O parafii w Archidiecezji Łódzkiej. Szkic do portretu

SZKIC DO PORTRETU

O PARAFII W ARCHIDIECEZJI ŁÓDZKIEJ

SZKIC DO PORTRETU

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO ARCHIDIECEZJALNE WYDAWNICTWO ŁÓDZKIE

Łódź 2020

Katedra Socjologii Kultury, 90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 41/43

Recenzent

ks. prof. dr hab. Krzysztof Pawlina

Redaktor inicjujący Monika Borowczyk

Redaktor Wydawnictwa AWŁ Maria Barbara Libiszowska

Projekt okładki Anna Grygowska

© Copyright by Kaja Kaźmierska, Łódź 2020

© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2020

© Copyright for this edition by Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2020

Wydanie I. W.09974.20.0.M ark. wyd. 27,5; ark. druk. 30,25 ISBN WUŁ 978-83-8220-223-6 ISBN AWŁ 978-83-66212-22-0

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, W. Lindleya 8, tel. 42 665 58 63

www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia @uni.lodz.pl Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie 90-458 Łódź, ul. ks. I. Skorupki 3, tel. 42 636-04-81

http://awl.lodz.pl e-mail: awl@awl.lodz.pl

Druk i oprawa: STOGA, www.stoga.com.pl, Piotrków Trybunalski https://doi.org/10.18778/8220-223-6

Przedmowa Arcybiskupa Metropolity Łódzkiego 9 Wprowadzenie 13

ROZDZIAŁ I. O parafii słów kilka 19 1. Historia powstania parafii 20 2. Krótko o socjologii parafii 25

3. Socjograficzny obraz parafii Archidiecezji Łódzkiej na tle Kościoła polskiego 35

ROZDZIAŁ II. Sposób przeprowadzenia badań 39 1. Wprowadzenie 39

2. Sposób organizacji i przebieg badań 40 2.1. Zalety 46

2.2. Wady 49

3. Charakterystyka badanych 51

3.1. Charakterystyka osób niewierzących 57

4. Pozostałe elementy charakterystyki respondentów 60 ROZDZIAŁ III. Parafia jako wspólnota 68

1. Kilka słów o wspólnocie 68 2. Między communitas a strukturą 76 3. Kiedy parafia tworzy wspólnotę? 91

3.1. Sacrum 92 3.2. Proces 94

3.3. Więzi i poczucie przynależności 99 3.4. Odpowiedzialność za siebie nawzajem 100

3.5. Otwartość na relacje, brak anonimowości, akceptacja i równość 102 3.6. Doświadczenie i emocje 105

3.7. Proste gesty jako znaki wspólnotowości 109 3.8. Tęsknota za… 111

3.9. Małe jest piękne, ale duże nie musi być brzydkie 113 3.10. Czy da się budować wspólnotę wspólnot? 124

ROZDZIAŁ IV. Wierni i ich parafie 133 1. Uwagi wprowadzające 133

2. Aktywność parafian 135

3. Poczucie przynależności i odpowiedzialność za parafię 151 4. Opinie na temat życia parafii 162

5. Obraz wiernych w ich własnych oczach 181 ROZDZIAŁ V. Księża w naszej archidiecezji 184

1. Opis badań 184 2. Zawód ksiądz 193

3. Co to znaczy być kapłanem 197 3.1. Co jest najważniejsze 201

3.2. Posługi, które lubię najbardziej 204 3.3. Co sprawia największą trudność 208 3.4. Sukcesy i porażki 212

3.4.1. Perspektywa ogólna 213 3.4.2. Konkrety 214

3.4.3. Posługa 214 3.4.4. Relacje 215

3.4.5. Sukces „mierzalny” i organizacyjny 215 3.4.6. Perspektywa porównawcza 217

3.5. Porażki 218 3.5.1. Ogólne 218 3.5.2. Brak owoców 219

3.5.3. Zewnętrzne przyczyny 219 3.5.4. Sytuacje, których się żałuje 220 4. Nowa ewangelizacja 221

4.1. Kontestowanie 225 4.2. Świadectwo 229 4.3. Konkret 232 4.4. „Manual” 233 4.5. Refleksja ogólna 235

5. Przygotowanie do pracy duszpasterskiej 238 6. Na co ksiądz ma czas? 241

ROZDZIAŁ VI. Ksiądz w parafii 246 1. Wizja parafii 246

2. Co księża wiedzą o swoich parafianach? 255 3. Co księża myślą o swoich parafianach? 277 4. Czy ta/ka parafia jest wspólnotą? 285

5. Ksiądz w parafii i w Kościele – ocena własnej pracy 289 5.1. Stosunek do parafian 289

5.2. Ksiądz w Kościele 292

ROZDZIAŁ VII. Księża w oczach parafian 309 1. Uwagi wstępne 309

2. Opinie na temat parafii 312

3. Co by parafianie chcieli zmienić w swojej parafii? 318 3.1. Proboszcz 319

2.3. Księża 327

ROZDZIAŁ VIII. Wizyta duszpasterska, zwana kolędą 334 1. Uwagi wprowadzające 334

2. Schemat 342 3. Stereotyp 348 4. Spotkanie 351

4.1. Święto 351 4.2. Lekceważenie 353 4.3. (nie)Takt 354 4.4. Postawa 354

4.5. Księża spoza parafii – nieporozumienie 356 4.6. Ewangelizacja 358

5. Podsumowanie 360

ROZDZIAŁ IX. Siostry – ukryty potencjał, czy niesłuchany głos? 363 1. Uwagi wprowadzające 363

2. Rodzaje podejmowanych aktywności 367 3. Satysfakcja i trudności w posłudze 370

3.1. Chorzy 371

3.2. Katecheza i przedszkole 372

3.3. Kancelaria, zakrystia 374 3.4. Inne 375

3.5. Brak czasu na modlitwę 376 3.6. Księża 377

3.7. Zdrowie 380

4. Ile czasu mają siostry na… 381 5. Postawy i opinie 388

6. Wspólnota 397

7. Nowa ewangelizacja w teorii i praktyce 401 8. Podsumowanie 410

Zakończenie 412

1. Baza wspólnych danych wszystkich badań 413 2. Kościół/parafia podczas/po pandemii 425 Bibliografia 434

Monografie i artykuły 434

Dokumenty papieskie i Kościoła katolickiego 439

Publikacje internetowe, raporty i komunikaty badawcze oraz inne źródła internetowe 440

Komunikaty z badań CBOS 441 Spis tabel i diagramów 442

Aneks 447

I. Kwestionariusz ankiety internetowej dla parafian 447 II. Kwestionariusz ankiety dla księży 462

III. Kwestionariusz ankiety dla sióstr 477

Arcybiskupa Metropolity Łódzkiego

Z najgłębszym przekonaniem chcę zaprosić Państwa do lektury trzeciej książki prof. Kai Kaźmierskiej, powstałej w kontekście przeżywanego w Ar- chidiecezji Łódzkiej IV Synodu Duszpasterskiego. Po tomach o młodzieży i o rodzinie otrzymujemy ostatni (?) – poświęcony PARAFII. Autorka sta- wia sobie – NAM (!) – pytanie, czy parafia w naszym Kościele partykularnym jest WSPÓLNOTĄ?

To pytanie fundamentalne w Kościele; owszem, w ostatnim czasie bar- dzo często w nim zadawane. Osobiście pamiętam dialog papieża Francisz- ka z polskimi biskupami podczas Światowych Dni Młodzieży w Krakowie.

Jeden z nas postawił pytanie, gdzie leży przyszłość Kościoła: w parafii czy w funkcjonujących nierzadko w oderwaniu od niej charyzmatycznych wspól- notach? Papież bez cienia wątpliwości odpowiedział natychmiast: „W para- fii!”. A potem zaraz dodał: „…która nie jest biurem”. To tak, jakby powiedział:

„W parafii, która jest wspólnotą”. Najnowszym i bardzo solidnym słowem wypowiedzianym na ten temat z autorytetem papieskim jest zatwierdzo- na przez Franciszka Instrukcja Kongregacji ds. Duchowieństwa Nawrócenie duszpasterskie WSPÓLNOTY parafialnej w służbie misji ewangelizacyjnej Kościoła (bardzo polecam lekturę tego dokumentu).

Temat wspólnoty jest niesłychanie ważny także z racji na inne niż ekle- zjalny konteksty. Żyjemy w coraz bardziej zatomizowanym i zindywidualizo- wanym społeczeństwie, w świecie pozrywanych więzi, nieudolnej lub żadnej komunikacji (przy wszystkich nigdy wcześniej niestosowanych do niej narzę- dzi!), wśród ludzi utyskujących na anonimowość i korporacyjność, tęsknią- cych za spotkaniem i uciekających przed nim.

Książka powstała w wyniku analizy wyników ankiety internetowej, wypeł- nionej przez ponad 7300 respondentów świeckich, a także klasycznej papie- rowej ankiety skierowanej do księży i sióstr zakonnych. Absolutna większość wiernych świeckich, którzy podjęli się tego trudu (bo był to trud rzeczywisty:

ankieta była bardzo obszerna i zawierała szereg pytań otwartych), to osoby

wyraźnie utożsamiające się z Kościołem i traktujące wiarę jako istotny wy- miar swojego życia – dość powiedzieć, iż 86% z nich każdej niedzieli uczest- niczy w Eucharystii, a niewiele mniej (81%) regularnie się spowiada – ich wypowiedzi pisane są z wielką troską i życzliwością; bywają bardzo krytycz- ne, ale nigdy nie zbliżone do hejtu, ich lektura może zaboleć, ale lepiej, by dała do myślenia i… nawrócenia.

