Centrala Krajowa dla Gospodarczej Odbudowy Galicji

Jesienią 1915 r. władze w Wiedniu podjęły prace nad przygotowaniem instytucji odpowiedzialnej za odbudowę Galicji. Pierwszy jej projekt został opracowany na międzyministerialnej konferencji z 29 października 1915 r. i zakładał utworzenie na szczeblu kraju specjalnej komisji dla rolnictwa oraz urzędu dla odbudowy infrastruktury budowlanej, zaś w powiatach miały być powołane komisje dla odbudowy budynków

mieszkalnych i gospodarczych. W tej sprawie na przełomie roku 1915 i 1916 miała miejsce wymiana korespondencji rządu z Namiestnictwem i Wydziałem Krajowym [przypis 3.65].

W 1916 r. władze zdecydowały się na powołanie nowej instytucji rządowej, dla realizacji zadań związanych z odbudową kraju, która otrzymała nazwę „Centrala krajowa dla gospodarczej odbudowy Galicji”. Stanowiła ona odrębny dział Namiestnictwa. Jej organizację, strukturę i kompetencje regulowały Statut i Regulamin [przypis 3.66], przygotowane przez Ministerstwo Robót Publicznych w marcu 1916 r. [przypis 3.67].

Zgodnie z nimi celem działalności Centrali była odbudowa zniszczonych miast, gmin, budynków mieszkalnych i gospodarczych, sieci komunikacyjnych i wodociągowych oraz wsparcie dla rolnictwa, gospodarki leśnej, handlu, rzemiosła i przemysłu. W tym celu została ona wyposażona w szeroki zakres działania.

Str. 99

Obejmował on wszystkie zarządzenia odnoszące się do gospodarczej odbudowy kraju,

regulujące przeprowadzenie tej akcji, kierownictwo i nadzór nad wykonaniem zarządzeń przez podwładne jej organy powiatowe. Centrala nie mogła jednak naruszać kompetencji władz państwowych i autonomicznych, uregulowanych ustawami państwowymi [przypis 3.68].

COG rozpoczęła działalność 3 czerwca 1916 r., a już dziewięć dni później, 12 czerwca, jej siedzibę wizytowali minister dla Galicji Zdzisław Morawski, namiestnik Erich von Diller i marszałek Witold Korytowski [przypis 3.69].

COG funkcjonowała jako część Namiestnictwa. Jej sprawy bieżące prowadził, pod nadzorem namiestnika, mianowany przez niego urzędnik – prezydent. Funkcję tę objął Stanisław Grodzicki. Rozporządzeniem namiestnika z 28 września 1916 r. stałe

zastępstwo w funkcji kierownika COG za wiceprezydenta Namiestnictwa powierzono ck radcy Romualdowi Noelowi [przypis 3.70]. W 1917 r. Grodzicki przestał pełnić funkcję prezydenta COG, wracając do pracy w Namiestnictwie. Jego następcą został Artur Herbst [przypis 3.71].

Personel COG rekrutował się spośród galicyjskich urzędników państwowych. W razie potrzeby delegowano do pracy w COG odpowiednio wykwalifikowanych funkcjonariuszy krajowej administracji [przypis 3.72].

Okólnikiem Namiestnictwa z 2 października 1918 r. COG została przekształcona w Krajowy Urząd Odbudowy [przypis 3.73]. Od listopada 1918 r. podlegał on

Tymczasowemu Komitetowi Rządzącemu we Lwowie, który 4 grudnia 1918 r. ustalił jego zakres działania: rejestracja i oszacowanie szkód wojennych z lat 1914-1918 oraz

wynikłych w czasie walk polsko-ukraińskich [przypis 3.74].

COG swą pierwszą siedzibę miała w Krakowie przy ulicy Czystej 16 w gmachu Instytutu Weterynaryjnego. W grudniu 1917 r. podjęto decyzje o jej przeniesieniu do Lwowa. Z końcem maja 1918 r. COG zamknęła urzędowanie w Krakowie, a rozpoczęła czynności w nowej siedzibie we Lwowie przy ulicach Kopernika 1, Lindego 1 i na placu Mariackim.

