Sposób przeprowadzenia badań
3. Charakterystyka badanych
kolejne 8% jako niewierzące 9. W pozyskanej próbie ogólne deklaracje wiary pokrywają się reprezentatywnymi badaniami społeczeństwa polskiego. Nato-miast odsetek osób deklarujących się jako niewierzące (nawet jeśli włączyć w to osoby niezdecydowane) jest w zebranych danych znacząco niższy. Do-datkowo zestawiam te dane z odpowiedziami na to samo pytanie postawione w kwestionariuszu dla rodzin i dla młodzieży. Widzimy tu znaczące różnice, zwłaszcza gdy mowa o młodzieży. Odpowiedzi tej grupy badanych wydają się najbliższe współczesnej rzeczywistości, jeśli chodzi o ogólne tendencje związane z deklaracjami wiary w naszym społeczeństwie.
Wśród osób odpowiadających 256, czyli 3,4%, zadeklarowało, że w ogóle nie chodzi do kościoła. Osoby te zostały zapytane o przyczynę takiej decyzji.
Tabela 3. Odpowiedź na pytanie: Dlaczego nie chodzi P. do kościoła?
Dlaczego P. nie chodzi do kościoła? Liczba
Nie odczuwam takiej potrzeby 66
Jestem osobą niepełnosprawną/ nie wychodzę z domu 41 Mam już swoje lata, mógłbym/mogłabym pójść do kościoła,
ale wolę wysłuchać mszy w radio lub telewizji 4
W niedzielę mogę wreszcie odpocząć 41
Pracuję w weekendy 24
Nie mam czasu 13
Konkretne zachowanie księdza wobec mnie sprawiło, że przestałem/am
chodzić do kościoła 96
Kościół nie jest mi potrzebny dla rozwoju mojej wiary 44 Kościół jest instytucją, która wyrządziła wiele złego i nie chcę się z nią
identyfikować 64
Uważam, że nie muszę słuchać księży i chodzić do kościoła, aby wierzyć 107 Pan Bóg nie rozlicza z chodzenia do kościoła, ale z dobrego życia 146 Źródło: Opracowanie własne. Odpowiedzi przekraczają liczbę respondentów (265), ponieważ
można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź.
9 Komunikat z badań CBOS 74/2020, Religijność Polaków w ostatnich 20 latach.
Odpowiedzi te, mimo że nie są reprezentatywne, wyraźnie ujawniają dwie tendencje. Po pierwsze, negatywny stosunek do instytucji Kościoła, który ujawnia się w dwóch aspektach – sekularyzacyjnych przekonaniach, że praktykowanie wiary we wspólnocie nie jest osobie wierzącej potrzebne oraz nieprzychylne nastawienie do Kościoła uosabianego przez księży, lub też jako instytucji, która spełnia/niła niechlubną rolę w świecie. Również od-powiedź – „nie odczuwam takiej potrzeby” mieści się we współczesnym zin-dywidualizowanym i zsekularyzowanym sposobie doświadczania religijności.
Z kwestiami takimi mieliśmy do czynienia w badaniach na temat młodzieży oraz rodziców dzieci pierwszokomunijnych. W tym opracowaniu zagadnie-nia te zejdą na dalszy plan, bo po pierwsze, nie były one przedmiotem ankie-ty (nie zadano respondentom pytań doankie-tyczących postaw wobec prawd wiary i stosowania się do konkretnych wskazań Kościoła); po drugie, chyba jed-nak osoby, które odpowiedziały na ankietę w zdecydowanej większości nie podlegają procesowi sekularyzacji (chociaż oczywiście podlegają różnym procesom modernizacyjnym). Potwierdzają to deklaracje dotyczące praktyk religijnych. Przedstawiam je poniżej. W tabeli tej oraz w kilku innych dodat-kowo w nawiasach zamieszczam procent odpowiedzi wyliczony z grupy 411 respondentów, którzy dwukrotnie wypełnili ankietę związaną z pracami Syno-du, tzn. oprócz tej internetowej mieli okazję brać udział w badaniu młodzieży albo rodziców dzieci pierwszokomunijnych. Duża część wyników wśród tej grupy nieznacznie różni się od głównej puli danych na korzyść jeszcze znacz-niejszego zaangażowania większości z tych respondentów. W tym celu zresztą zostały zestawione te dane – można było założyć, że ktoś, kto „przeszedł”
przez któryś z papierowych kwestionariuszy ankiety audytoryjnej (przy-pomnijmy dość długiej, niekiedy skomplikowanej i wypełnianej pod presją czasu) i już całkowicie dobrowolnie 10 podjął się wypełnienia ankiety w in-trenecie, cechuje się dużym zaangażowaniem. To założenie potwierdziło się, będzie to widoczne zwłaszcza w pytaniu o aktywność w życiu parafialnym.
