Instytucje pozarządowe

Rolnictwo, przemysł, rzemiosło, handel i usługi przed wojną posiadały własne organizacje branżowe oraz reprezentowane były przez samorząd gospodarczy w postaci izb

handlowych i przemysłowych. Ich działalność na rzecz likwidacji skutków wojny najczęściej przybierała trzy formy: zbieranie danych statystycznych o zniszczeniach i potrzebach gospodarki i ludności cywilnej, przygotowywanie postulatów i programów odbudowy oraz bezpośredni udział w procesie odbudowy, np. przedstawiciele krakowskiej Izby Handlowej i Przemysłowej na początku 1918 r. dwukrotnie wzięli udział w naradach

nad odbudową przedsiębiorstw usługowo-hotelarskich i zdrojowisk [przypis 3.152].

W Galicji w proces rejestrowania zniszczeń wojennych włączyło się wiele towarzystw i organizacji, m.in. GTG, TRK i PTP. Szereg organizacji pośredniczył w przydzielaniu pożyczek na odbudowę, np. towarzystwa rolnicze, Krajowy Patronat Spółek Rolniczych, Krajowe Towarzystwo Rybackie czy Towarzystwo Ogrodnicze.

Organizacje gospodarcze najczęściej swój program odbudowy prezentowały w formie memoriałów, np. TRK w sprawie szkód leśnych i odbudowy zniszczonych domostw (1915), TRK, GTG i Towarzystwa Kółek Rolniczych w sprawie odbudowy zniszczonych gospodarstw rolnych (1915). Delegaci organizacji rolniczych uczestniczyli w konferencjach i spotkaniach z przedstawicielami władz państwowych, Namiestnictwa i COG.

W latach 1914-1916 r. TRK współdziałało ze starostwami w rozdziale pomocy dla rolnictwa w postaci inwentarza żywego, narzędzi, zboża siewnego itp. W 1917 r.

organizacje rolnicze oficjalnie zostały włączone w procesy odbudowy rolnictwa i hodowli.

W czasie wojny nie było potrzeby zakładania nowych struktur, lecz jedynie

skoordynowania działań, nawiązania współpracy między nimi. Takie działania były prowadzone w formie spotkań, opracowywania wspólnego stanowiska i tworzenia instytucji koordynujących prace. W październiku 1914 r. TRK, GTG i Centralny Związek Galicyjskich Kółek Rolniczych utworzyły Komitet Wydziału Centralnego Galicyjskich Towarzystw Rolniczych, aby w ich zastępstwie reprezentował on interesy rolnictwa.

Komitet liczył 16 osób, a na jego czele stanęli ks. Witold Czartoryski jako przewodniczący oraz Artur Cielecki i Henryk Dolański jako zastępcy. Komitet dzielił się na sekcje: doraźnej pomocy, odszkodowań, prasową, prawną i ekonomiczną. Sekcja doraźnej pomocy

zajmowała się zbieraniem danych statystycznych z zakresu gospodarki i sytuacji ludności (np. aprowizacja, stan zasiewów). Sekcja odszkodowań zbierała informacje o

odszkodowaniach. Sekcja prawnicza analizowała obowiązki państwa w zakresie pokrycia szkód poniesionych przez ludność oraz badała zarządzenia w tym zakresie.

Str. 117

Natomiast sekcja ekonomiczna opracowywała program odbudowy kraju, np. w zakresie polityki kredytowej. Pierwsza siedziba Wydziału znajdowała się w Wiedniu [przypis 3.153].