Str. 100

W Krakowie pozostały oddziały poszczególnych sekcji w celu uniknięcia przestojów w akcji odbudowy [przypis 3.75].

COG dysponowała środkami na odbudowę (fundusze poszczególnych sekcji) i na

prowadzenie bieżącej działalności (ryczałt kancelaryjny). Z ryczałtu tego pokrywano koszty ogrzewania budynków, oświetlenia, wszelkiego rodzaju druków, litografii, fotografii, prac introligatorskich, zakupu mebli, materiałów biurowych i kancelaryjnych. Natomiast środki otrzymane na odbudowę kraju były przekazywane w teren w formie subwencji, pożyczek

bezzwrotnych i kredytów. W 1916 r. COG na realizację swych obowiązków otrzymała 20 mln koron [przypis 3.76]. Pierwszy budżet za okres do 30 czerwca 1917 r. zatwierdzony zostały w kwietniu 1917 r. Wynosił on 79 083 000 koron [przypis 3.77]. Budżet na rok 1917/1918 (1 lipca-30 czerwca) omawiany był na posiedzeniu Rady Przybocznej 11 maja 1917. Przyjęto budżet sekcji przemysłowej i handlowej w kwocie 39 900 000 koron i budżet dodatkowy 28 400 000 koron, sekcji technicznej w kwocie 127 300 000 i rolniczej opiewający na 48 000 000 koron. Łącznie budżet trzech sekcji wyniósł 243 600 000 koron bez wydatków na cele administracyjne [przypis 3.78]. Projekt budżetu na rok 1918/1919 zakładał wydatki na odbudowę Galicji w kwocie 424 139 400 koron, w tym na wydatki administracyjne 5 989 400 koron, odbudowę budynków 155 800 000 koron, pomoc dla rolnictwa i leśnictwa 103 500 000 koron, wsparcie dla przemysłu, rzemiosła i handlu 103 250 000 koron oraz wspólne przedsięwzięcia 55 600 000 koron [przypis 3.79].

Formą komunikowania się COG ze społeczeństwem i środkiem przekazywania informacji były okólniki. Dotyczyły one działalności COG i procedur w zakresie odbudowy. Dawały konkretne wskazówki, w jaki sposób należy starać się o pomoc (do kogo mają być

wnoszone podania, jakie dokumenty i materiały należy dostarczyć, informacje o zasadach sporządzania sprawozdań i wykazów wydatkowanych sum). W swych okólnikach COG objaśniała, interpretowała lub tylko informowała o nowych decyzjach, rozporządzeniach władz centralnych (ministerstw) [przypis 3.80]. Okólniki były publikowane w prasie, a także ukazywały się w formie druków ulotnych.

Str. 101

W grudniu 1916 r. COG rozpoczęła wydawanie własnego czasopisma, bezpłatnego

„Tygodnika Urzędowego”. Pierwszy numer ukazał się w Krakowie 12 grudnia, a drugi 21 grudnia. Zadaniem pisma było „informowanie społeczeństwa o działalności COG oraz o środkach, jakimi ona w danych okolicznościach dla osiągnięcia tych celów rozporządza”

[przypis 3.81]. „Tygodnik Urzędowy” zawierał rozporządzenia, kwestionariusze i informacje rządowe (ministerstw, władz centralnych i lokalnych galicyjskich, np. Krajowej Dyrekcji Skarbu), okólniki i komunikaty Namiestnictwa, COG, komend rejonowych, ekspozytur budowlanych, protokoły posiedzeń oraz inne wiadomości istotne dla odbudowy i rozwoju gospodarczego. Pismo ukazywało się do kwietnia 1917 r.

COG dzieliła się na sekcje, a te z kolei na departamenty. W 1916 r. powołano cztery sekcje (techniczną, rolniczą, przemysłową i administracyjną), a w latach 1917-1918 dodatkowe dwie (bankową i leśną). KUO składał się z 5 sekcji, nie funkcjonowała bowiem w jego strukturach sekcja bankowa.