Uderzające jest jednak, iż bardzo niewiele z tych osób zaangażowanych jest w życie i działanie jakiejś małej, konkretnej wspólnoty w Kościele. Ow- szem, u sporej grupy z nich słowo „wspólnota” budzi NEGATYWNE skoja- rzenia – jest synonimem jakieś elitarnej i zamkniętej grupy, niezainteresowanej tak naprawdę tym, co się dzieje poza nią. Nawet więcej, także ci, którzy należą do którejś ze wspólnot, nie potrafią za bardzo powiedzieć, co dzieje się w in- nych – funkcjonujących choćby tuż obok, w ramach tej samej parafii. Znaczy to: w parafii są wspólnoty, ale sama parafia nie jest „wspólnotą wspólnot”. To, że bardzo niewielu członków wspólnot wypełniło ankietę, jest też dowodem na to, że świetnie – być może – funkcjonują we własnym gronie, ale ich sto- pień zainteresowania się „Kościołem wokół” pozostawia wiele do życzenia.

To wszystko – i wiele innych kwestii przenikliwie wychwyconych i prze- analizowanych w książce – budzi wiele poważnych pytań i przemyśleń; nie będę ich teraz wyliczał – nie chcę streszczać książki. Pozwolę sobie jednak podzielić się z Państwem jeszcze jedną myślą.

Im dalej posuwałem się w lekturze naszej książki, tym bardziej nara- stało we mnie poczucie pewnego braku: brakło pytania – lub brakło odpo- wiedzi (?) – o cel, któremu miałaby służyć wspólnota parafialna – o misję, która mogłaby ją zbierać i tworzyć właśnie JAKO WSPÓLNOTĘ. Pytanie:

„Dla czego?” i „po co?” się gromadzimy, czy (inaczej), jesteśmy gromadze- ni przez Jezusa w Duchu Świętym? W efekcie, wizja wspólnoty, jaką otrzy- mujemy z badań, jest bardzo wsobna! Wprawdzie tym (Tym!), co ją tworzy najbardziej w opinii naszych respondentów jest SACRUM – a więc spotkanie z Panem, Eucharystia, modlitwa, kult itd.; trudno jednak jest zobaczyć rodzące się z owego spotkania POSŁANIE! Jedyne, co się pojawia jako oczekiwane następstwo wspólnoty liturgicznej, dotyczy przedłużenia i urealnienia rela- cji jej uczestników: od najprostszych gestów, jak podanie sobie ręki po Mszy św., przez przełamanie izolacji na linii „świeccy/duchowni” (np. przez wza- jemne zaproszenie do domu), kultury języka w kancelarii, zainteresowanie się potrzebami życiowymi i duchowymi współ-parafian. Idąc za intuicjami, pragnieniami i deklaracjami Respondentów, zbudujemy „wspólnotę”, w której dobrze się poczujemy (poczujemy się przyjęci i zaopiekowani; sami przyjmu- jąc innych i jakąś formę odpowiedzialności za nich), chętnie w niej będziemy

bywać – w każdym razie DEKLARUJEMY taką POTRZEBĘ! To może nawet będzie wspólnota, ale nie PARAFIALNA – nie WSPÓLNOTA KOŚCIOŁA!

Bo Kościół ma misję poza sobą, jest posłany do świata, nie jest celem sam dla siebie. Jego celem jest ewangelizacja. Ewangelizuje JAKO KOŚCIÓŁ/

WSPÓLNOTA, a ewangelizacja podjęta po Bożemu objawia mu potrzebę wspólnotowości. To uderzające, iż największy kłopot Respondenci (i du- chowni, i świeccy!) mieli z odpowiedziami dotyczącymi nowej ewangelizacji.

Najwyraźniej nie jest jeszcze ona dla nas celem, wokół którego potrzebowali- byśmy odkryć potrzebę jedności i harmonii różnych członków jednego Ciała.

Nie chcę przegadać tego Wstępu. Więc kończę. Chcę jeszcze jedynie na koniec powiedzieć wielkie i szczere DZIĘKUJĘ! Najpierw Pani Profe- sor, jak i wszystkim jej Współpracownikom. A zaraz potem tym Wszystkim, którzy z taką gorliwością, uwagą i zaangażowaniem wypełnili naszą ankietę.

Czynili to zapewne z wiarą, że może ona posłużyć – jako ważny głos – w bu- dowaniu naszego Kościoła łódzkiego.

Posłuży!

Obiecuję

arcybiskup Grzegorz Ryś

Oddaję do rąk Czytelnika trzecią książkę przygotowaną na podstawie badań przeprowadzonych w Archidiecezji Łódzkiej, tym razem dotyczącą parafii, gdyż trzeci rok (2020) Synodu Duszpasterskiego Archidiecezji Łódz- kiej poświęcony jest właśnie tej problematyce. Zważywszy, że jest to kolej- na publikacja powstająca w tym samym kontekście, to trzecie wprowadzenie miało mieć charakter dość schematyczny. Zamierzałam ogólnie przywołać ów kontekst, podkreślając, że wszystkie przygotowane przeze mnie bada- nia w latach 2017, 2018, 2019 prowadzone wśród różnych grup mieszkań- ców archidiecezji (młodzieży, rodzin, parafian) oraz ich opracowania, mają stanowić materiał pomocniczy w pracach synodalnych.

Tymczasem wstęp ten musi być nieco inny niż planowałam ze względu na całkowicie „nieplanowane” okoliczności: nieprzewidywalne, nowe dla wszyst- kich doświadczenie, a stała się nim p a n d e m i a k o r o n a w i r u s a. Do- świadczenie, z którym musieliśmy i nadal musimy się mierzyć na różnych poziomach. Indywidualnym – biograficznym, kiedy osoby praktykujące zostały pozbawione możliwości uczestniczenia w liturgii i dostępu do sa- kramentów, osoby wierzące (choć niepraktykujące) z pewnością starały się odpowiedzieć na pytanie o sens tego doświadczenia w kontekście swojej posta- wy wobec Boga – niektórzy zapragnęli w pełni wrócić do Kościoła, dla innych była to sytuacja kryzysu wiary. Większość z nas, przynajmniej na początku, przeżyła całkiem zrozumiałe w tej sytuacji doświadczenie niepewności, a na- wet lęku. W niektórych ten lęk pozostał do dziś. Wiele osób musiało całkowi- cie przeorganizować swoje rutyny dnia codziennego. Zmierzyć się z kiedyś oczywistą, a dziś doświadczaną jako (a)normalną sytuacją, kiedy wszy- scy członkowie rodziny są ciągle razem, kiedy dom pozostaje jednocześnie warsztatem pracy, szkołą, przedszkolem, miejscem przeżywania choroby, ko- niecznością podjęcia opieki za siebie nawzajem i takie prozaiczne – przygoto- wywania wszystkich posiłków¹. Dla wielu rodzin ciągłe wspólne przebywanie

1 Ostatnio dostałam mail od młodszej koleżanki: „Ludzie z odchowanym potomstwem, albo w ogó- le bez, mają mniej obciążeń, ale ja od trzech miesięcy robię na trzy etaty, swój zawodowy,

razem, nie poszatkowane przez różne instytucje (praca, szkoła, rozrywka itp.), pochłaniające większość naszego czasu, okazało się całkowicie nowym (sic!) doświadczeniem. W książce poświęconej rodzinom pisałam jak wiele funk- cji niegdyś pełnionych wyłącznie przez rodzinę (np. edukacyjna, wychowaw- cza, inicjująca w kulturę, ekonomiczna, gdy rodzina tworzy warsztat pracy itp.) zostało przejętych przez społeczeństwo, tworzące w tym celu różne in- stytucje. W ostatnich miesiącach boleśnie odczuliśmy jak bardzo jesteśmy od nich uzależnieni, jak trudno jest wyjść z instytucjonalnie zaprojektowanych rutyn naszych ról społecznych.

Oczywiście czas pandemii to również doświadczenie zbiorowe w ska- li naszych mikro środowisk i w skali makro – świat zatrzymał się, opusto- szał, w niektórych krajach zapełniły się jedynie szpitale i kostnice. Opustoszały ulice, stanęła gospodarka, zamknięto sklepy, puby, restauracje, kina teatry i…

kościoły. Ludzie różnie odczuwali brak dostępu do wymienionych miejsc.

Ku zdziwieniu większości zsekularyzowanego świata okazało się, że zamknię- cie kościołów stanowi problem dla całkiem sporej rzeszy ludzi (do myśli tej wrócę w zakończeniu). Mobilność i konsumpcja – rozumiana szeroko również jako „konsumowanie świata” – czyli najważniejsze cechy współczesności, zo- stały nagle zawieszone. Wizja najbliższej przyszłości nie jest zbyt optymistycz- na – wszyscy mówią, że kryzys dopiero nadchodzi i z mniejszym lub większym skutkiem ogarnie cały świat, włącznie z najbogatszymi społeczeństwami.