10 Oczywiście poprzednie badania były również dobrowolne – kwestionariusz był rozdawany i moż-na było odmówić jego wypełnienia lub oddać pusty (niektórzy respondenci tak właśnie robili).
Niemniej jednak sytuacja lekcji w szkole (ankiety dla młodzieży) oraz zebrania z rodzicami dzie-ci pierwszokomunijnych wiązała się, jeśli nie z presją, to oczekiwaniem, że respondent wypeł-ni ankietę – zwracali na to uwagę zwłaszcza rodzice w drugim badawypeł-niu.
Tabela 4. Odpowiedź na pytanie: Czy bierze P. udział w takich praktykach religijnych, jak msze, nabożeństwa lub spotkania religijne?
Czy bierze P. udział w takich praktykach religijnych, jak msze, nabożeństwa lub spotkania religijne?
Parafia Parafia Rodzice Młodzież
Liczba % % 11 %
Tak, ale tylko dlatego że tak wypada,
np. z okazji ślubu, pogrzebu, chrztu itp. 195 2,7 5,7 22,9
Tak, kilka razy do roku 375 5,2 15,7 21,8
Tak, przeciętnie jeden, dwa razy
w miesiącu 324 4,5 17,2 12,6
Tak, zazwyczaj kilka razy w tygodniu 1797
(137) 25,1
(33,3) 4,1 4,8
Tak, zazwyczaj raz w tygodniu 4335
(212) 60,5
(51,6) 54,2 25,2
Tak, zazwyczaj kilka razy w tygodniu, ale za pośrednictwem radia lub TV,
bo nie wychodzę z domu 41 0,6 – –
Tak, zazwyczaj raz w tygodniu, ale za pośrednictwem radia lub TV,
bo nie wychodzę z domu 20 0,3 – –
W ogóle w nich nie uczestniczę 82 1,1 1,1 11,8
Ogółem 7169 100,0 Źródło: Opracowanie własne.
Dane dotyczą 7169 respondentów, a więc odjęto 148 osób, które zade-klarowały się jako niewierzące. Z odpowiedzi wynika, że 85,6% z tej liczby to dominicantes, podczas gdy procent dominicantes (jeden z najniższych wśród wszystkich diecezji) w AŁ według najnowszych danych wynosi 24,5% 12. Je-śli dodamy do tego osoby, które co prawda nieregularnie, ale jednak przycho-dzą na niedzielną mszę (przeciętnie jeden, dwa razy w miesiącu), to procent przychodzących do kościoła wśród respondentów zwiększa się do 90,1%.
11 W przypadku danych dotyczących rodzin i młodzieży podawanych w tej i w następnych tabelach procenty nie sumują się do 100, ponieważ nie wszyscy udzielili odpowiedzi na to pytanie.
12 Dane dotyczące liczby dominicantes, communicantes i participantes pochodzą z najnowsze-go opracowania Annuarium statisticum ecclesiae in Polonia AD 2020, http://iskk.pl/images/sto-ries/Instytut/dokumenty/Annuarium_Statisticum_2020_07.01.pdf (dostęp: 18.03.2020).
Żadna diecezja polska nie charakteryzuje się takim wynikiem – najwyż-szy wskaźnik dominicantes to 71,3% – diecezja tarnowska, 64,3% – rze-szowska oraz 60,4% – przemyska. Średnia dla całej Polski wynosi 38,2%.