Sekcja 1 techniczna (kierownik Roman Ingarden, w 1918 r. Tadeusz Korasadowicz) dzieliła się na pięć departamentów: 1. kwestie ogólnobudowlane, ewidencja pomocy finansowej, czynsze dla bezdomnych, przydział jeńców do pracy; 2. odbudowa miast, budynków sakralnych, budowa baraków, statystyka szkód miejskich; 3 a – odbudowa gospodarstw wiejskich na terenie ekspozytur Rawa Ruska, Lwów, Rudki, Stryj i na zachód od nich, odbudowa folwarków, statystyka szkód wiejskich; 3 b – jak departament 3 a tylko na obszarze na wschód od linii Rawa Ruska, Lwów, Rudki, Stryj; 4. odbudowa

wodociągów, kanalizacji, studni, uzdrowisk, zakup materiałów budowlanych, zakładanie cegielni, tartaków, wapienników itp.

Sekcja 2 rolnicza (kierownik Julian Nowak) dzieliła się na pięć departamentów: 1.

odbudowa przemysłu rolno-spożywczego, ogrodnictwa, bartnictwa, rybactwa; 2. sprawy ogólnorolnicze, zasiewy, nawozy, hodowla i przydział koni oraz wołów, ewakuacja bydła, spółki rolnicze; 3. zakup, rozdział, prowadzenie ewidencji maszyn i narzędzi rolniczych, zwłaszcza pługów motorowych; 4. melioracje, rekonstrukcja gleby, likwidacja okopów; 5.

sprawy budżetowe, ewidencjonowanie kredytów i subwencji, prace statystyczne,

wypracowywanie sprawozdań dla rządu [przypis 3.82]. W 1918 r. powołano przy niej biuro do spraw włościańskich z zadaniem opieki nad indywidualnymi rolnikami i korporacjami rolniczymi. W terenie było ono reprezentowane przez instruktorów powiatowych [przypis 3.83].

Sekcja 3 (kierownik bar. Roger Battaglia) dzieliła się na departamenty: ogólny (sprawy administracyjne, opracowywanie wniosków w sprawach personalnych, rewizja rachunków i podróży urzędowych, zarząd magazynami, ewidencja kredytów i wydatków), pożyczkowy (subwencje, pożyczki i udziały w zakładach przemysłowych, pomoc dla uzdrowisk), administracyjno-prawny (sprawozdania z czynności dla władz, sprawy organizacyjne, budżetowe, paszportowe, zwolnienia dóbr od wojskowych rekwizycji, kształcenie młodzieży, zwolnienia od służby wojskowej, transport kolejowy i wodny), przemysłowo-techniczny (studia przemysłowo-techniczne, administracja fabryki wozów i narzędzi rolniczych w Oświęcimiu, zbieranie opinii fachowców), zasiłkowy (zasiłki, kredyty i

subwencje dla średnich i drobnych przemysłowców, rzemieślników i kupców) i komercjalny (zakup i rozdział surowców, materiałów, maszyn, wyrobów przemysłowych i przyrządów do oświetlenia) [przypis 3.84].

Str. 102

Sekcji 3 podlegały trzy biura: biuro przemysłu metalowego, biuro centralne dla przemysłu drzewnego, biuro krajowe dla przemysłu skórzanego, zajmujące się zakupem i rozdziałem

surowców, półfabrykatów, maszyn i narzędzi, badaniem sytuacji poszczególnych branż przemysłu i rzemiosła, wnioskowaniem o pożyczki i subwencje dla przedsiębiorców, ich opiniowaniem, opracowywaniem i upowszechnianiem wzorów i modeli.

Sekcja 4 dla spraw administracyjnych, kancelaryjnych i rachunkowych (kierownik Romuald Noel, później Hugo Linhardt Lenartowski) dzieliła się na 5 departamentów:

ogólnoadministracyjny, prawny, zasiłkowy, rachunkowy, świadczeń wojennych i statystyki [przypis 3.85].

Sekcji 4 zostało podporządkowane zostało utworzone w 1916 r. biuro statystyczne.

Rozpoczęło ono urzędowanie w styczniu 1917 r. w Krakowie. Jego zadaniem było stwierdzenie szkód wojennych w zakresie przemysłu, handlu, rzemiosła, określenie zdolności wytwórczej kraju w tych branżach, przeprowadzenie studiów nad

zobrazowaniem braków krajowej wytwórczości przemysłowej i rzemieślniczej oraz opracowanie bilansu handlowego Galicji [przypis 3.86].