A więc, jak dalej żyć? Czy będzie tak jak dawniej? Co robić, gdy świat tak bardzo się zmienił? To pytania, które zadawali i zadają sobie wszyscy z różnych perspektyw, poszukując różnych źródeł odpowiedzi. Ja również zadawałam sobie te pytania, przystępując na początku marca do pisania tej książki dokładnie w momencie naszego zamknięcia w domach. Pierwsze tygodnie to mobilizacja do pracy nad tekstem, przerywana kompulsywnym wręcz sprawdzaniem stanu zachorowań i zgonów, oglądaniem relacji ze świa- ta. Dzisiaj, kiedy piszę ten wstęp (bo wprowadzenia do książek pisze się za- zwyczaj na końcu) jest początek lipca. Nie wiem, jaki jest stan zachorowań w dniu dzisiejszym, dokładnie nie pamiętam ile osób w Polsce zostało zarażo- nych, ile zmarło, choć niewątpliwie dzisiejsze statystyki są bardziej porażają- ce niż te z początku marca…

Tak więc siadając do pisania książki, uległam ogólnym nastrojom oraz po- wszechnej retoryce opartej na podstawowym pytaniu: Czy jeszcze będzie tak jak dawniej i czy to wszystko ma sens? Czy np. materiał zebrany w badaniach

nauczyciela w klasach 1–3 (w tym przygotowanie do I Komunii św.), nauczycielki przedszkola, i jeszcze muszę ogarnąć karmienie całej zgrai, która normalnie jadała obiady poza domem, i sprząta- nie, bo jak ludzie siedzą w domu, to brudzą, a pani sprzątająca jest z grupy ryzyka i nie przychodzi”.

z 2019 r. wśród mieszkańców Archidiecezji Łódzkiej, księży i sióstr pracują- cych w naszej archidiecezji ma jakąkolwiek wartość dzisiaj, kiedy świat wy- gląda tak inaczej i gdy w ciągu trzech miesięcy odbyliśmy jakąś niebywałą podróż w czasoprzestrzeni naszych życiowych i społecznych doświadczeń i wyobrażeń? Na szczęście ten sposób myślenia nie towarzyszył mi długo, bo oczywiście, że zebrany materiał pozostaje ważny i wiele mówiący o nas, również w czasie gdy doświadczamy pandemii. Posłużę się tu pewną analo- gią do doświadczenia wojny, która w typologii wydarzeń życiowych określa- na jest jako zdarzenie o niskim stopniu prawdopodobieństwa jego wystąpienia, jednak – jeśli już się pojawi – doświadczana jest przez większość. Tak samo było/jest z obecną pandemią, której skutków, choć w różny sposób, doświad- czamy w zasadzie wszyscy. Z moich wieloletnich badań nad doświadczeniem II wojny światowej wiem, że jej obraz w świadomości polskiego społeczeń- stwa jest bardzo uproszczony. W rzeczywistości było to doświadczenie bar- dzo zróżnicowane: inaczej ludzie doświadczali wojny w mieście, inaczej na wsi, inaczej na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, inaczej w Gene- ralnej Guberni, inaczej ci więzieni, inaczej ci aktywni w ruchu oporu itp. To, co mogło stanowić ramę interpretacyjną tych zróżnicowanych doświadczeń, to odpowiedź na pytanie, kim ci ludzie byli przed wojną – czy ich wychowa- nie, wyobraźnia społeczna motywowały ich np. do wejścia w ruch oporu, czy głęboka wiara pozwalała przetrwać horror obozu, czy może radzili sobie z do- świadczeniem wojennym w kontrze do swojej przeszłości. Jedna z osób, z któ- rą przeprowadzałam w latach 90. wywiad właśnie na temat jej doświadczeń wojennych, zaczęła swoją opowieść od frazy „Na początku chciałam Pani opo- wiedzieć jak zostałam wychowana”. Dlaczego sięgam do tego porównania?

Bo ciągle jesteśmy w fazie opracowywania aktualnych doświadczeń, od so- cjologów już wypatruje się diagnoz oraz wyjaśnień i chyba, z jednej strony, nie potrafimy się jeszcze z tym uporać, a z drugiej strony, zapominamy o tym, że człowiek i społeczeństwo, które tworzy, jest, jeśli tak rzec można, „struktu- rą długiego trwania” i sposób doświadczania teraźniejszości to emanacja tego, kim jesteśmy, czyli jak zostaliśmy ukształtowani, co stanowi nasz zasób do- świadczeń. Ta myśl towarzyszyła mi podczas opracowywania wyników ba- dań, które przedstawiam w tej książce. Zarysowanie obrazu parafian, księży, sióstr Archidiecezji Łódzkiej Anno Domini 2019 być może pozwoli nam zro- zumieć nasze zachowania dziś, tj. zaledwie rok później, ale z nieoczekiwanym doświadczeniem próby. Zawieszam teraz tę refleksję, aby powrócić do niej w Zakończeniu, kiedy Czytelnik pozna poszczególne elementy tego obrazu.

Tak jak zaznaczyłam, materiał badawczy, który posłużył do napisa- nia tej książki, jest bardzo bogaty. Czytelnik znajdzie tu rezultaty trzech

odrębnych badań przeprowadzonych wśród mieszkańców archidiecezji, pracujących w archidiecezji sióstr i księży. Dodatkowo punktem odniesie- nia pozostaną przeprowadzone wcześniej badania. Zamieszczony powy- żej passus dotyczący doświadczenia pandemii jest niezbędny, aby dobrze odczytać dynamikę powstawania tego tekstu i zamieszczane przeze mnie tu i ówdzie komentarze do bieżącej sytuacji. Kończąc książkę na począt- ku lipca, tak jak wszyscy, jestem bogatsza o kilka miesięcy doświadczeń, miesięcy, w których, chociaż świat się zatrzymał, zdarzyło się więcej niż w jakimkolwiek innym przeżywanym ostatnio kwartale. Praca nad książką wymagała powracania to napisanych już partii tekstu, ich poprawiania i uzu- pełniania. Są miejsca, trochę jak w palimpseście, nakładają się na siebie moje spostrzeżenia i komentarze – nieco inne z marca i np. czerwca. Zde- cydowałam się jednak zachować wszystkie, aby pokazać dynamikę naszych reakcji i doświadczeń. Czynię to trochę w trybie tzw. socjologii gorącej, tzn.

powstającej tu i teraz (tak naprawdę socjologowie najlepiej czują się, kiedy mogą komentować coś ex post, a nie in statu nascendi), niejako „na żywo”

komentując dane zdarzenia. Myślę, że pozwoli to wszystkim porównać własny sposób myślenia i reakcji na dotykające nas doświadczenia, pobu- dzi do refleksji i stawiania dalszych pytań.

* * *

Odpowiedzialność za analizę wyników przeprowadzonych badań i przed- stawione w tej pracy interpretacje spoczywa na mnie jako autorce. Niektóre zawarte w książce spostrzeżenia nie napawają optymizmem i nie przynosi- ło mi satysfakcji przedstawienie krytycznego spojrzenia na Kościół lokalny, do którego sama należę. Praca ta nie powstałaby jednak, gdyby nie wsparcie i życzliwość wielu osób.

Bardzo dziękuję arcybiskupowi Grzegorzowi Rysiowi metropolicie łódz- kiemu za wsparcie wszystkich prac badawczych, tego jak i poprzednich opra- cowań również przez napisanie do nich Przedmowy. Przychylne przyjęcie mojej pracy jest dla mnie wielką osobistą satysfakcją i uprawomocnieniem sensu działań w ramach tzw. socjologii publicznej, kiedy nauka spotyka się ze sferą realnego życia, nie po to by wprowadzać socjotechniczne manipula- cje, czy pouczać ex catedra, ale aby pozwalać zrozumieć i wzbogacić reflek- sję nad rzeczywistością społeczną, która w tym konkretnym przypadku jest rzeczywistością Kościoła. Dziękuję zatem raz jeszcze Księdzu Arcybiskupo- wi za wsparcie, zaufanie i czynne włączenie się w ideę przeprowadzenia ba- dań przez listy do księży proboszczów, parafian i sióstr zakonnych.

Szczególne podziękowania należą się kanclerzowi Kurii Archidiecezji Łódzkiej ks. dr. Zbigniewowi Traczowi, który koordynował etap przygotowa- nia i przeprowadzenia badania: druk kwestionariuszy ankiety, organizację ich dystrybucji w przypadku ankiet dla księży i sióstr zakonnych. Bez jego wkła- du organizacyjnego przeprowadzenie takich badań nie byłoby możliwe.

Współpraca z Księdzem Kanclerzem dotyczyła też monitorowania ogłoszeń o badaniach wśród parafian, propagowania wiedzy o badaniu, co znalazło wy- raz m.in. w ciągłej obecności tej informacji na stronie internetowej AŁ. Wresz- cie dzięki ks. Traczowi otrzymałam wszystkie niezbędne, aktualne dane nt.

Archidiecezji Łódzkiej które przedstawiam w książce.

Z kolei ks. dr Waldemar Bartocha, pełniący funkcję sekretarza Synodu, opracował zamieszczone w pracy dane dotyczące Synodu, za co również ser- decznie dziękuję.

Specjalne podziękowania należy skierować w stronę proboszczów parafii znajdujących się na terenie Archidiecezji Łódzkiej, którzy proszeni byli o rozpro- pagowanie informacji na temat zamieszczonej w Internecie ankiety dla parafian.

To w dużej mierze od ich zaangażowania w akcję informacyjną, zamieszcza- nia komunikatu w ogłoszeniach parafialnych, po prostu zachęcania ludzi, zależał proces zbierania materiału i wiemy, że nie wszyscy chcieli tu stanąć na wysoko- ści zadania. Tym bardziej dziękuję tym, którzy to uczynili.

Dziękuję księżom i siostrom zakonnym, z którymi miałam możliwość i przyjemność konsultowania narzędzia badawczego. Pozwoliło mi to na unik- niecie stawiania nieadekwatnych pytań oraz zamieszczenie tych, które, jako re- prezentantce świata osób świeckich umknęły z pola mojej uwagi.

Dziękuję mojej koleżance z Instytutu Socjologii dr hab. Anecie Krze- wińskiej prof. UŁ z Katedry Metod i Technik Badań Społecznych, która jako specjalistka w swojej dziedzinie wsparła mnie wiedzą w procesie tworze- nia narzędzia badawczego oraz opracowania wyników w systemie SPSS. Bez niej nie byłabym w stanie przeprowadzić takich badań.

Dziękuję mgr Sławomirowi Gurdale, który pomógł mi utworzyć ankietę przeznaczoną dla parafian na platformie Google przy pomocy narzędzia Go- ogle Sheets.

