). Na tym obszarze z ogólnej liczby 4847 gmin, zniszczeniu uległy 1323 gminy wiejskie oraz 112 miast i miasteczek [przypis 1.44].

Kontynuując badania statystyczne, COG zebrała materiały z 24 powiatów wschodnich, z czego dla 14 zostały one profesjonalnie opracowane. Straty szacowano na ok. 60 tys.

zniszczonych budynków mieszkalnych i 121 tys. gospodarczych własności włościańskich, 30 441 budynków mieszkalnych i 19 450 innych w miastach i miasteczkach oraz 1200 dworów w dobrach tabularnych [przypis 1.45]. Sumując dane COG dla całego kraju, liczbę zniszczonych budynków mieszkalnych i innych oszacować można na ponad 421 tys.

Wedle obliczeń PTP z 1918 r. zniszczeniu uległo: 820 kościołów, 1210 cerkwi, 2100 szkół, 75 699 budynków miejskich, 288 941 budynków mniejszej własności, 3800 budynków mieszkalnych większej własności, 16 tys. budynków gospodarczych większej własności.

Łącznie przeszło 500 tys. budynków, czyli jedna trzecia wszystkich istniejących przed wojną. Koszt ich odbudowy kalkulowano na 4,5 mld koron. Liczbę osób bezdomnych szacowano na 100 tys. [przypis 1.46]. GUL w Warszawie obliczył łączną liczbę

zniszczonych budynków drobnej własności ziemskiej na 119 880 z ogólnej liczby 999 000 gospodarstw. Dla Galicji liczbę jednostek poszkodowanych obliczono, przyjmując 12 procent zniszczonych budynków (dla Królestwa Polskiego przyjęto 11 procent) [przypis 1.47].

Str. 30

Według danych GUL na bazie materiałów KUO w Galicji zniszczeniu uległo 17,2 procent domów w miastach i miasteczkach, odpowiednio 2920 i 26 787 budynków. Łącznie liczbę poszkodowanych rodzin oszacowano na 82 774 (29 200 w miastach i 53 574 w

miasteczkach) [przypis 1.48].

Zniszczeniu zupełnemu lub częściowemu uległo 220 miast i miasteczek oraz około 3 tys.

wsi, 122 441 zagród włościańskich i domów w miasteczkach, łącznie 355 818 budynków, 3800 dworów i folwarków obejmujących łącznie 26 630 budynków. Łącznie wszystkich budynków mieszkalnych zniszczono 437 799 [przypis 1.49].

Łączne dane o zniszczonych budynkach dla całej Galicji wahają się od ok. 421 tys. (dane COG), 437 tys. (GUL) do ok. 500 tys. budynków (PTP). Dane zebrane przez

Namiestnictwo we Lwowie mówią o 177 364 zniszczonych budynkach w 59 powiatach i 189 981 w 60 powiatach. Procentowo zniszczenia obliczano na jedną trzecią wszystkich budynków (PTP), 17,2 procent w miastach i miasteczkach, 12 procent w gminach

wiejskich (GUL w oparciu o materiały KUO). Dysponujemy również różnymi danymi o liczbie miejscowości dotkniętych zniszczeniami wojennymi. W 1916 r. Namiestnictwo lwowskie podawało liczbę 110 zniszczonych miast i miasteczek (w 59 powiatach) i 116 (w 60 powiatach) oraz odpowiednio 1267 i 1323 gminy wiejskie. Galicyjski Wydział Krajowy jako zniszczone i dotknięte bezpośrednimi skutkami pierwszej wojny uznał 191 miast i miasteczek [przypis 1.50]. Dane GUL dla całego kraju powiększały te liczby do 220 miast i ok. 3 tys. wsi.

Na straty w urządzeniach wodnych i melioracyjnych składały się materiały budowlane i inwentarz – zniszczone lub zużyte przez żołnierzy bądź zrabowane przez miejscową ludność, szkody powstałe przez wypas koni i bydła, naruszenie granic gruntów wykupionych pod regulację, zniszczenie biur, planów, dokumentacji, przyrządów itp.