Od maja 1918 r. przy Sekcji 4 rozpoczął działalność departament samochodów służbowych COG [przypis 3.87].

Stopniowo struktura sekcji COG była zmieniana, rozbudowywana i dostosowywana do aktualnej sytuacji.

Na mocy rozporządzenia ministra robót publicznych z 27 września 1916 r. namiestnik Erich von Diller powołał sekcję nr 5 – bankową. Miała ona zająć się udzielaniem pożyczek i subwencji, ale z wyjątkiem tych spraw, które wchodziły w zakres działania sekcji 1, 2, 3.

Sekcja 5 nie podjęła tych zadań, ponieważ w 1917 r. sprawy kredytowe zostały wyłączone z zakresu COG i przekazane obu Wojennym Zakładom Kredytowym.

Str. 103

Dla COG zastrzeżone zostało wyraźnie prawo do udzielania mniejszych pożyczek – do 3 tys. koron. Korzystały z tego uprawnienia inne sekcje, z wyjątkiem sekcji 5, ponieważ nie posiadała ona własnych środków budżetowych na ten cel. Umożliwiono jej natomiast udzielanie zaliczek na poczet wynagrodzenia za świadczenia wojenne oraz subwencji zwrotnych [przypis 3.88]. Do jej uprawnień należało opracowywanie opinii prawnych w sprawach finansowych, układanie lub opiniowanie promes i skryptów w sprawach kredytowych, ustalanie sposobu zabezpieczenia kredytów w gotówce lub w naturze, kontrola zwrotów kredytów, upominanie dłużników, wdrażanie egzekucji za pośrednictwem odpowiednich władz [przypis 3.89].

Sekcja 5 składała się z trzech oddziałów: ogólnego, informacyjnego (biuro) i buchalteryjnego.

Zadaniem oddziału ogólnego było udzielanie zaliczek za świadczenia wojenne i subwencji zwrotnych, względnie pożyczek. Na początku lipca 1917 r. przeniesiono sprawy drobnej pomocy finansowej do Prezydium COG. W związku z tym oddziałowi ogólnemu

pozostawiono przyznawanie zaliczek za świadczenia wojenne [przypis 3.90].

Biuro informacyjne wypełniało kartoteki informacyjne dla GWZK i Wydziału Krajowego, udzielało informacji innym sekcjom COG oraz prowadziło ewidencję wszelkich wypłat dokonywanych przez władze państwowe lub instytucje kredytowe, związanych z odbudową lub pomocą udzielaną ludności w gotówce i naturze. Ewidencja ta była

niepełna, ponieważ jedynie sekcja 4 i częściowo 3 udzielały stosownych informacji [przypis 3.91].

Prace oddziału buchalteryjnego obejmowały opis, ewidencjonowanie i księgowanie wpłat i wypłat sekcji 5 oraz spraw odstąpionych jej przez inne sekcje. Sekcja 5 miała ograniczony dostęp do rachunków pozostałych sekcji – sekcja 2 nie udzielała informacji, sekcja 1 informowała tylko o wypłatach zapomóg, jedynie sekcja 3 przekazywała pełną dokumentację [przypis 3.92].

W lutym 1918 r. powołano odrębną sekcję leśną, która działalność rozpoczęła w

następnym miesiącu. Obejmowała ona swymi uprawnieniami wszelkie sprawy związane z gospodarką leśną w Galicji, o ile podlegały one zakresowi działania COG [przypis 3.93].

Dzieliła się na trzy departamenty: kupna i eksploatacji lasów, spraw ogólnych i zniszczonych lasów oraz tępienia szkodników w lasach [przypis 3.94].

Str. 104

Obok sekcji i biur w strukturach COG funkcjonowały także inne jednostki. W 1917 r.

utworzono departament rachunkowy, złożony z dwóch oddziałów. Oddział 1 przekazowy podejmował prace związane z ewidencją kredytów i ich sprawdzaniem, prowadzeniem statystyk dochodów i wydatków oraz przygotowywaniem budżetów. Oddział 2

administracyjny odpowiadał za weryfikację rachunków dostawców, kontrolę podróży służbowych, ewidencję wszystkich operacji finansowych, sprawdzanie rachunków COG i jej oddziałów, zestawienie preliminarzy przychodów [przypis 3.95].