Działania w zakresie odbudowy podjęło również środowisko galicyjskich architektów, na czele z PTP. W 1915 r. w jego strukturach powołano trzy nowe komisje: odbudowy miast i wsi, projektów budynków i odbudowy przemysłu. Efektem ich prac były memoriały do władz w sprawie programu odbudowy i powołania w tym celu specjalnego urzędu, zmian w ustawodawstwie budowlanym, rozpisywania konkursów na przeprowadzenie regulacji

miejscowości w Galicji, urządzania dróg podmiejskich. PTP organizowało odczyty,

wydawało publikacje oraz szeroko opisywało kwestię zniszczeń wojennych i odbudowy na łamach swego organu prasowego – „Czasopisma Technicznego”. Kwestie odbudowy poruszane były również przez Komitet Techników Polskich w Wiedniu, grupujący galicyjskich specjalistów, którzy schronili się tam przed frontem. Stowarzyszenie to zakończyło swą działalność w lipcu 1915 r. Do tego czasu zdołało opracować dwa memoriały, nawiązać współpracę z KO oraz zorganizować kilka prelekcji [przypis 3.154].

W czasie wojny interesy Galicji, również ekonomiczne, reprezentowane były przez Koło Polskie, w ramach którego powołano trzy nowe komisje: do gospodarczej odbudowy kraju pod przewodnictwem Władysława Długosza, do odszkodowań wojennych oraz do opieki nad wychodźcami. Do współpracy z komisją odbudowy zaproszono Komitet Wydziału Centralnego Towarzystw Rolniczych. Komisja rozpoczęła pracę od zbierania danych statystycznych i opracowania memoriału do władz [przypis 3.155].

Działalność Koła Polskiego przyjmowała różnorodne formy: kierowanie do COG oraz rządu memoriałów i wniosków, udział w spotkaniach z przedstawicielami COG i rządu oraz objazd kraju i zbieranie na miejscu informacji o sytuacji społeczno-gospodarczej,

zniszczeniach i potrzebach ludności. W stosunku do COG Koło Polskie starało się odgrywać rolę instytucji kontrolującej. Na swoje posiedzenia zapraszało jej delegatów, którzy składali sprawozdania o wynikach odbudowy, np. 2 września 1916 r. miały miejsce w Krakowie obrady komisji rolniczej Koła Polskiego, w których uczestniczyli delegaci COG Julian Nowak i Roman Ingarden. Nowak zaprezentował działania i plany COG w zakresie pomocy dla rolnictwa, a Ingarden w zakresie odbudowy mieszkalnictwa [przypis 3.156].

Str. 118

Ingarden ponownie został zaproszony na posiedzenie Koła Polskiego w dniu 19

października 1916 r. Wygłosił wówczas referat o postępie odbudowy technicznej [przypis 3.157].

W działalność na rzecz odbudowy kraju ze zniszczeń zaangażowali się również poszczególni politycy. Na uwagę zasługuje działalność Władysława Długosza, hr.

Zygmunta Lasockiego [przypis 3.158] i hr. Zdzisława Tarnowskiego [przypis 3.159].

Dokonywali oni objazdów zniszczonych terenów, wizytowali odbudowywane miejscowości, interweniowali u starostów, w Namiestnictwie, w COG, we władzach centralnych o pomoc finansową dla bezdomnych, poszkodowanych przez wojnę rolników i rzemieślników, dla rodzin osób zabranych przez Rosjan i o subwencje na odbudowę budynków. Władysław Długosz w 1915 r. dokonał objazdu powiatów grybowskiego, tarnowskiego i dąbrowskiego,

a później gorlickiego [przypis 3.160]. W 1915 r. posłowie Włodzimierz Tetmajer, Andrzej Średniawski i Władysław Długosz dokonali objazdu kraju na trasie wzdłuż linii Dunajca, gdzie w 1915 r. miały miejsce najkrwawsze walki [przypis 3.161].

Z inicjatywy NKN powstał Instytut Ekonomiczny, który prowadził intensywną działalność wydawniczą i edukacyjną. Organizował w Wiedniu, w Zakopanem i w Krakowie wykłady z zakresu ekonomii i nauk społecznych, przeznaczone dla szerszej publiczności i

ograniczone wyłącznie dla spraw krajowych. Tematyka wykładów obejmowała sytuację gospodarczą przed wojną i zmiany przez nią wywołane, środki zapobiegawcze i doraźną pomoc w czasie wojny, odbudowę gospodarczą kraju w zakresie przemysłu, kooperatyw rolniczych i przemysłowych, rolnictwa i handlu. Do 1917 r. Instytut wydał 21 publikacji poświęconych społecznym i gospodarczym problemom ziem polskich [przypis 3.162].