[przypis 1.51] W ciągu pierwszych miesięcy wojny zrujnowane zostały inwestycje wodne realizowane w ostatnich kilku latach [przypis 1.52]. Prace melioracyjne zostały wstrzymane w Galicji Wschodniej w sierpniu 1914 r., a w Zachodniej – od września. Szkody wojenne w melioracjach w 1916 r. szacowano na 4 032 674 korony. Największe zniszczenia zostały wyrządzone podczas działań wojennych przy regulacji Dniestru na odcinku od Kornolawic do Rozwadowa [przypis 1.53], na Strwiążu od Biskowic do ujścia Dniestru, na lewym wale Dunajca w powiatach brzeskim, tarnowskim i dąbrowskim, na prawym wale Dunajca w powiatach tarnowskim i dąbrowskim, przy kolmatacji bagien naddniestrzańskich, przy regulacji rzek: Wereszycy, Raty, Bugu od Buska do ujścia Raty, Łęgu w powiecie

tarnobrzeskim, Trześniówki w powiatach tarnobrzeskim i mieleckim, Tyśmienicy, Sołokii, Błotni, Kisieliny i Nowego Brnia, przy obwałowywaniu Wisły od Raby do Woli Rogowskiej, przy obwałowywaniu Wisły i Sanu w powiecie tarnobrzeskim, Wisły od Niepołomic do ujścia Raby oraz Wisły w powiecie dąbrowskim, Wisły i Wisłoki w powiecie mieleckim [przypis 1.54].

Str. 31

Działania wojenne spowodowały uszkodzenie wałów ochronnych na Wiśle i jej dopływach, zwłaszcza na Dunajcu i Sanie. Koszty ich naprawy administracja wodna i władze

wojskowe oszacowały na 829 652 korony [przypis 1.55]. Szkody wojenne na Dunajcu i Popradzie obliczono na ok. 53 tys. koron, a na potokach Olszanka, Bystrzyca i Leniwa na ponad 24 tys. koron [przypis 1.56].

Na zniszczenia wojenne szczególnie narażona była infrastruktura komunikacyjna,

zwłaszcza koleje żelazne, drogi, mosty, dworce, linie telegraficzne i telefoniczne. Ponosiła ona straty przypadkowo, w wyniku działań wojennych, a także wskutek świadomych działań strategicznych – w takich sytuacjach dewastowano wybrane obiekty w celu

utrudnienia przeciwnikowi działań wojennych, np. pościgów. Wysadzano w powietrze tory kolejowe i mosty, niszczono stacje i dworce, magazyny, warsztaty itp. Z upływem czasu sytuacja stawała się coraz gorsza, ponieważ wojna ogołociła kraj z różnego rodzaju materiałów, a także pozbawiła go znacznej liczby ludzi w wieku produkcyjnym. Brakowało robotników do naprawy zniszczonych dróg i mostów. Tabor kolejowy i tory zużywały się wskutek nadmiernej eksploatacji dla celów militarnych. Przemarsze wojsk oraz przejazdy artylerii i taborów w poważnym stopniu niszczyły drogi, zwłaszcza że w czasie wojny nie były one naprawiane ani konserwowane [przypis 1.57].

Straty w infrastrukturze kolejowej w Galicji i na Bukowinie szacowano na ok. 600 mln koron [przypis 1.58]. Zniszczone zostały mosty, m.in.: kolejowe na Dunajcu pod

Tarnowem, na Wisłoce pod Dębicą oraz mosty na Dunajcu pod Starym Sączem, na Sanie pod Skołyszynem, na Wisłoce w Przeczycy, na Wisłoku w Bratkówce, pod Zaleszczykami na Dniestrze i pod Haliczem [przypis 1.59].

Str. 32

1.2.2 Rolnictwo, hodowla i gospodarka leśna

Wojna przerwała racjonalną gospodarkę rolną. Zniszczeniu uległy pola uprawne, zasiewy, zbiory, budynki gospodarcze, maszyny i narzędzia. Brakowało rąk do pracy i inwentarza pociągowego.