Pod koniec 1917 r. powołano do życia biuro prezydialne COG, do którego obowiązków należało prowadzenie finansów i wszystkich spraw personalnych z wyjątkiem odroczenia od służby wojskowej, a także organizacja pracy oraz zadania zlecone [przypis 3.96].

W lutym 1918 r. powstał departament kontroli. Podlegały mu wszelkie agendy w strukturach COG zajmujące się produkcją, kupnem, sprzedażą i dostarczaniem materiałów. Bez naruszania kompetencji innych departamentów miał on prawo do

przeprowadzania periodycznych skontrów w magazynach i składach oraz kasach,

prowadzenia kontroli księgowości i ewidencji w biurach i przedsiębiorstwach, sprawdzania rozliczeń z zaliczek, zamknięć i bilansów działów, biur i przedsiębiorstw oraz

weryfikowania, czy ich działalność odpowiada obowiązującym ustawom i normom służbowym. Wszelkie wyniki kontroli, skontrów i badań miały być przekazywane kierownikom Sekcji, którym podlegały dane działy, biura i przedsiębiorstwa oraz Prezydium COG [przypis 3.97].

W 1918 r. uruchomiono biuro dla handlu i przemysłu wiejskiego z zadaniem prowadzenia odbudowy i organizacji poszczególnych gałęzi przemysłu wiejskiego, które nie zostały dotąd objęte pomocą (koszykarstwo, tkactwo, galernictwo, bednarstwo, garncarstwo, stolarstwo, ciesielstwo) i handlu wiejskiego. Jego kompetencje obejmowały tworzenie

„grup nakładczych”, które potem miały przekształcać się w spółki, udzielanie gotówkowych subwencji (w wysokości od 5 do 10 tys. koron), zakup surowców i maszyn, ułatwienie zbytu wyrobów, zakładanie sklepów wiejskich, organizowanie kursów, szkół zimowych oraz dostarczanie wzorów i modeli [przypis 3.98].

Przy COG funkcjonowała Rada Przyboczna jako ciało doradcze. Początkowo składała się ona z 24 członków, 6 delegowanych przez Wydział Krajowy i 18 mianowanych przez namiestnika, a później z 38 osób, w tym 6 delegowanych przez Wydział Krajowy i 32 mianowanych przez Namiestnika w oparciu o kryteria zawodowe i narodowościowe. Rada Przyboczna dzieliła się na trzy sekcje: 1. do odbudowy miast i gmin, komunikacji i

wodociągów, 2. do odbudowy gospodarki rolnej i leśnej, 3. do odbudowy rzemiosła, handlu i przemysłu.

Str. 105

Członkowie Rady Przybocznej pełnili swe funkcje bezpłatnie i honorowo, dostawali diety i zwrot kosztów podróży. Posiedzenia Rady zwoływane były przez Namiestnika. On też wyznaczał porządek obrad, przewodniczył im lub wyznaczał do tego zadania swego zastępcę, któremu powierzano prowadzenie spraw bieżących COG. W razie potrzeby statut COG przewidywał powołanie powiatowych rad przybocznych [przypis 3.99]. W 1917 r. rozszerzono uprawnienia Rady Przybocznej, która miała być zwoływana częściej niż dotychczas i winna była uczestniczyć w pracach Centrali, wpływając na proces decyzyjny [przypis 3.100].

Pierwsze posiedzenie Rady Przybocznej odbyło się 11.8.1916 r. w Krakowie. Posiedzeniu przewodniczył namiestnik Erich von Diller i hr. Zdzisław Tarnowski [przypis 3.101].