W tabeli zestawiłam te dane z poprzednimi dwoma badaniami: odpowiedzia-mi młodzieży oraz rodziców. I tak wśród badanych rodziców dzieci pierwszo-komunijnych procent dominicantes również przekraczał średnią diecezjalną, ale był niższy niż w omawianym teraz badaniu – 58,3%. Natomiast wśród młodzieży dominicantes to 30% – też więcej niż średnia dla AŁ, ale je-śli weźmiemy pod uwagę, że większość badanej młodzieży to uczestnicy lek-cji katechezy, to widać wyraźnie, że w tej grupie respondentów najbardziej odzwierciedlają się współczesne procesy sekularyzacji.
Do tych danych dodajmy informacje na temat deklaracji przystępowa-nia do Komunii św., czyli wskaźnik communicantes.
Tabela 5. Odpowiedź na pytanie: Jak często przystępuje P. do Komunii św.?
Jak często przystępuje P.
do Komunii św.?
Parafia Parafia Rodzice Młodzież
Liczba % % %
Kilka razy w tygodniu 1184
(84) 17,3
(20,4) 1,4 1,8
Raz w tygodniu 3485
(190) 50,8
(46,2) 18,8 13,8
Przeciętnie raz w miesiącu 414 6,0 8,3 8,0
Kilka razy do roku 1032 15,0 32,5 22,9
Raz w roku 197 2,9 15,5 8,1
W ogóle 546 8,0 22,4 7,7
Ogółem 6858 100,0
Źródło: Opracowanie własne.
W przypadku badań wśród parafian procent communicantes został obli-czony od liczby tych, którzy zadeklarowali, że chodzą do kościoła (odjęto więc odpowiedzi osób niewierzących, nie wychodzących z domu oraz deklaru-jących okazjonalną obecność w kościele z racji na śluby, chrzty, pogrzeby, dodatkowo 34 osoby nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie). W tabeli, dla po-równania, tak jak poprzednio, zamieściłam wyniki poprzednich badań wśród rodzin i młodzieży. Jak widać z deklaracji respondentów, 68,1% z nich to
communicantes, a wskaźnik communicantes dla AŁ wynosi 11,8%, śred-ni dla Polski 17,3%, w diecezji tarnowskiej, gdzie jest najwyższy – 26%.
Widzimy też znaczące różnice w porównaniu z wynikami badań wśród rodzi-ców i młodzieży.
Do tych danych dodajmy jeszcze pytanie o przystępowanie do sakramen-tu pokuty i pojednania.
Tabela 6. Odpowiedzi na pytanie: Jak często przystępuje P. do spowiedzi?
Jak często przystępuje P. do spowiedzi? Liczba %
Kilka razy do roku 3337 48,7
Przeciętnie raz w miesiącu 2110 30,8
Raz w roku 696 10,2
Raz w tygodniu 125 1,8
W ogóle 588 8,6
Ogółem 6856 100,0
Źródło: Opracowanie własne. Odpowiedzi udzieliło 6856 osób.
Jak widać, odpowiedzi w odniesieniu do tych dwóch sakramentów są spójne. Można powiedzieć, że 81,3% respondentów regularnie przystępuje do spowiedzi, co przekłada się na wysoki procent communicantes.
Jaki z tego płynie wniosek? Ankietę w Internecie dotyczącą parafii wy-pełnili w znakomitej większości praktykujący mieszkańcy naszej archidie-cezji. Oczywiście nie możemy na podstawie takiej grupy badanych ustalić, jak wygląda aktywność mieszkańców AŁ w ogóle. Wszelkie dane dotyczące religijności polskiego społeczeństwa, postawy wobec prawd wiary, stosun-ku do nauczania Kościoła, dominicantes, communicantes oraz dane dotyczą-ce AŁ wskazują, że grupa, która tworzy większość respondentów tej ankiety, jest absolutnie niereprezentatywna. Co więcej, jeśli dane zebrane w badaniach nad młodzieżą i rodzinami nie miały statusu reprezentatywności nej, jednak w dużym stopniu pokrywały się z innymi analizami statystycz-nymi przeprowadzostatystycz-nymi na próbach ogólnopolskich, tak w przypadku tych badań trudno jest poszukiwać takich podobieństw. Widać to chociażby wyraź-nie w powyższych tabelach, gdzie zestawiłam odpowiedzi na to samo pytawyraź-nie zadane w trzech kolejnych badaniach. Oczywiście nikt nie mógł mieć wpły-wu na to, kto wypełni ankietę internetową. Wypełnili ją ci (rzecz jasna nie
wszyscy, bo wiele osób mogło o ankiecie nie wiedzieć), którzy regularnie uczestniczą w mszach i nabożeństwach. Są oni zatem obserwatorami ży-cia swoich parafii, a jak pokażę dalej, część z respondentów jest aktywny-mi członkaaktywny-mi wspólnot, życia parafialnego.