Podziękowania należą się czterem studentom II roku socjologii, którzy w ramach praktyk zawodowych wprowadzili ankiety księży oraz sióstr zakon- nych do SPSS.

Przede wszystkim dziękuję wszystkim respondentom: mieszkańcom AŁ, księżom i siostrom zakonnym, którzy zdecydowali się uzupełnić skierowaną do nich ankietę. Ci pierwsi odpowiadali na ankietę internetową. Opracowu- jąc ich odpowiedzi, zdałam sobie sprawę przed jak trudnym zadaniem zosta-

li postawieni. W przypadku parafian zamieszczony w sieci kwestionariusz był długi, nie można go było zapisać w trakcie wypełniania i wrócić do pliku.

Niektóre pytania nie mieściły się całe na ekranie. Ankieta zawierała też wiele pytań otwartych. Bardzo dziękuję za tak liczne, rozbudowane i zaangażowane odpowiedzi. Takie zaangażowanie w wypełnienie ankiety to ewenement w przypadku ankiety internetowej! Tym bardziej dziękuję za szczere odpo- wiedzi i uwagi, również te krytyczne.

W przypadku księży kwestionariusz również zawierał wiele pytań otwar- tych, z tym że ze względu na wersję papierową i dowolny czas jego wypeł- nienia księża mieli tu bardziej komfortową sytuację. Niestety, niewielu z nich skorzystało z zaproszenia do wypełnienia ankiety, dlatego tym bardziej dzię- kuję serdecznie tym, którzy to zrobili. Dziękuję siostrom, które również postawione zostały przed niełatwym zadaniem. Niektóre z nich pisały, że py- tania były trudne albo nie do końca odpowiadające ich sytuacji życiowej. Nie- mniej jednak większość sióstr zdecydowała się ankietę wypełnić.

Dziękuję pracownikom Archidiecezjalnego Wydawnictwa Łódzkiego, a w szczególności ks. Józefowi Jańcowi i pani redaktor Marii Barbarze Libiszowskiej za trzyletnią współpracę przy wydawaniu kolejnych publi- kacji poświęconych tematyce Synodu.

Last but not least, chciałam bardzo podziękować mojemu Mężowi Krzysz- tofowi, który wspierał mnie w pisaniu wszystkich trzech opracowań, a szcze- gólnie tego ostatniego, cierpliwie znosząc w czasie pandemii fakt, że większość wspólnego czasu spędzałam przed komputerem. Jest on też pierwszym, kry- tycznym Czytelnikiem różnych części książki. Jego opinie były niezwykle cenne, zwłaszcza w sytuacji, gdy musiałam zmierzyć się z danymi wymagają- cymi dość krytycznego spojrzenia.

* * *

Tak jak w przypadku pozostałych dwóch opracowań zebrany materiał umożliwił poznanie pewnego wycinka rzeczywistości społecznej naszej ar- chidiecezji. Nie jest to rzecz jasna całościowy obraz parafii, a ściślej para- fian, księży i sióstr zakonnych Archidiecezji Łódzkiej, to jedynie szkic, który ma zainspirować Czytelnika do stawiania dalszych pytań, również o własne miejsce w Kościele lokalnym.

O parafii słów kilka

Historia powstawania i przekształcania się idei parafii wpisana jest w hi- storię Kościoła. Ta oczywista konstatacja wymaga jednak doprecyzowania.

Po pierwsze, z perspektywy teologicznej parafia nie ma specyficznie własne- go istnienia i dlatego „teologiczna refleksja nad parafią zależy od sposobu ro- zumienia Kościoła” (Wielebski 2019: 107). Z drugiej strony, przyglądając się teologicznej wizji parafii, zmianom w postrzeganiu jej funkcji, kodeksom prawnym regulującym jej działanie, możemy obserwować dynamikę prze- mian, jakim podlega(ła) instytucja Kościoła historycznego (Majka 1971: 27).

Po trzecie, parafia należy do konkretnego wymiaru życia społecznego – jest dającym się zdefiniować typem zbiorowości opartym na identyfikacji prze- strzennej – czyli jest klasyczną społecznością lokalną, jest zarazem instytu- cją reprezentującą Kościół, który na przestrzeni wieków odegrał znaczącą rolę w historii państw i społeczeństw. Oto przykład: obserwując, zwłaszcza na przestrzeni ostatnich stu lat, przemiany, którym podlegały polskie parafie, można zrekonstruować przebieg zmian, jakim ulegało nasze społeczeństwo (Mandes, Rogaczewska 2008: 1).

Powyższe stwierdzenia mogą nasuwać słuszne przypuszczenie, że para- fia pozostaje nieustająco ważnym przedmiotem zainteresowania historyków, socjologów, czy teologów, zwłaszcza teologów pastoralnych. Nic zatem dziw- nego, że literatura na ten temat jest niezwykle zróżnicowana i rozbudowana.

W moim opracowaniu nie stawiam sobie zadania jej zreferowania, bo wy- magałoby to bardzo obszernego wykładu. Czytelnik zainteresowany tą pro- blematyką bez trudu znajdzie mnóstwo wartościowych prac rozpatrujących problematykę parafii z różnych wymienionych wyżej perspektyw. Aby jednak wpisać przedstawione dalej wyniki badań w określony kontekst historyczno- -społeczny, w rozdziale tym wskażę na kilka wątków potrzebnych do dalszych rozważań, ze szczególnym uwzględnieniem spojrzenia socjologicznego. Za- cznijmy jednak od krótkiego rysu historycznego.

1. Historia powstania parafii

Parafia, jaką znamy dziś, ma z jednej strony długą historię, z drugiej strony jej obecny kształt, zainicjowany przez dziewiętnastowieczną myśl teologiczną (postulującą powrót do koncepcji Kościoła pierwszych wieków), a nadany (przy- najmniej teoretycznie) przez najważniejsze regulujące jej działanie dokumenty, to rozwiązania powstałe w XX w. Zaczynając jednak od początku, trzeba pod- kreślić, że chociaż nie można pierwszych gmin chrześcijańskich identyfikować z parafiami ani w nich poszukiwać podstaw teologicznych parafii, to wszyst- kie funkcje, jakie parafia spełnia dziś – posługa słowa (funkcja prorocka), kult eucharystyczny i sprawowanie innych sakramentów (funkcja kapłańska), troska duszpasterska (funkcja pasterska) – były sprawowane przez pierwotne gminy chrześcijańskie (Majka 1971: 27, 40). Struktura organizacyjna para- fii ulegała na przestrzeni wieków dużym zmianom, choć nigdy nie były one gwałtowne – miały raczej charakter ewolucyjny.

Możemy wymienić kilka punktów zwrotnych, w których krystalizowa- ła się idea parafii. Do końca III w. chrześcijanie byli zorganizowani (na ogół miastach) w gminy, na czele których stał biskup. Spotykali się w domach, świątynie zaczęto budować w IV w., wtedy też rozpoczęła się powolna eks- pansja chrześcijańska na tereny wiejskie, a biskup nie był w stanie prowa- dzić wszystkich wspólnot (Falak 2011: 10). Początkowo parafie nie miały określonych granic, zazwyczaj pokrywały się z osadami. Z czasem zaczął się krystalizować proces ich instytucjonalizacji poprzez nadanie im ram prawno- -strukturalnych. „Ustanowienie parafii zależało zawsze od biskupa, który kon- sekrował kościół, decydował o majątku parafialnym […] mianował lub za- twierdzał proboszcza, a potem zakreślał także granice parafii, wbijając przy okazji konsekracji kościoła krzyże na jej krańcach. Tak pojęty ustrój para- fialny był już w pełni ukształtowany w VI w.” (Majka 1971: 34). Najbardziej popularną formą były parafie terytorialne, ale istniały również parafie perso- nalne, zakonne, dworskie czy narodowe (np. w Polsce związane z kolonizacją niemiecką). Na szczególną uwagę zasługują parafie zakonne, gdyż ówczesne klasztory miały nie tylko znaczenie religijne, ale stanowiły centra życia spo- łeczno-gospodarczego oraz kulturowego (tamże: 35–36).

Od początku osobą odpowiedzialną za parafię był proboszcz, którego pra- wa dotyczyły kwestii gospodarczych oraz duchowych. Proboszcz miał zawsze prawo do korzystania z beneficjum, dającego mu możliwość utrzymania i speł- niania obowiązków. Wierni zaś byli mocno związani z parafią i duszpaste- rzem poprzez zdefiniowanie ich powinności religijnych. Sobór Laterański IV w 1215 r. nakazał korzystanie z posługi sakramentalnej w kościele parafial-

nym (Falak 2011: 10). Dotyczyło to obowiązku spowiadania się co najmniej raz w roku przed własnym kapłanem i wypełnienia nadanej przez niego po- kuty. Spowiedź u innego kapłana, poza wyjątkowymi okolicznościami, uzna- wana była za nieważną. Chociaż obowiązek przyjmowania komunii św. we własnym kościele pochodził jeszcze z IV w., to Sobór Laterański wprowadził obowiązek komunii wielkanocnej we własnej parafii oraz zakazał tzw. tajnych małżeństw. Proboszczowie stali się odpowiedzialni za wykrywanie przeszkód małżeńskich, zbadanie, czy kandydaci do małżeństwa wierzą w Eucharystię oraz przygotowanie małżonków poprzez spowiedź. „Widać z tego, że ustrój parafialny rozwinął się w Kościele stopniowo, ale już przed reformą trydenc- ką parafia stanowiła odrębną, opartą na mocnych podstawach prawnych, jed- nostkę organizacyjną w Kościele. Wydaje się także, że stanowiła wyraźnie określoną społeczność religijną z własnym ludem, ośrodkiem grupowym i o pewnej – przynajmniej organizacyjnej, a zapewne i społecznej – zawarto- ści” (Majka 1971: 38).