Rada Przyboczna odbyła dwa ważne spotkania, w kwietniu (19, 20, 21) i w maju (9, 10,

11) 1917 r. Były one poświęcone dyskusji nad budżetem i programem prac COG. W następnych miesiącach już nie organizowano spotkań, a zaplanowane posiedzenia odwoływano (jak np. 6.10), zaś ostatecznie w październiku 1917 r. Rada została

rozwiązana. Powodem były protesty jej ukraińskich członków, którzy w maju ogłosili bojkot obrad i opuścili posiedzenie budżetowe Rady Przybocznej [przypis 3.102]. Nowa została powołana dopiero w październiku 1918 r. Składała się z 50 członków: 31 Polaków, 18 Ukraińców i 1 Niemca [przypis 3.103].

COG była instytucją centralną. W terenie kwestie związane z życiem ekonomicznym i odbudową kraju spoczywały na starostwach. Jednak ze względu na ich przeciążenie wieloma obowiązkami, a także na jasno określony cel działalności COG – tj. odbudowę kraju – pojawiła się konieczność powołania obok starostw struktur terenowych, o

kompetencjach zbliżonych do COG i wyłącznie jej podlegających. Wychodząc z tego założenia, Namiestnictwo w 1916 r. powołało do odbudowy rolnictwa komendy rejonowe, które w późniejszym czasie zostały zastąpione przez inne instytucje, oraz do odbudowy budynków mieszkalnych i gospodarczych – ekspozytury budowlane. Ich ustanowienie nie naruszało uprawnień i pozycji starostów, obie struktury zobligowane były do

współdziałania i wzajemnej współpracy [przypis 3.104]. W okresie tymczasowym, zanim administracja terenowa COG rozpoczęła funkcjonowanie, starostwa prowadziły rozpoczęte budowle oraz koordynowały rozdział pomocy dla rolników [przypis 3.105].

Str. 106

Ekspozytury budowlane zostały powołane reskryptem Ministerstwa Robót Publicznych z 15 marca 1916 r. Ich obowiązki obejmowały zapoznanie się z rozmiarami zniszczeń oraz wszystkie czynności techniczne i administracyjne związane z odbudową wsi, miasteczek, miast, kościołów, szkół, folwarków, zakładów przemysłowych, warsztatów, uzdrowisk, studni, wodociągów, jak również ewidencję materiałów budowlanych i robotników

wykwalifikowanych. Odbudowa budynków państwowych, dzierżawionych przez państwo, zakładów i przedsiębiorstw należących do państwa nie należała do ich kompetencji, o ile nie zostały wydane w tym kierunku osobne rozporządzenia. Ekspozytury budowlane zatrudniały kilkuosobowy personel, np. jasielska w listopadzie 1918 r. zatrudniała 9 osób, w tym radcę budownictwa, inżyniera-architekta, dwóch inżynierów, czterech pomocników technicznych i buchaltera [przypis 3.106].

W ciągu kilku pierwszych miesięcy swego istnienia COG powołała 16 (niektóre źródła podają też liczbę 15 [przypis 3.107]), z planowanych 23, ekspozytur budowlanych w następujących miejscowościach: Bochnia (pow. bocheński, wielicki, limanowski, brzeski i

krakowski), Tarnów (pow. tarnowski, dąbrowski, pilzneński), Jasło (pow. jasielski, strzyżowski, krośnieński, gorlicki, grybowski), Mielec [przypis 3.108] (pow. mielecki,

kolbuszowski, ropczycki, tarnobrzeski), Przeworsk (pow. przeworski, łańcucki, rzeszowski, niżański), Jarosław (pow. jarosławski), Przemyśl (pow. przemyski), Sanok (pow. sanocki, brzozowski, liski), Stary Sambor (pow. starosamborski, dobromilski, turczański), Mościska (pow. mościski, samborski, jaworowski), Gródek Jagielloński (pow. gródecki, rudecki, lwowski), Lubaczów (pow. cieszanowski, rawski), Kamionka Strumiłowa (pow. kamionecki i radziechowski), Żółkiew (pow. żółkiewski i sokalski), Stryj (pow. stryjski, skolski,

drohobycki), Stanisławów (pow. stanisławowski, bohorodczański, kałuski, doliński) [przypis 3.109].