Straty w glebie polegały na obniżeniu jej jakości i urodzajności (wydobycie na wierzch warstwy ziemi nieurodzajnej, pogorszenie spójności pól), zarówno na zniszczonych

polach, jak również na obszarach nieobjętych bezpośrednimi działaniami wojennymi (brak uprawy lub nawożenia, zachwaszczenie) [przypis 1.60]. Rolnicy narażani byli na

dodatkowe koszty zasypania rowów, naprawy zniszczonych melioracji i nawożenia gleby po zasypaniu rowów. Na polach uprawnych w dobrach gumniskich Sanguszków rowy

strzeleckie miały szerokość 3 lub 8 metrów. Łącznie obejmowały one 7780 (m)³ ziemi.

Pogorszenie gleby szacowano na 87 halerzy od 1 (m)³ [przypis 1.61]. Zarząd dóbr łańcuckich obliczył, iż zniszczenia łąk przez wykopanie rowów strzeleckich oznaczało straty dochodów z 2-3 lat [przypis 1.62]. Do największych zniszczeń gleby dochodziło na obszarach walk pozycyjnych, w czasie których zbudowano tysiące kilometrów rowów strzeleckich, okopów i innych umocnień ziemnych, a do ich przełamania wykorzystywano ciężką artylerię [przypis 1.63]. W powiecie cieszanowskim do 1919 r. długość

niezasypanych rowów strzeleckich wynosiła 458 523 m, nie licząc innych okopów i szańców [przypis 1.64].

Następstwem walk i przemarszów wojsk były straty w uprawach, zasiewach i zbiorach już zebranych i zmagazynowanych. Według obliczeń TRK w zachodniej Galicji straty w zbiorach z 1914 r. w przypadku zbóż wynosiły od 50 procent do 75 procent, roślin

strączkowych i roślin pastewnych ok. 75 procent, roślin okopowych ok. 50 procent [przypis 1.65]. W 1916 r. rekwizycje z Galicji szacowano na 7977 wagonów siana i 5625 wagonów słomy. Dla rolników były one szczególnie uciążliwe w 1917 r., kiedy to posucha wpłynęła na znaczny spadek plonów, a obciążenia wzrosły. „Piast” obliczał je na 10 tys. wagonów z samej zachodniej Galicji [przypis 1.66].

Str. 33

Na największe straty narażeni byli właściciele dóbr ziemskich, tracący niekiedy cały zbiór zboża lub ponoszący straty sięgające kilkudziesięciu tysięcy koron. Wiktor Abrahamowicz, właściciel majątków Targowica Polna i dzierżawca innych dóbr, utracił całe zboże (10 wagonów) [przypis 1.67]. Straty w zbiorach dóbr sędziszowskich w 1914 r. wyniosły 805 snopów (kop) zboża, 9116 cetnarów metrycznych siana oraz 17 cetnarów metrycznych owsa [przypis 1.68]. Wartość zboża zasekwestrowanego przez oddziały austriackie

Dawidowi Inchlichtowi, dzierżawcy dóbr Świtarzów w powiecie sokalskim, wyniosła łącznie 42 382,80 koron [przypis 1.69].

Ogromne straty poniosło sadownictwo, ogrodnictwo, bartnictwo i rybactwo. W 37

zachodnich powiatach kraju zapotrzebowanie na drzewka owocowe obliczano na 425 252 sztuki, czyli na ok. 85 sztuk na mórg. Spośród 377 sadów skontrolowanych z ramienia GTG w 1916 r. prawie połowa została zniszczona, a pozostałe były bardzo zaniedbane [przypis 1.70].

Zniszczonych zostało ok. 200 tys. pni pszczół spośród 350 tys. szacowanych przed wojną.

Ucierpiały zarówno wielkie hodowle, jak i przydomowe pasieki, złożone z kilku uli [przypis 1.71]. W powiecie tarnowskim straty finansowe oceniano na ponad 382 tys. koron [przypis

1.72].