Nie można zapominać, że opisywany okres średniowiecza to czas spo- łecznej, ekonomicznej i kulturowej dominacji instytucji Kościoła. W tym kontekście należy też widzieć konstytuowanie się parafii i rolę ich duszpaste- rzy. Klasztory i parafie stają się wówczas głównym centrum życia społeczne- go i indywidualnego. Sacrum reguluje wymiar profanum niemal w każdym aspekcie życia. Dość powiedzieć, że życie osób konsekrowanych wyzna- czało wszystkim rytm dnia i orientację w czasie: „Przeważająca część spo- łeczeństwa orientowała się w porze dnia czy nocy głównie na podstawie bicia dzwonów kościelnych, regularnie wzywających na jutrznię i do innych służb. Doba dzieliła się na szereg odcinków – godziny kanoniczne, zwyczajo- wo było ich siedem i były one wyznaczane biciem zegara kościelnego” (Gurie- wicz 2001: 107). Skonstruowanie zegara mechanicznego w końcu XIII w.

i pojawianie się go w XIV i XV w. na wieżach miejskich ratuszy było mo- mentem zaznaczenia wyraźnego podziału między sacrum a profanum i po- wolnym wejściem w inny tryb myślenia zadaniowego, w którym czas zaczął być przeliczany na pieniądz (Le Goff 1988: 344). Dzisiaj, „[w]słuchując się w powszednie rytmy życia społecznego naszego społeczeństwa, może- my z całą pewnością stwierdzić, że wyznaczone są one bardziej wymaga- niami rynku pracy, handlu i usług, zabieganiem w sprawach codziennych i programem telewizyjnym niż dźwiękiem sygnaturki oznajmiającej o cza- sie skupienia modlitewnego na «Anioł Pański». Dzwony dzwonią nie tyl- ko w Polsce. W całej chrześcijańskiej Europie ich dźwięk rozlewa się po wiejskich polach i miksuje z hałasem ulicznym wielkich miast. Niekiedy, jak w jednej z holenderskich parafii, dźwięk dzwonów wywołuje konflikty,

a proboszcz rozdzwonionej parafii zostaje ukarany mandatem za zakłócanie spokoju” (Świątkiewicz 2010: 83).

Nie wszystko jednak uległo radykalnej zmianie, np. popularna w naszym Kościele do dziś wizyta – kolęda sięga czasów średniowiecza, kiedy zaczęły powstawać na ziemiach polskich pierwsze parafie. Początkowo oznaczała obo- wiązkową daninę parafialną w zamian za opiekę duszpasterską. Pobierano ją przy okazji błogosławienia rodziny¹.

XIV i XV w. to czas dużych zaniedbań w Kościele, rozrostu instytucji, nadmiernej troski o finanse, spadku morale wśród kleru. Jednym z efektów tej sytuacji stał się ruch reformacji, a działania zmierzające do opanowania kry- zysu podjął Sobór Trydencki (1545–1563). Ówczesna reforma duszpaster- stwa miała na celu wyraźne zaznaczenie roli biskupa odpowiedzialnego za swoją diecezję, wychowanie dla niej duchowieństwa, głoszenie Słowa Bożego, udzielanie sakramentów. Proboszcz, podległy biskupowi, miał realizować te same co on zadania na terenie parafii, a jego prawa i obowiązki zostały ja- sno określone. Wikariusze mieli pełnić rolę pomocników proboszcza (Falak 2011: 10). Wprowadzono też obowiązek rejestracji chrztów i ślubów (potem także zgonów) w księgach metrykalnych. „Znaczenie ksiąg metrykalnych było bardzo duże, ponieważ w nich był ujęty cały ruch naturalny ludno- ści w poszczególnych parafiach, a duchowni byli jedynymi urzędnikami, któ- rzy tego rodzaju księgi prowadzili” (Związek 2003: 87)². Można powiedzieć, że dopiero od tego czasu dysponujemy rzetelnym rejestrem urodzin, a następ- nie zgonów. Wcześniej daty urodzin nawet sławnych postaci historycznych bywały nieznane lub podawane w przybliżeniu. Do dzisiaj księgi parafialne są dla historyków, ale również i dla socjologów, źródłem nie do przecenie- nia w badaniu historii rodów, społeczności lokalnych, zmian strukturalno- -społecznych itp.

Sobór Trydencki zdecydowanie opowiedział się za terytorialnością para- fii, zalecał, aby nie była zbyt rozległa. Jak zauważa Józef Majka, okoliczności społeczno-historyczne, związane przede wszystkim ze sporami z protestan- tami, doprowadziły do tego, że na plan dalszy zeszła idea parafii jako spo- łeczności religijnej, a położenie silnego akcentu na prawno-administracyjne

1 Szerzej o kolędzie patrz rozdz. VIII.

2 Co ciekawe, w Polsce wprowadzony po Soborze Trydenckim sposób prowadzenia ksiąg parafialnych uległ modyfikacji dopiero w okresie Księstwa Warszawskiego, po wpro- wadzeniu kodeksu Napoleona i wymogu sporządzania cywilnych aktów urodzenia.

Wobec trudności administracyjnych oraz faktu, że na ogół większość ludności stanowi- li katolicy, zdecydowano, że funkcję urzędnika stanu cywilnego będą pełnić duchowni.

(Związek 2003: 87).

aspekty parafii i mocnego umocowania w niej proboszcza, doprowadziły do tego, że pełnił on bardziej rolę urzędnika państwowego i działacza oświa- towego niż duszpasterza w ścisłym znaczeniu tego słowa (Majka 1971: 39).

Dopiero w XIX w. w rozważaniach teologicznych zaczęto wracać do kon- cepcji Kościoła w świetle pierwszych wieków chrześcijaństwa, a Sobór Wa- tykański I (1869–1870) podjął kwestię Kościoła jako Ciała Chrystusa (Falak 2011: 11). Tak więc zaczęto postrzegać parafię nie tylko przez pryzmat or- ganizacyjno-instytucjonalny, ale coraz bardziej eksponować wymiar ży- cia religijnego wiernych oraz traktowania parafii jako duchowej wspólnoty.

Nie bez znaczenia były tu dokumenty papieskie – encyklika Leona XIII o jed- ności Kościoła (Satis cognitum) z 1896 r. oraz dekrety Piusa X o potrzebie częstej komunii św. Doprowadziło to do ożywienia kultu eucharystyczne- go oraz ożywienia w parafiach kultu religijnego (Majka 1971: 42).

Wiek XIX przynosi też zasadnicze zmiany społeczne, związane z przy- spieszeniem procesów industrializacji i urbanizacji. Spowodowało to gwał- towny przyrost ludności w miastach i rozrost parafii wielkomiejskich. Dobrym przykładem tych procesów jest Łódź, o której w tym kontekście pisałam szerzej w książce Rodzina w Archidiecezji Łódzkiej (2019). Jednym z efek- tów szybkiego rozwoju naszego miasta stało się utworzenie diecezji, której stulecie przypada w 2020 r. Początkowo w wielkich miastach, takich jak np.

Wiedeń, Paryż czy Warszawa, powstały kilkudziesięciotysięczne parafie, któ- re austriacki teolog H. Swoboda u progu XX w. nazwał „mamutami” (Falak 2011: 11). W konsekwencji mogły one spełniać jedynie funkcje terytorialno- -administracyjne. Na przełomie XIX i XX w. zaczęto wracać do idei mniej- szych wspólnot i odchodzić od budowy monumentalnych kościołów³.

Kolejnym punktem zwrotnym był Sobór Watykański II (1962–1965), który co prawda nie uczynił z kwestii parafii pierwszoplanowej refleksji, jednak ukazał ją w teologicznej perspektywie jako Lud Boży i Mistyczne Cia- ło Chrystusa (Duda 2015: 139), podkreślając misyjne posłannictwo Kościoła.

Dowartościowano wówczas problematykę Kościołów lokalnych, a w doku- mentach soborowych parafia została nazwana lokalną wspólnotą (KK 28) i komórką diecezji (DA 10) (Wielebski 2019: 107). Ta soborowa wizja para- fii jako wspólnoty znalazła swoje odzwierciedlenie w Kodeksie Prawa Kano- nicznego z 1983 r. Przytoczmy kilka z jego kanonów:

3 Na przykładzie Polski widać, że określone procesy społeczne, na które reaguje Kościół po- wszechny, przefiltrowane są również przez perspektywę Kościołów partykularnych. W PRL-u, gdy niesłychanie trudno było uzyskać zgodę władz na budowanie nowych kościołów, powstawa- ły, zwłaszcza na nowo budowanych wielkich osiedlach mieszkaniowych dużych miast, możliwie jak największe świątynie. Dzisiaj nie decydujemy się na budowanie tak dużych kościołów.

„Parafia jest określoną wspólnotą wiernych, utworzoną na sposób stały w Kościele partykularnym, nad którą pasterską pieczę, pod władzą bisku- pa diecezjalnego, powierza się proboszczowi jako jej własnemu pasterzowi”

(KPK 515).

„Proboszcz jest własnym pasterzem zleconej sobie parafii, podejmującym pasterską troskę o powierzoną mu wspólnotę pod władzą biskupa diecezjal- nego. Powołany jest do uczestnictwa w posłudze Chrystusa, ażeby dla tej- że wspólnoty wykonywał zadania nauczania, uświęcania i kierowania, przy współpracy także innych prezbiterów i diakonów oraz niosących pomoc wier- nych świeckich, zgodnie z przepisami prawa” (KPK 519).