Str. 107

W 1917 r. utworzone zostały ekspozytury: w Gorlicach dla powiatów grybowskiego i gorlickiego, w Tarnobrzegu dla powiatów tarnobrzeskiego i niżańskiego. Podlegające do tej pory bocheńskiej ekspozyturze powiaty krakowski, podgórski i wielicki zostały

bezpośrednio podporządkowane sekcji 1 Centrali, a później nowej ekspozyturze w Krakowie. Prowadzenie doraźnej akcji odbudowy w powiatach tarnopolskim i

trembowelskim powierzono tamtejszym starostwom, przydzielając im do pomocy dwóch komisarzy budownictwa, Henryka Riese de Riesenhorsta dla powiatu tarnopolskiego i Włodzimierza Szustera dla trembowelskiego (w 1918 r. zostali oni kierownikami nowych ekspozytur w Tarnopolu i Trembowli). Równocześnie dla innych oswobodzonych powiatów powołano nowe ekspozytury: w Stryju (pow. stryjski, skolski i drohobycki), Rohatynie (pow.

rohatyński i żydaczowski), Kołomyi (pow. kołomyjski i śniatyński), Brzeżanach (pow.

brzeżański i podhajecki), Tłumaczu (pow. tłumacki i horodeński), Kosowie (pow. kosowski i peczeniżyński), Nadwórnej (pow. nadwórzański i bohorodczański), Złoczowie (pow.

złoczowski i zborowski). Od października 1917 r. działało łącznie 26 ekspozytur [przypis 3.110]. W 1918 r., w wyniku powołania nowych ekspozytur dla wschodnich powiatów, łączna liczba zwiększyła się do 43 [przypis 3.111].

O obsadzie stanowisk kierowników ekspozytur budowlanych decydowały czynniki

merytoryczne (wykształcenie, praktyka zawodowa) oraz narodowościowe – we wschodniej Galicji kierownikami zostawali Ukraińcy.

Str. 108

W 1916 r. Namiestnictwo w porozumieniu z Naczelną Komendą Armii powołało komendy rolniczych central rejonowych (Kommando der K.u.K. landwirtschaftliche Rayonszentrale).

Zostały one ustanowione reskryptem COG z dnia 6 lipca 1916 r. na zasadach i wzorach wojskowych. Każda z nich obejmowała 2-3 powiaty polityczne i podlegała bezpośrednio Namiestnictwu. Na czele komend rejonowych stanęli oficerowie ck armii, którym podlegał personel złożony z podoficerów i żołnierzy.

Dla powiatów politycznych środkowej i zachodniej części kraju ustanowiono w 1916 r. 23 komendy. Później ich liczba zwiększyła się do 24, przy częściowej zmianie numeracji, siedziby i zasięgu terytorialnego części z nich [przypis 3.112].

Komendy były łącznikiem między COG i Namiestnictwem a ludnością cywilną. Ich obowiązkiem było wykonywanie zadań przekazanych przez COG, przygotowywanie materiałów statystycznych oraz wsparcie dla rolnictwa przez sprzedaż lub wynajmowanie koni, maszyn, narzędzi, dostarczanie węgla i nawozów sztucznych, organizowanie stacji i składów inwentarza żywego i martwego, niesienie pomocy przy odbudowie gospodarstw rolnych, szczególnie folwarków, pomoc w trakcie pilnych prac polowych (wykopki, żniwa, zasiewy) przez dostarczanie robotników rolnych, którymi zostawali żołnierze i jeńcy wojenni [przypis 3.113]. Komendy dostarczały indywidualnym odbiorcom, rolnikom i przedsiębiorcom narzędzia, węgiel, wynajmowały konie, w tym konie ewakuowane,

maszyny rolnicze, np. żniwiarki, pługi parowe. Komenda w Samborze w sierpniu i wrześniu 1917 r. przeprowadziła w kilku miejscowościach kontrolę prac przy młoceniu zboża i wykopkach ziemniaków [przypis 3.114].

Str. 109

Komendy dysponowały własnymi zaprzęgami, maszynami rolniczymi, robotnikami wojskowymi i jeńcami [przypis 3.115].