W czasie wojny powołano do życia nowe organizacje, ukierunkowane na działania związane z wojną i jej społeczno-ekonomicznymi następstwami. Do najważniejszych z nich zaliczyć można Komitet Obywatelski Odbudowy Wsi i Miast w Krakowie (KO), Związek Większych Miast Galicyjskich, komitety ziemiańskie i organizacje charytatywne.

Str. 119

Inicjatywa powołania obywatelskiego stowarzyszenia, mającego się zająć problemami odbudowy i modernizacji wsi oraz miast w zakresie higieny i kultury pojawiła się w lutym 1915 r. w gronie krakowskich działaczy samorządu terytorialnego i architektów, wspartych przez prezydenta Krakowa Juliusza Leo [przypis 3.163]. Komitet ukształtował się w marcu 1915 r., jako ciało doradcze dla władz autonomicznych i rządowych [przypis 3.164]. W jego strukturach działały sekcje: techniczno-sanitarna oraz prawniczo-finansowa, której przewodniczącym został Juliusz Leo, a wiceprzewodniczącym ks. dr Józef Caputa. Sekcja techniczno-sanitarna główny nacisk położyła na przygotowywanie projektów budynków mieszkalnych i gospodarczych na wsi i w miasteczkach oraz na działalność wydawniczą.

Sekcja prawniczo-finansowa podjęła pracę nad zmianami w prawie, m.in. w ustawie o świadczeniach wojennych [przypis 3.165].

KO prowadził aktywną działalność wydawniczą i edukacyjną. W 1917 r. rozpoczął

wydawanie miesięcznika „Odbudowa Kraju”. W tym samym roku z jego inicjatywy otwarta została wystawa projektów zagród i chat włościańskich oraz domów małomiasteczkowych [przypis 3.166].

KO organizował również periodyczne spotkania swych członków i zjazdy poświęcone kwestiom ogólnokrajowym. 5 listopada 1916 r. miało miejsce sympozjum poświęcone odbudowie kraju, z udziałem ok. 150 osób, w tym przedstawicieli Wydziału Krajowego,

COG, Koła Polskiego, NKN, KBK, towarzystw rolniczych i Towarzystwa Kółek Rolniczych.

W pierwszej części obrad wygłoszone zostały referaty Stanisława Gołąba „Znaczenie asocjacji budowlanych”, Tadeusza Stryjeńskiego „O samopomoc przy odbudowie kraju” i Aleksandra Szczepańskiego „Uruchomienie przemysłu a odbudowa kraju”, z kolei drugą część poświęcono na dyskusję [przypis 3.167].

W dniach 28-30 września 1917 r. KO zorganizował zjazd przemysłowców w Krakowie.

Jego program obejmował trzy kwestie: oszacowanie strat wyrządzonych przez wojnę w przemyśle, określenie możliwości udziału przemysłu w odbudowie kraju i opracowanie postulatów związanych z przeobrażeniem życia gospodarczego. Obrady zostały

podzielone na plenarne i sekcyjne w 11 sekcjach. Na posiedzeniach ogólnych wygłoszono 13 referatów, w tym jeden o zasadach odbudowy przemysłu w Galicji.

Str. 120

W zjeździe uczestniczyły 452 osoby, w tym ponad 60 delegatów z Królestwa Polskiego [przypis 3.168].

Zbliżony do Komitetu Obywatelskiego profil działania miał Związek Większych Miast Galicyjskich (funkcjonujący też pod nazwą Związku 30 Miast). Jego prezesem był Franciszek Maryewski, burmistrz Podgórza. Związek organizował zjazdy z udziałem przedstawicieli władz miejskich, na których formułowano program i opracowywano

memoriały do władz oraz do Koła Polskiego. Zjazdy takie miały miejsce 6 czerwca 1916 r.

(poświęcony odbudowie) i 25 listopada 1917 r. (poświęcony aprowizacji) [przypis 3.169].