„Jeśli zdaniem biskupa diecezjalnego, po zasięgnięciu opinii Rady Ka- płańskiej, byłoby to pożyteczne, należy w każdej parafii ustanowić radę duszpasterską. Ma jej przewodniczyć proboszcz, a członkami powinni być wierni wraz z tymi, którzy z urzędu uczestniczą w trosce duszpasterskiej o pa- rafię i pomagają w ożywianiu działalności pasterskiej” (KPK 536).

Jak widać, w Kodeksie zwraca się uwagę przede wszystkim na wymiar wspólnotowy parafii, tym samym odchodzi się od aspektu jurydycznego, eks- ponowanego przed Soborem Watykańskim II (Wielebski 2019: 107–108).

W cytowanych kanonach podkreślona jest nie tylko rola biskupa i proboszcza, ale również wiernych – parafia ma nie tylko działać dla nich, ale to wier- ni mają być podmiotami aktywnymi współtworzącymi wspólnotę.

W taki oto sposób od rysu historycznego doszliśmy do teraźniejszości, przy okazji zmieniając język opisu i perspektywę z historycznej na eksponują- cą współczesną teologiczną wizję parafii. Pojawia się ona w wielu dokumen- tach Kościoła i nie jest moim zadaniem w tym opracowaniu ich referowanie.

Trzeba jednak zaznaczyć, że podstawowym punktem odniesienia zarów- no w obradach roku Synodu w Archidiecezji Łódzkiej poświęconego parafii, jak i w jakiejś mierze w analizie przedstawionych w tej książce wyników ba- dań, jest Adhortacja papieża Franciszka Evangelii gaudium. Użyłam okre- ślenia „w jakiejś mierze” nie po to, aby dystansować się od zawartych tam treści, lecz by podkreślić, że moje zadanie nie polega na opisie rzeczywisto- ści parafii w języku teologicznym, ale ma być próbą analizy socjologicznej materiału zebranego w związku z rozważaniem problematyki parafii w AŁ.

W gruncie rzeczy, przyjęty przeze mnie punkt widzenia jest doskonale zbieżny z perspektywą przyjęta w tej adhortacji, czy też ze spojrzeniem Jana Paw- ła II w jego Adhortacji Christifidelis laici z 1988 r. Zacytujmy jej punkt 27:

„Chociaż wspólnota kościelna zawsze posiada wymiar powszechny, to jednak swój najbardziej bezpośredni i widzialny wyraz znajduje w życiu pa- rafii. Parafia jest niejako ostatecznym umiejscowieniem Kościoła, a poniekąd

samym Kościołem zamieszkującym pośród swych synów i córek. Wszyscy powinniśmy odkryć, poprzez wiarę, prawdziwe oblicze parafii, czyli samą «ta- jemnicę» Kościoła, który właśnie w niej istnieje i działa. Ona bowiem, choć czasem bywa uboga w ludzi i środki, niekiedy rozproszona na rozległych ob- szarach albo zagubiona w ludnych, pełnych chaosu dzielnicach wielkich me- tropolii, nigdy nie jest po prostu strukturą, terytorium, budynkiem, ale raczej

«rodziną Bożą jako braci ożywionych duchem jedności», «domem rodzinnym, braterskim i gościnnym», «wspólnotą wiernych»”.

Tak więc mam podobny, jeśli nie identyczny, punkt wyjścia analizy przedstawionych dalej wyników. Przy czym nie chodzi mi w tym momen- cie o deklarację moich przekonań i odniesień do wartości, ale o świadomy wybór jednej z dwóch perspektyw postrzegania parafii – jako instytucji i/lub jako wspólnoty. Dodajmy, jak zresztą starałam się to pokazać w krótkim zarysie historycznym, że są to dwie (do pewnego stopnia „konkurujące” ze sobą) perspektywy przyjmowane zarówno w optyce Kościoła, jak i w spoj- rzeniu socjologów zajmujących się problematyką parafii. Otóż zadanie, jakie postawiłam sobie w tym opracowaniu, to spojrzenie na parafię jako na wspól- notę, a nie na instytucję, którą skądinąd oczywiście również jest i musi po- zostać. Wydaje mi się, że na potrzeby dyskusji synodalnych, dotyczących w myśl jego założeń, duszpasterstwa, wyeksponowanie tego aspektu jest ważniejsze niż opisywanie instytucjonalnego i organizacyjnego charakte- ru parafii Archidiecezji Łódzkiej. Jak zresztą zobaczymy w kolejnych akapi- tach, przyjęta przeze mnie perspektywa raczej odbiega od mainstreamu badań socjologicznych nad parafią, z reguły skoncentrowanych na jej aspekcie strukturalno-funkcjonalnym. Spójrzmy zatem przez chwilę na rozważaną tu problematykę z perspektywy socjologii parafii.

2. Krótko o socjologii parafii

W odniesieniu do socjologii polskiej⁴, parafia jako przedmiot badań, inte- resowała socjologów od początku powstania tej dyscypliny, a nawet przed jej instytucjonalnym ukonstytuowaniem się w Polsce⁵ (Filrit 1998: 16). Co cie-

4 Nie ma tu miejsca na referowanie niesłychanie bogatego dorobku badawczego realizowane- go przede wszystkim przez dwa ośrodki socjologii religii – warszawki (badania E. Ciupaka, J. Malanowskiego, K. Adamus-Marczewskiej, E. Firlit) oraz KUL-u, gdzie tradycje badań nad parafią sięgają jeszcze okresu międzywojnia, zainicjowane przez F. Mirka, a następnie rozwijane przez J. Majkę, W. Piwowarskiego, R. Kamińskiego, J. Mariańskiego (Firlit i in. 1990:11).

5 Wątek ten pojawił się bowiem w słynnym pięciotomowym dziele Chłop polski w Europie i Ame- ryce (tł. polskie 1976) autorstwa Williama Thomasa i Floriana Znanieckiego, które w oryginale

kawe, pierwsze analizy socjologiczne związane z parafią dotyczyły przede wszystkim badań nad emigracją. Dziewiętnasto- i dwudziestowieczna histo- ria społeczeństwa polskiego w kontekście procesów migracyjnych – od Wiel- kiej Emigracji po powstaniu listopadowym poczynając, poprzez ekonomiczne wyjazdy „za chlebem”, zwłaszcza z Galicji i Królestwa Polskiego, emigrację II wojny światowej, stanu wojennego, po dynamiczną emigrację poakcesyjną do Unii Europejskiej (2004) – to zawsze był ruch w jednym kierunku. Pol- ska od lat ma zatem ujemne saldo migracyjne. Szacuje się, że dziś poza grani- cami kraju żyje ok. 20 mln Polaków.

Na przełomie XIX i XX w., w związku z panującą na wsiach biedą, emi- growali głównie ich mieszkańcy. Siła więzi wiejskich społeczności lokalnych, połączona z tradycyjną religijnością czyniła z parafii – kościoła, cmen- tarza, jeden, a w zasadzie jedyny punkt w przestrzeni łączący fizycznie ludzi gromadzących się na religijne uroczystości i symbolicznie łączyła po- kolenia – jako wspólny punkt odniesienia dla wszystkich. Ciągłość pokoleń zapisana była w księgach parafialnych i na cmentarnych nagrobkach. Cha- rakteryzując siłę więzi z parafią, Znaniecki pisał: „ […] kościół w pewnym sensie był ośrodkiem i symbolem moralnej jedności z poprzednim pokole- niem. Zgodnie z tradycją chłopską, jego ojcowie i praojcowie spotykali się w tym samym miejscu, ich ciała pochowano koło kościoła […] I kiedy prze- minie obecne pokolenie, ich dzieci i wnuki również będą się tu spotykać

«aż do końca świata», żywiąc te same uczucia wobec swych przodków, ja- kie ci ostatni żywili wobec poprzednich pokoleń” (Thomas, Znaniecki 1976:

221). Nic zatem dziwnego, że na emigracji szybko powstawały polskie para- fie. Dotyczy to zwłaszcza wielkiej ekonomicznej emigracji do Stanów Zjed- noczonych. W Chicago pierwsza polska parafia powstała w 1867 r. i wokół niej ogniskowało się całe życie Polaków (Isański 2018: 31). Był to kościół pw. św. Stanisława Kostki, do parafii należało 50 tys. wiernych, co plasowa- ło ją wśród największych parafii na świecie. Amerykańscy mieszkańcy miasta, mówiąc o polskich kościołach, używali określenia the Polish cathedral style i często byli przekonani, że monumentalne polskie kościoły po prostu są ka- tedrami, chociaż żaden z nich nie miał takiego statusu. Kościoły budowane były ze składek emigrantów, czyli niewykwalifikowanych robotników, któ- rzy, co prawda dzięki pracy w chicagowskiej stoczni czy rzeźni, byli w stanie utrzymać wielodzietne rodziny (8–11 dzieci było normą), jednak plasowa-

The Polish Peasant in Europe and America ukazało się w latach 1918–1920. Znaniecki, po po- wrocie z USA, przyczynił się do ukonstytuowania socjologii jako dyscypliny uniwersyteckiej, powołując w 1920 r. pierwszą w Polsce Katedrę Socjologii i Filozofii Kultury na Uniwersytecie Poznańskim.

li się na dole hierarchii społecznej, wykonując najgorzej płatne zajęcia. Kie- dyś jednego z emigrantów zapytano: „Zarabiacie niewiele, żyjecie w biedzie, dlaczego marnujecie swoje pieniądze na budowę takich kościołów”. Męż- czyzna odpowiedział: „Bo chcę być pochowany, słysząc bicie sowich wła- snych dzwonów. Chcę mieć takie same korzenie jak mój ojciec, ale ja już nie wrócę do Polski. Żyję teraz tu, tu jest moja żona, tu są moje wnuki, one też nigdy nie wrócą, więc chcę być pochowany, słysząc bicie własnych dzwo- nów, chcę żeby to były moje dzwony, dlatego budujemy te kościoły”⁶. Józef Chałasiński po prowadzonych w 1931 r. badaniach w Chicago pisał: „Para- fia to dla robotnika-emigranta część starego kraju. Część tego, z czym czują się związani całą swoją osobowością. Ta część musi im zastąpić wszystko, co zostawili, staje się symbolem wszystkiego, co było ich, a od czego musie- li odejść. Nic też dziwnego, że rola parafii w psychice emigranta rozrosła się do rozmiarów tak wielkich, w jakich nie występuje w najbardziej zapadłych wioskach Polski” (Chałasiński 1976: 13).