Zadania komend zostały zmienione rozporządzeniem Namiestnictwa z 22 września 1916 r. Przejęły one od starostw wszystkie sprawy rolnicze, a do pomocy przydzielono im komisarzy rolniczych i powiatowych inspektorów zbożowych. Zmiany te służyć miały ujednoliceniu i skupieniu w jednym ręku całej akcji odbudowy rolnictwa [przypis 3.116].

We wrześniu 1917 r. komendy rolniczych central rejonowych zostały przekształcone w ekspozytury rolnicze (Landwirtschaftliche Exposituren), będące organami wykonawczymi Namiestnictwa w sprawach rolniczych opartymi na zasadach administracji cywilnej.

Oficerowie, którzy kierowali centralami rejonowymi, dalej pełnili swe funkcje jako

kierownicy ekspozytur [przypis 3.117]. Jednocześnie utworzono nowe ekspozytury rolnicze w: Rawie Ruskiej (pow. rawski), Sokalu (pow. sokalski i część radziechowskiego), Żółkwi (pow. żółkiewski), Kamionce Strumiłowej (pow. kamionecki), Lwowie (pow. lwowski), Gródku Jagiellońskim (pow. gródecki), Bóbrce (pow. bóbrecki), Przemyślanach (pow.

przemyślański i część rohatyńskiego), Żydaczowie (pow. żydaczowski), Stryju (pow.

stryjski), Dolinie (pow. doliński i część kałuskiego) [przypis 3.118]. Z dniem 1 lutego 1918 r. ekspozytury rolnicze w powiatach: chrzanowskim, oświęcimskim, bialskim, żywieckim, wadowickim, krakowskim, wielickim, podgórskim, myślenickim, bocheńskim, brzeskim, nowosądeckim, limanowskim, gorlickim, grybowskim, tarnowskim, dąbrowskim, mieleckim, strzyżowskim, jasielskim, krośnieńskim, ropczyckim, pilzneńskim, zostały zlikwidowane, a w ich miejsce powołano cywilne ekspozytury rolnicze [przypis 3.119]. We wschodniej części Galicji, przejętej od zarządu wojskowego przez Namiestnictwo, utworzono nowe ekspozytury rolnicze w Brzeżanach, Pod- hajcach, Buczaczu, Rohatynie, Kałuszu, Stanisławowie, Tłumaczu, Nadwórnej (dla powiatów nadwórzańskiego i

bohorodczańskiego), Kołomyi (dla powiatów kołomyjskiego, peczeniżyńskiego i kosowskiego), Horodence i Śniatynie [przypis 3.120].

Str. 110

W lipcu 1918 r. na obszarach przej ętych od woj ska przez Namiestnictwo powołano ekspozytury rolnicze w Radziechowie, Złoczowie, Zborowie, Zbarażu, Brodach, Skałacie, Tarnopolu, Trembowli, Kopyczyńcach (dla powiatu husiatyńskiego), Czortkowie,

Zaleszczykach i Borszczowie [przypis 3.121].

Analizując politykę władz w zakresie administracji rolniczej, na przykładzie komend rejonowych i ekspozytur rolniczych, dostrzec można dwie tendencje: stopniowego

rozszerzania na wschód jej zasięgu terytorialnego i jednoczesnego przejmowania nad nią kontroli przez władze cywilne w zachodnich powiatach (zob. mapa nr 4)

Na czele cywilnych ekspozytur rolniczych stał kierownik, który mógł mieć do pomocy fachowego referenta. Wojsko reprezentował oficer przydzielony przez komendę

ekspozytur rolniczych wraz z podległym mu personelem wojskowym. Ekspozyturom zostali przydzieleni komisarze rolniczy jako „organa doradcze i wykonawcze” [przypis 3.122].

Ekspozytury rolnicze dysponowały własnym majątkiem, na który składały się budynki, wyposażenie, materiały budowlane, narzędzia itp. Po ekspozyturze rolniczej w Gorlicach pozostało 5 budynków, w tym dwa warsztatowe i dwa mieszkalne [przypis 3.123].

Komendy rolniczych central rejonowych, a następnie ekspozytury rolnicze podległy

Komendy rolniczych central rejonowych, a następnie ekspozytury rolnicze podległy

W dokumencie Numeracja podrozdziałów została zmodyfikowana (Stron 82-94)