Straty w gospodarce rybnej wyniosły ok. 6 380 000 koron, z czego w gospodarce

stawowej ok. 5 500 000 koron, a rzecznej 880 000 koron. Na te sumy złożyły się szkody w hodowli ryb, zniszczone groble, śluzy itp. Szacowano, iż odbudowa hodowli ryb we

wschodniej Galicji trwać może 4-6 lat [przypis 1.73].

W 1916 r. liczbę zniszczonych maszyn rolniczych szacowano na ok. 30 tys., narzędzi rolniczych na 300 tys., a wozów, sań, uprzęży na ponad 400 tys. sztuk [przypis 1.74]. W okręgu TRK zniszczono 9934 maszyny, 69 351 sztuk narzędzi oraz 91 344 sztuki innego sprzętu gospodarczego [przypis 1.75]. GUL, na podstawie materiałów KUO, szacował straty w maszynach i narzędziach rolniczych na ponad 493 tys. sztuk (w tym 28 262 żniwiarki, kosiarki, młocarnie i inne maszyny, 218 319 pługów, bron, sieczkarni, młynków i innych narzędzi oraz 493 363 wozy i zaprzęgi).

Str. 34

Na wielką własność przypadło 19,6 procent strat, a na mniejszą 80,4 procent [przypis 1.76].

Na wsi z braku mężczyzn i inwentarza prace polowe wiosną 1915 r. były wykonywane ręcznie przez kobiety. Same ciągnęły one pługi, kopały motykami pola, a także wywoziły obornik taczkami. Prace te nie były wydajne, natomiast bardzo ujemnie odbijały się na zdrowiu podejmujących je kobiet [przypis 1.77]. Ziemianie borykali się z brakiem robotników sezonowych, zwłaszcza w czasie pilnych prac polowych [przypis 1.78].

Przykładowo zatrudnienie w dobrach dzikowskich w 1917 r. w porównaniu do stanu przedwojennego spadło z 282 do 155 osób, w tym mężczyzn z 259 z do 123 [przypis 1.79].

Majątki ziemiańskie pozbawione administratorów czy też samych właścicieli lub

dzierżawców utraciły zdolności produkcyjne [przypis 1.80]. W Galicji Zachodniej część personelu powróciła po przejściu frontu w grudniu 1914 r. lub po oswobodzeniu dóbr w wyniku ofensywy Państw Centralnych w 1915 r., w praktyce majątki takie normalnie zaczęły funkcjonować dopiero jesienią 1915 r. [przypis 1.81]. W Galicji Wschodniej na początku wojny majątki ziemskie masowo opuszczali właściciele i dzierżawcy, zwłaszcza żydowskiego pochodzenia, w konsekwencji w 1916 r. około 30-40 procent ziemi ornej wielkiej własności ziemskiej leżało odłogiem przy 12 procent własności chłopskiej. Taka postawa generowała dalsze straty. Opuszczone majątki nie przynosiły dochodów, ale również wymagały później kosztownych inwestycji, związanych z przywróceniem gruntów do przedwojennego stanu [przypis 1.82]. Na obszarze 21 powiatów spośród 1259

majątków ziemiańskich zniszczonych zostało 1090, czyli 86,5 procent [przypis 1.83].

Str. 35

Wojna odbiła się na dochodach własności tabularnej, które w krótkim czasie gwałtownie spadły. Dobra zarzeckie Dzieduszyckich w 1914 r. przyniosły 6375 koron dochodu, a w roku następnym już 13 875 koron straty [przypis 1.84]. Karol Kruzenstern, prezes oddziału rawskiego GTG, szacował straty większej własności ziemskiej w powiecie rawskim z tytułu braku dochodów na ok. 3 mln koron. Swoje wyliczenia oparł na następującym założeniu:

przyjął brak dochodów w wysokości 30 koron od 1 morgi, co dla dwóch lat z 42 tys. mórg pól i łąk własności tabularnej dało sumę 2 820 000 koron lub brak dochodu z niezebranych 13 500 morgów po 200 koron, co dawało stratę 2 700 000 koron [przypis 1.85]. Wedle obliczeń COG w 19 powiatach wschodniej Galicji folwarki z powodu leżenia odłogiem w ciągu 3 lat poniosły straty w kwocie 37 500 000 koron, przyjmując czysty dochód roczny z 1 ha za 25 koron (w ciągu 3 lat 75 koron) [przypis 1.86].