Poświęciłam ten akapit pozornie pobocznemu wątkowi, związane- mu w istocie z historią społeczną, aby pokazać siłę parafii jako instytu- cji i grupy społecznej w społeczeństwie tradycyjnym i na poły współczesnym.

Można powiedzieć, że zarysowane tu mechanizmy społeczne już dzisiaj, w społeczeństwie ponowoczesnym nie funkcjonują, a więc i parafie zatraciły swoje funkcje i siłę integracyjną zarówno w wymiarze religijnym, jak i spo- łecznym. Trudno jest się nie zgodzić z tym stwierdzeniem. Niemniej jednak rozwój społeczeństwa i przekształcanie się wzorów kulturowych, o ile nie mamy do czynienia z rewolucyjnym cięciem, dokonuje się na ogół w sposób stopniowy i dzisiaj można, moim zdaniem, odnaleźć ślady ówczesnej religij- ności, zwłaszcza w odniesieniu do interesującej nas problematyki postrzega- nia parafii, a zwłaszcza obrazu prowadzących ją księży. Do myśli tej jeszcze powrócę.

Jeśli chcemy analizować rolę parafii w odniesieniu do współczesne- go polskiego społeczeństwa, należy, moim zdaniem, podkreślić kilka kwe- stii. Pierwszą jest doświadczenie transformacji, niosące ze sobą głębokie zmiany polityczne, społeczne i gospodarcze oraz zmiany kulturowe⁷. Otóż

6 Na podstawie filmu The Fourth Partition – Czwarta dzielnica. Chicago’s Polish immigrants at the dawn of the 20th century, reż. Adrian Prawica 2013.

7 Te ostatnie mentalnie nakładają się na proces transformacji ustrojowej, ale faktycznie dotyczą globalnej zmiany kulturowej związanej z rewolucją komunikacyjną i gwałtownym przyspiesze- niem technologicznym. Oczywiście, moglibyśmy się zastanowić, czy i w jakim stopniu zmiany te dotyczyłyby naszego społeczeństwa, gdyby wciąż było politycznie zniewolone, ale jest to już czysto teoretyczna dywagacja. Współczesne procesy społeczne są efektem globalnej moderniza- cji, a nie transformacji ustrojowej.

nie ulega wątpliwości, że w okresie PRL-u, Kościół w Polsce pełnił rolę wyjątkową nie tylko w religijnym, ale też i społecznym wymiarze życia.

Każda dekada w PRL-u zasługiwałaby tu na co najmniej oddzielny akapit.

Odniosę się tylko do okresu poprzedzającego transformację, ponieważ pa- mięć lat osiemdziesiątych jest ciągle pamięcią żywą, punktem odniesienia czy porównania dla niejednego duszpasterza. „Niespodziewany splot wydarzeń społeczno-politycznych [chodzi o lata 80. – K.K.], mających wpływ na miej- sce religii w społeczeństwie polskim, przyniósł ze sobą, nie opisaną nie- stety przez socjologów, zmianę miejsca i funkcji parafii w życiu wspólnot lokalnych. Parafie stały się centrami życia religijnego związanego z pojawie- niem się i rozwojem szeregu ruchów religijnych. W ramach parafii realizo- wano szereg działań o charakterze kulturalnym (wystaw, przedstawień itd.) oraz społecznym (kolportaż pracy, miejsce spotkań), niezwiązanych bezpo- średnio z religią. W efekcie parafia stała się wyróżnionym miejscem w prze- strzeni publicznej, dającym możliwość dyskusji, wyrażenia potrzeb i emocji.

Parafia wciąż była w centrum życia lokalnego, było to jednak inne centrum i innymi więziami łączyło ze sobą parafian” (Mandes, Rogaczewska 2008: 5).

Tak więc rola Kościoła, w tym parafii, w odniesieniu do kwestii społeczno- -politycznych była wówczas nie do przecenienia. Fakt ten w dużej mierze sformatował sposób myślenia księży o parafii oraz o ich roli również w okre- sie przemian transformacyjnych. Wydaje się, że nie podjęli oni w porę reflek- sji nad dynamiką zmian społecznych, zmultiplikowanych przez współczesne, tj. towarzyszące nam w ostatniej dekadzie, zmiany kulturowe związane z glo- balną komunikacją internetową i mediami społecznościowymi. Na margine- sie trzeba zaznaczyć, że te gwałtowne procesy, będące prawdziwą rewolucją kulturową, trafiły na podatny grunt „przygotowany” przez nie tak szybką jak dziś, ale jednak kiełkującą sekularyzację, selektywność czy synkretyzm re- ligijny bardzo dobrze widoczny w badaniach prowadzonych w latach dzie- więćdziesiątych, chociaż ich, moim zdaniem już wtedy niepokojący charakter,

„neutralizowany” był przez ogólnie niezłe makro wskaźniki religijności np.

co do deklaracji wiary czy praktyk mierzonych liczbą dominicantes. Dzisiaj już głośno mówi się o tym, że „część Polaków sądzi, że Kościół musi zmienić swoją doktrynę moralną, jeśli chce utrzymać swoją ważną pozycję społeczną w przyszłości” (Mariański 2017: 229–230), a „w niepewnym, sfragmentary- zowanym i złożonym zarazem świecie, podlegającym wciąż nowym przemia- nom politycznym, ekonomicznym, społecznym i kulturowym, parafia nie jest już oazą bezpieczeństwa dla religijności” (Mariański 2013: 200).

Dochodzimy tutaj do kolejnej ważnej kwestii – jest nią kulturowo umoco- wana rola księdza w polskim społeczeństwie. Chociaż, jak pokażę w rozdziale

omawiającym wyniki badań wśród księży, zajmują oni dość odległe miejsce w badanej od lat hierarchii prestiżu, to jednak zarówno autodefinicja księ- ży (jako osób zajmujących ważne miejsce w społeczności – patrz rozdz VI) oraz społeczne oczekiwania wobec nich, pokazują, że postrzega się ich jako przewodników w wierze. Jeśli zatem myślimy o parafii w kontekście pol- skim, to powinniśmy patrzeć na nią przez pryzmat jej proboszcza, który jest odpowiedzialny za jej funkcjonowanie w każdym jej wymiarze. Wierni ocze- kują, aby to on dawał impuls życiu wspólnoty parafialnej. Nawet jeśli nie będą usatysfakcjonowani jego działaniem, to na ogół nie podejmą sami inicjatywy włączenia się w życie parafii, nie dlatego że tego nie chcą, czy im na tym nie zależy, ale dlatego że sobie tego nie wyobrażają, traktując świat parafii i ple- banii jako wyłącznie należący do kompetencji proboszcza i jego wikariuszy.

W szczegółowo omawianej dalej ankiecie skierowanej do mieszkańców AŁ zamieszczone było m.in. pytanie otwarte dotyczące propozycji zmian we wła- snej parafii. Jedna z respondentek napisała:

„Chciałabym, żeby księża po mszy pobyli jeszcze w kościele, stanęli gdzieś w bocznej nawie… może miałabym więcej odwagi żeby podejść i po- rozmawiać, kiedy robi się już cicho po mszy”.

To krótkie „życzenie” zawiera w sobie kluczową w życiu współczesnej polskiej parafii kwestię – brak kontaktu księży z parafianami. Jak zobaczymy dalej, postulat wyjścia do ludzi, to jeden z ciągle powtarzających się refre- nów w tej książce. Drugim ciekawym elementem tej wypowiedzi jest brak odwagi, aby podejść i porozmawiać. Widzimy tu echa zakorzenionego głębo- ko kulturowego obrazu księdza jako kogoś szczególnego w rozumieniu niedo- stępności, asymetryczności kontaktu, możliwości wyjścia parafian z inicjatywą – takie stereotypy, budowane i niekiedy pieczołowicie pielęgnowane zarów- no przez księży, jak i świeckich muszą być przełamywane we współczesnych realiach funkcjonowania parafii, jeśli chcemy, aby była ona żywą wspólnotą wspólnot.