Bieżące prace prowadziło powołane w styczniu 1916 r. biuro. Starało się ono oddziaływać na decyzje czynników rządowych celem niesienia pomocy miastom, wypracowywało memoriały w sprawach aprowizacyjnych, komunikacyjnych, podatkowych, a także gromadziło dane statystyczne o stratach wojennych miast [przypis 3.170].

Środowiska ziemiańskie Galicji Wschodniej reprezentowane były przez dwa komitety:

powołany w 1914 r. komitet ewakuowanych ziemian w Krakowie oraz założony później komitet ziemian Galicji Wschodniej. Organizowały one spotkania, na których debatowano o sytuacji i środkach wyjścia z kryzysu, opracowywano memoriały i postulaty do władz, zwłaszcza w 1917 r., czyli po oswobodzeniu większości obszarów wschodniej części kraju [przypis 3.171]. Z inicjatywy obu komitetów na początku września 1917 r. odbył się we Lwowie zjazd przeszło 80 ziemian ze wschodniej Galicji [przypis 3.172].

W Galicji działało wiele organizacji dobroczynnych, niosących pomoc ludności cywilnej.

Jedną z nich był Książęco-Biskupi Komitet Pomocy dla Dotkniętych Klęską Wojny (KBK), założony w 1915 r. z inicjatywy ks. biskupa krakowskiego Adama Stefana Sapiehy.

Współpracował on z COG, składając m.in. ofertę budowy domów dla bezdomnych [przypis 3.173]. KBK prowadził w Krakowie biuro informacyjne i prawne, które udzielało pomocy w zakresie zasiłków wojskowych, świadczeń i szkód wojennych, odbudowy kraju i

„wychodźstwa wojennego” [przypis 3.174].

Str. 121

Wspomniane wcześniej organizacje miały charakter społeczny i nie były nastawione na zysk. Obok nich pojawiło się jednak wiele inicjatyw o charakterze komercyjnym. Powstały one w 1916 r. w odpowiedzi na rozpoczęcie zorganizowanej odbudowy przez COG. We Lwowie działało Techniczne Biuro dla Spraw Odbudowy Kraju w formie spółki z

ograniczoną odpowiedzialnością, które zajmowało się oceną szkód wojennych.

Wykonywało plany, kosztorysy, fachowe preliminarze uznawane przez GWZK. Biuro swoje usługi zaofiarowało Wydziałowi Krajowemu, zwłaszcza w zakresie przeprowadzenia

regulacji, i gotowe było do przeprowadzenia próbnych prac regulacyjnych po cenach ustalonych przez Wydział Krajowy [przypis 3.175 ].

Z inicjatywy inżynierów lwowskich założony został Krajowy Związek Budowlany we Lwowie w formie prawnej stowarzyszenia z ograniczoną poręką. W 1917 r. liczył on 32 członków, a kapitał zakładowy wynosił 145 tys. koron. Od COG otrzymał on zlecenie na budowę 600 stodół w powiecie przemyskim na kwotę 1,5 mln koron [przypis 3.176 ].

Konsorcjum banków (m.in. Bank Krajowy, Bank Przemysłowy, Bank Hipoteczny i Austriacki Zakład Kredytowy) powołało Krajowe Towarzystwo Budowlane z zadaniem wykonywania robót budowlanych prywatnych i publicznych przy odbudowie kraju [przypis 3.177].

Odbudową zakładów rolno-spożywczych miała się zająć firma o nazwie Krajowy Zakład dla Przemysłu Rolniczego we Lwowie. Do spółki tej przystąpiła m.in. gmina miasta Lwowa, Techniczne Biuro dla Odbudowy Kraju, a także ks. Maria Lubomirska [przypis 3.178 ].

Działalność handlową, nastawioną na obrót materiałami budowlanymi, artykułami rolniczymi i przemysłowymi oraz żywnością prowadziła Wojenna Centrala Handlowa, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, założona w 1916 r., m.in. z inicjatywy Wydziału Krajowego, Związku Większych Miast Galicyjskich i banków [przypis 3.179 ].

Str. 122 Strona pusta.

Str. 123