Ogromne straty poniosła galicyj ska hodowla. Wedle badań KBS i opracowania

statystycznego Marcina Nadobnika z 1916 r. Galicja utraciła 63,2 procent trzody chlewnej (w zachodniej Galicji 46,8 procent, a we wschodniej 70,1 procent), 40,6 procent koni (29,8 procent w zachodniej Galicji i 44,3 procent we wschodniej) oraz 31,3 procent bydła

rogatego (16,4 procent na zachodzie, 40,5 procent na wschodzie). W liczbach absolutnych ubytek ten wyniósł odpowiednio: 1 028 373, 314 186 i 728 057 sztuk [przypis 1.87].

Ubytki w hodowli szacowano na 50 procent w gospodarstwach włościańskich i 80 procent w majątkach większej własności ziemskiej. Większe straty własności tabularnej

tłumaczono w ten sposób:

„[…] nawet przy prawidłowych rekwizycjach okazalsze bydło dworskie ściągało na się bardziej uwagę organów rekwizycyjnych, które znajdowały od razu większą ilość w jednej stajni, wojska zaś rosyjskie trzymały się – z małymi wyjątkami – tej stałej metody

postępowania, że folwarki i obory dworskie niszczyły doszczętnie, gospodarstwa zaś włościańskie do pewnego stopnia oszczędzały [przypis 1.88]”.

Str. 36

Przed wojną przeciętnie na jeden obszar dworski przypadało 30 sztuk koni, 69 sztuk bydła, 23 trzody chlewnej, w 1917 r. liczby te skurczyły się do 10 koni, 14 sztuk bydła i 5 nierogacizny [przypis 1.89]. W niektórych majątkach sytuacja była jeszcze gorsza. W majątku Łąkta Górna Klemensa Rutowskiego w powiecie bocheńskim z 26 koni

folwarcznych nie został ani jeden. W gminie Leszczyna (pow. bocheński) z 700 koni pozostało 14 [przypis 1.90]. Majątek Góra Ropczycka koło Sędziszowa Małopolskiego w pierwszym roku wojny utracił ponad 85 procent wołów, ponad 80 procent krów i ponad 52 procent koni roboczych [przypis 1.91]. Dobra dzikowskie przed wojną posiadały 250 sztuk koni roboczych, a w październiku 1918 r. 146 sztuk [przypis 1.92].

Konsekwencją wojny były również straty jakościowe w hodowli. W powiecie tarnowskim – wedle oceny Wincentego Witosa – pozostała jedna piąta koni, w większości słabych i niedożywionych [przypis 1.93]. Zniszczone zostały obory zarodowe, brakowało zwierząt okazałych, rasowych, krów mlecznych, na których można było oprzeć odbudowę hodowli do poziomu przedwojennego [przypis 1.94]. Długofalowe skutki zniszczeń wojennych odczuwalne były na początku lat trzydziestych [przypis 1.95]. Straty poniosły ziemiańskie stadniny [przypis 1.96].

W stacjach hodowlanych GTG z 53 ogierów pozostały trzy, a po sprzedaniu jednego, zaledwie dwa [przypis 1.97]. Ogromne straty poniosły stacje zarodowe bydła kontrolowane przez towarzystwa rolnicze i obory zarodowe gminne. Część z nich zupełnie zawiesiła swą działalność. W lipcu 1914 r. działały na obszarze GTG 103 obory zarodowe wszystkich ras bydła, pod koniec 1916 r. bydło posiadało 45 obór, w 42 oborach nic nie pozostało, a 16 obór znajdowało się pod rosyjską okupacją.