Jak pokazują badania wśród wiernych, parafia „jest «gospodarstwem»

proboszcza i niezależnie od wszystkich innych zmiennych, jak miejscowe tradycje, obecność stowarzyszeń, aktywność świeckich – to on jest odpowie- dzialny za ostateczny kształt parafii. Widać to znacznie lepiej na wsi niż w mie- ście” (Mandes, Rogaczewska 2008: 15). Mamy tu do czynienia z pozornym paradoksem – badania pokazują, że w parafiach wiejskich aktywność świec- kich mierzona zaangażowaniem we wspólnoty w obrębie parafii jest mniej- sza niż w miastach, podczas gdy można by się było spodziewać, że to właśnie w małych parafiach wiejskich poczucie wspólnoty jest najgłębsze. Okazu- je się, że zależność ta sprawdza się, ale bardziej w wymiarze terytorialno-

-instytucjonalnym. Ludzie znają się dobrze, nie są anonimowi, biorą udział w uroczystościach parafialnych, zareagują na prośbę proboszcza, np. o pomoc w sprzątaniu kościoła czy pracach remontowych, ale nie budują wspólnoty będącej „ostatecznym umiejscowieniem Kościoła, a poniekąd samym Kościo- łem zamieszkującym pośród swych synów i córek”. Wiąże się to z wciąż dość tradycyjnym modelem religijności oraz właśnie z postrzeganiem księdza, pro- boszcza jako osoby nadającej ton życiu parafii i kształtującej jej ramy. Jeśli do- damy do tego, że wizja ta jest pozytywnie weryfikowana przez samych księży, którzy obsadzają się w roli „ważnej postaci w społeczności lokalnej”, to nie należy się dziwić, jak pokazują badania, że w duszpasterstwie polskim domi- nują dwa typy parafii: hierarchiczny i organizacyjny. Ten pierwszy związany jest z aspektem instytucjonalnym, drugi z propozycjami duszpasterskimi or- ganizowanymi dla parafian, a nie z nimi. To proboszcz decyduje, jakie formy wspólnoty, grupy modlitewne zorganizuje dla parafian, uznając z góry, że takie właśnie są potrzebne (Biela 2014: 63 za Wielebski 2019: 115). Co ciekawe, wydaje mi się, że badawcze spojrzenie socjologów również nie jest dalekie od tej perspektywy. Co prawda, w literaturze socjologicznej postrzega się parafię jako podstawową jednostkę religijno-kościelną – instytucję pierwszego kon- taktu – „najbardziej «wysuniętą» placówkę Kościoła w jego zetknięciu ze światem” (Mariański 2013: 200), uznając, że ma ona do spełnienia właśnie funkcje religijno-kościelne, to ich badanie ogranicza się zazwyczaj do spraw- dzenia, na ile parafianie korzystają z tych funkcji poprzez własne deklaracje wiary oraz przywiązanie do praktyk religijnych. Oczywiście trzeba od razu za- znaczyć, że jest to bardzo ważny wymiar badawczy oparty na założeniu same- go Kościoła, że jest on wspólnotą wiernych i pełne doświadczenie wiary może realizować się tylko we wspólnocie, a więc m.in., a w zasadzie przede wszyst- kim, w Kościele partykularnym, którego najmniejszą komórką jest parafia.

Socjologów parafia interesuje zatem jako przejaw empirycznego oraz lo- kalnego aspektu życia Kościoła i od tego jak rozumieją oni przejawy owe- go życia zależy sposób postrzegania i badania parafii. Najczęściej parafia jest analizowana ze względu na przynależność do Kościoła jako instytucji, która, jak każda instytucja, powinna zrealizować określone funkcje. W takim odniesie- niu parafia jest postrzegana jako miejsce świadczenia „usług duszpasterskich”, czyli sakramentów, wsparcia wiernych oraz edukacji religijnej. Tworzo- na w takim odniesieniu więź z parafią ma charakter instrumentalny – wier- ni są klientami – odbiorcami usług, księża zaś ich dostarczycielami (Mandes, Rogaczewska 2008: 3). Ten język opisu może razić jako zupełnie nie przy- stający do sfery sacrum. Wszak nie przystaje on np. do opisu rzeczywisto- ści uaktywnianej przez sprawowanie sakramentów. A jednak, jeśli spojrzymy

na realne funkcjonowanie niektórych parafii – księży „urzędników” i parafian zainteresowanych w „odbiorze usługi” – użyte sformułowania zaczynają być niepokojąco adekwatne. Zwracam na to uwagę już teraz, jedynie delikatnie zarysowując problem. Wątek ten będzie niejednokrotnie powracał w dalszej części tego opracowania.

Socjologowie podkreślają zarazem, że oprócz tych podstawowych zadań parafia spełnia również inne zadania, np. opiekuńcze, kulturalne, oświatowe, administracyjne i gospodarcze, rekreacyjne, pielgrzymkowe i turystyczne, in- terwencyjne i doradcze. Efektem takiej perspektywy jest profilowanie badań nad parafią przede wszystkim ze względu na jej funkcje podstawowe – re- ligijne (np. religijność polskich parafian, przemiany religijności w nowych ośrodkach duszpasterskich, typologie religijności parafian, parafia jako ośro- dek wychowania religijnego, czy też opis jej struktury organizacyjnej) (Firlit 1998: 49). Wśród badań dominują opisy socjograficzne, pokazujące konkret- ne parafie, lub też konkretne środowiska przez podział parafii na miejskie (tu można dodatkowo mówić o dużych i małych ośrodkach miejskich), miej- sko-wiejskie i wiejskie. Dużo mniej uwagi poświęca się tzw. funkcjom eks- tensywnym, tzn. wychodzącym ponad podstawowe zadania parafii, są one też nazywane uzupełniającymi. Analizując literaturę dotyczącą parafii, mogę powiedzieć, że istnieje zgoda co do uznawania jej funkcji podstawowych, czyli działalności związanej z posługą religijną. Powtórzmy – zadaniem pa- rafii jako najmniejszej wspólnotowej cząstki Kościoła powszechnego jest włączanie nowych jednostek do jego wspólnoty (sakramenty chrztu oraz Eu- charystii i bierzmowania), codzienna posługa sakramentalna (Eucharystia i sa- krament pojednania) oraz katechizowanie parafian. Wszelkie inne funkcje zaliczane są do funkcji ekstensywnych, a ich pojawienie się jest skontekstu- alizowane potrzebami danego środowiska lokalnego, okolicznościami spo- łeczno-politycznymi, typem społeczeństwa itp. Powyżej już je wymieniłam na podstawie opracowań opublikowanych w XXI w., ale sięgnijmy jeszcze do prac wcześniejszych, np. w 1984 r. ks. Romuald Kamiński pisał, że w Pol- sce powojennej parafie tracą funkcje uzupełniające. Z kolei wyżej wskazywa- łam, że to właśnie w latach 80., zwłaszcza po stanie wojennym, wiele polskich parafii takie właśnie funkcje podjęło czy wzmocniło. Kamiński twierdził, że ograniczenie funkcji uzupełniających wpisuje się w globalne przemiany spo- łeczne, kiedy wiele potrzeb, w różnych obszarach życia, może być zaspoka- janych przez rozmaite instytucje. Autor wymienia m.in. funkcję integracyjną, kontroli, administrowania dobrami materialnymi, misyjną, szerzenia oświaty i kształcenia parafian (Kamiński 1984: 212). Z kolei w 1983 r. ks. Włady- sław Piwowarski, reprezentując podobne przekonanie, stwierdził, że w tzw.

„Kościele ludowym funkcje ekstensywne nie są realizowane we wspólnotach parafialnych, które koncentrują się na funkcji religijnej i duszpasterskiej. Aby zdynamizować życie parafii postulował, w ramach rozwinięcia funkcji uzu- pełniających, utworzenie małych wspólnot religijnych w parafiach oraz oży- wienie funkcji humanizacyjnej poprzez otwarcie na potrzeby parafian, ich wspomaganie i dialog z różnymi środowiskami” (Piwowarski 1983 za Firlit 1998: 43).

Jak widać z przywołanych tu dwóch, dość spójnych stanowisk, to, co dzisiaj określilibyśmy jako funkcje podstawowe, tzn. realizujące religijny wymiar wspólnoty parafialnej, a więc misyjność (dziś powiedzielibyśmy nowa ewan- gelizacja), miłosierdzie, caritas oraz zaangażowanie świeckich w tworzenie wspólnot religijnych, uznawane było przez socjologów, którzy oprócz swo- ich zainteresowań byli też kapłanami, za funkcje ekstensywne⁸. Przykład ten dobrze ilustruje w moim odczuciu, po pierwsze, społeczno-kulturowy kon- tekst spojrzenia na parafię – czym jest, czym przede wszystkim powinna być, po drugie, konsekwencje przyjęcia określonych wizji rzeczywistości i ich interpretacji.

Należy tu, moim zdaniem, wskazać dwie konsekwencje. Po pierwsze, chodzi o przeformułowanie dotychczasowej wizji duszpasterstwa parafialne- go. Mimo systematycznych i kategorycznych katechez Kościoła w tej sprawie (wymienię „tylko” nauczanie papieży Jana Pawła II i Franciszka), duszpaster- stwo w polskich parafiach, jeśli spojrzeć na nie en mass, niewiele się zmieni- ło na przestrzeni ostatnich dekad (np. w odniesieniu do badań parafii w latach 90. w związku z procesem transformacji ustrojowej). Przekonanie to moż- na zbudować na podstawie obserwacji duszpasterstwa we własnej parafii czy w innych kościołach. Potwierdzają to badania nieustająco pokazujące bar- dzo niski stopień aktywności w grupach i wspólnotach parafialnych. Wreszcie zwracają na to uwagę autorzy tekstów (większość z nich to księża), komen- tujących współczesny stan duszpasterstwa (np. Wielebski 2019, Biela 2014, Stępniak 2015, Duda 2015, Mariański 2013, Pawlina 2012).

8 Dodajmy do tego pielgrzymki – wymienione wcześniej w grupie funkcji ekstensywnych. W ostat- nich dekadach pielgrzymowanie (choć Victor Turner nazywa je „lukrem na cieście pobożności”

Turner 2005: 146–147) stało się bardzo intensywnym doświadczeniem religijnym, wpisanym w działania ewangelizacyjne czy autoewangelizacyjne. Dotyczy to zarówno pieszych piel- grzymek do polskich sanktuariów (zwłaszcza do Częstochowy), jak i wyjazdów poza granicę:

do Ziemi Świętej czy sanktuariów maryjnych. Jeśli potraktować by fenomen pielgrzymek „re- strykcyjnie”, nakładając na nie teologiczną definicję parafii, to zapewne uznane by one zostały za poboczny aspekt jej działań. Jeśli natomiast popatrzymy się na pielgrzymki jako na rzeczywi- stość uruchomiającą doświadczenie wspólnoty, to stają się one jednym z ważnych elementów for- macji religijnej.