Str. 37

Ubytek zwierząt wyniósł 3174 sztuki [przypis 1.98]. Sytuację w zakresie hodowli

charakteryzował katastrofalny brak buhajów. Stacje zarodowe na obszarze działania GTG utraciły 783 buhaje z 811 [przypis 1.99]. Mniejsze straty poniosły włościańskie obory i chlewnie zarodowe, ale utraciły one hodowlany kierunek [przypis 1.100]. Po 1916 r.

największe szkody w hodowli wyrządzały rekwizycje młodych jałówek, co pozbawiało rolników możliwości rozwoju hodowli [przypis 1.101]. Stacje hodowlane prowadzone przez GTG i TRK utraciły 2738 sztuk zwierząt o wartości 1 181 427,15 koron [przypis 1.102].

Lasy i gospodarka leśna narażone były na straty spowodowane walkami (pożary) i wycinką drzew dla celów militarnych. W 1916 r. w zachodniej i środkowej Galicji

znajdowało się ok. 34 500 ha lasów zniszczonych w wyniku działań wojennych. Wskutek pożarów najwięcej ucierpiały lasy sosnowe na piaszczystych obszarach między Wisłą a Sanem oraz w powiatach jarosławskim, cieszanowskim i rawskim, gdzie w 1916 r.

cofający się Rosjanie umyślnie wzniecali pożary. Sprzyjała im susza panująca wówczas przez kilka tygodni. Przestrzeń objęta pożarami wynosiła ok. 18 000 ha, przeważnie sosnowych drzewostanów. Doszczętnie spłonęły zagajniki o powierzchni ok. 7400 ha,

młodniki uschły na obszarze ok. 5600 ha. W starszych lasach wysechł znaczny procent drzew [przypis 1.103 ]. Sprawozdanie COG podawało ilość 5600 ha spalonych lasów w wieku do 10 lat oraz 6000 ha w wieku 10-30 lat [przypis 1.104]. Wedle obliczeń PTP zniszczeniu uległo 50 000 ha lasów o wartości 2 mld koron [przypis 1.105]. Na skalę zniszczeń wpływ miał przebieg linii frontów oraz kierunki przemarszów wojsk. Jako przykład podać można sytuację w lasach należących do zakonu benedyktynek ze

Staniątek w powiecie bocheńskim. Posiadał on cztery kompleksy lasów, z których najmniej ucierpiał kompleks „Brzeźnica”, ponieważ przez niego nie prowadziła żadna droga

publiczna i związku z tym nie było tu przemarszów ani postojów wojsk. Pozostałe trzy lasy:

„Choiny” (20 ha), „Winnica” (15 ha), „Suchoraba” (17 ha), ucierpiały w wyniku wycięcia, spalenia, budowy umocnień polowych i ostrzału artyleryjskiego. Straty oszacowano na ok.

1500 wyciętych lub spalonych sztuk drzew [przypis 1.106].

Najbardziej ucierpiały lasy znajdujące się na linii frontu i na obszarach ogarniętych

działaniami wojennymi, głównie na wschód od Dunajca, np. kompleksy leśne wchodzące w skład Puszczy Sandomierskiej, a więc lasy należące do hr. Zdzisława Tarnowskiego w dobrach dzikowskich i mokrzyszowskich, lasy w dobrach rozwadowskich oraz w dobrach Adama Kozłowieckiego [przypis 1.107].

Str. 38

W majątku Zarzecze wycięto 350 morgów lasu [przypis 1.108]. Szkody w lasach ordynacji poturzyckiej na obszarze 11 tys. morgów oszacowano na około 724 tys. koron oraz 264 tys. koron strat w materiale tartym i tartaku [przypis 1.109]. W lasach krasiczyńskich w czasie walk o twierdzę przemyską w trzech rewirach (nr 1 w gminach Krasiczyn-Tarnowce, 5 w gminach Łętowica- Ujkowce, 6 w gminach Żurawica-Ujkowce-Orzechowce)

znajdujących w pasie fortecznym wycięto lub zniszczono w wyniku działań wojennych 864,21 ha drzew z ogólnej powierzchni 1876,22 ha. We wspomnianych rewirach drzewostany, które przetrwały, straciły w wyniku wycięcia od 10 procent do 60 procent zadrzewienia. Pozostałe rewiry, znajdujące się poza linią obrony twierdzy, poniosły

mniejsze straty. Najbardziej ucierpiał rewir nr 4 w gminie Wapowce (898,17 ha), w którym zniszczono 40,94 ha lasów, a na obszarze 182,75 ha dewastacji uległo od 10 procent do 65 procent drzewostanu, a najmniej rewir nr 2, najdalej położony od twierdzy, w którym przecięcia obejmowały 32,45 ha z ogólnej jego powierzchni 544,44 ha i nigdzie nie

przekraczały 40 procent zalesiania pierwotnego [przypis 1.110]. Właściciele lasów ponieśli ogromne straty spowodowane rozszerzeniem się chorób drzew i szkodników leśnych.

Objęły one ok. 298 tys. ha lasów, z czego 12 tys. zostało zniszczonych [przypis 1.111].

1.2.3. Przemysł, rzemiosło, handel i spółdzielczość

W przemyśle i rzemiośle o rozmiarach strat świadczyły unieruchomione w wyniku

dewastacji wyposażenia i narzędzi lub zniszczone całkowicie (spalone) zakłady. Ponadto poważnym problemem był brak surowców, opału i możliwości zbytu, zniszczenie zapasów oraz wstrzymanie produkcji na rozkaz Rosjan. Stopień zniszczeń w zakresie przemysłu galicyjskiego był adekwatny do jego przedwojennej struktury oraz lokalizacji. Największe szkody poniosły zakłady z sektora rolno-spożywczego na obszarach objętych działaniami wojennymi.

Str. 39

Według danych o 2234 zakładach (z wyłączeniem kopalń nafty i kamieniołomów) w 52 powiatach [przypis 1.112], opracowanych przez Aleksandra Szczepańskiego [przypis 1.113], w kwietniu i maju 1916 r. czynnych było 630 (28 procent) zakładów, nieczynnych 59 procent, a co do 13 procent nie udało się zebrać informacji [przypis 1.114]. 60 procent zakładów zostało uszkodzonych lub zniszczonych zupełnie, 20 procent nie poniosło szkód, a o 20 procent nie posiadano informacji. 70 procent zakładów doznało bezpośrednich szkód wojennych, a ok. 30 procent uległo zupełnemu zniszczeniu. Spośród branż największe straty poniósł przemysł rolno-spożywczy, naftowy, drzewny oraz materiałów budowlanych. W liczbach bezwzględnych największe straty poniosły gorzelnie, kopalnie nafty, cegielnie i młyny. Procentowo największych szkód doznały cukrownie, gorzelnie i huty szkła (80 procent), browary (76 procent), rafinerie nafty (75 procent), fabryki wyrobów betonowo-cementowych (64 procent) i cegielnie (58 procent) [przypis 1.115]. Aleksander Szczepański liczbę czynnych w 1916 r. cegielni szacował na 38 z 403 (ok. 18 procent), fabryk wyrobów betonowych na 4 z 33, gorzelni na 72 z 496, wapienników na 15 z 62, tartaków na 71 z 182, fabryk wyrobów drewnianych na 18 z 45. Odsetek czynnych młynów wynosił 44 procent, fabryk papieru 50 procent, drukarni 88 procent, gazowni i elektrowni 90 procent [przypis 1.116]. Zniszczonych zostało ok. dwie trzecie z 300 tartaków. W 1917 r. liczbę czynnych tartaków szacowano na ok. 100 (40 procent) [przypis 1.117].

Sprawozdanie COG podawało liczbę 310 zniszczonych gorzelni rolniczych z 423, z czego 10 zostało kompletnie zniszczonych, 100 w 80 procent, 120 w 40 procent, a 80 w 20 procent. Koszt odbudowy szacowano na 25 500 000 koron (budynki i wyposażenie) [przypis 1.118]. W 1918 r. w skali całego kraju informacje zebrane przez COG mówiły o 694 zniszczonych gorzelniach o wartości 159 700 000 koron [przypis 1.119].