Kilkakrotnie w tym rozdziale podkreślałam, że respondenci to „prawdziwi”, a nie statystyczni parafianie. Ta okoliczność każe powrócić do początku tego rozdziału i pytania o status poznawczy zebranego materiału i określenie cha-rakterystyki badanej grupy. Jak zaznaczyłam na początku, w przypadku dwóch pierwszych badań dało się je zaprojektować według określonego zamy-słu co do grupy badanej (młodzież maturalna, rodzice dzieci pierwszokomunij-nych) jako zamkniętego zbioru o określonych cechach. W przypadku ankiety skierowanej do mieszkańców AŁ w badaniu internetowym, przeprowadzonym w opisanym trybie, nie mogłam mieć na to żadnego wpływu. Tak więc zbiór respondentów, którzy wypełnili ankietę, określił się „samoistnie”, co daje możliwość w dalszych częściach tego opracowania dokonania analiz i inter-pretacji w odniesieniu do tej grupy. Jeśli uwzględnimy, że analizy te mają służyć pracom Synodu, prowadzącym do namysłu nad kwestiami duszpaster-stwa, to poznanie tej grupy wiernych, którzy są w sercu Kościoła, stanowią
„sól ziemi”, może być niezwykle pomocne. Powtórzmy, być może do znu-dzenia, ale jest to niezwykle ważne, to ci wierni, z którymi na co dzień spo-tykają się księża w swoich parafiach. Jak zobaczymy w dalszych rozdziałach, obraz ten nie jest pozbawiony pęknięć i zarysowań. Jak już wspomniałam, Internet zachęca do szczerych, zaangażowanych odpowiedzi i niewątpliwie w tym przypadku mamy z takimi do czynienia.
3.1. Charakterystyka osób niewierzących
Osoby, które odpowiedziały, że są niewierzące były automatycznie kiero-wane na inną ścieżkę i odpowiadały jeszcze tylko na dwa pytania, a następnie kończyły ankietę. Takich osób, jak widać, było 148, czyli 2,0% respondentów, którzy zdecydowali się wypełnić ankietę. Ponieważ w dalszym ciągu opraco-wania osoby te nie są już brane pod uwagę, przyjrzyjmy się w tym miejscu ich odpowiedziom.
Pierwsze ze skierowanych do nich pytań dotyczyło przyczyny braku wia-ry. Respondenci mogli wybrać dowolną liczbę odpowiedzi.
Tabela 7. Odpowiedź na pytanie: Dlaczego P. nie wierzy?
DLACZEGO PAN/PANI NIE WIERZY? Tak
w liczbach Nie w liczbach
Tak mnie wychowano 9 139
Nie zgadzam się z nauczaniem moralnym Kościoła 60 88
Zraziła mnie postawa wierzących 66 82
Przyjąłem/am światopogląd laicki 29 119
Nie dano mi łaski wiary 11 137
Straciłem/am wiarę 20 128
Wiara jest sprzeczna z rozumem 86 62
Postawy duchownych i skandale w Kościele sprawiły,
że straciłem/am wiarę 64 84
Konkretne księdza wobec mnie zachowanie sprawiło,
że przestałem/am chodzić do kościoła i straciłem/am wiarę 27 121 Źródło: Opracowanie własne. Odpowiedzi przekraczają liczbę respondentów (148),
ponieważ można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź.
Z zamieszczonych wyników widać, że znikoma liczba osób zadeklarowała, że nie była wychowywana w domu niereligijnym, z czego można wnioskować, że osoby te przeszły przynajmniej podstawowe etapy inicjacji chrześcijań-skiej. Z częstotliwości wyborów w tej grupie największa część dotyczy znie-chęcenia przez antyświadectwo. Jeśli zsumować odpowiedzi odnoszące się do postaw wierzących oraz postaw księży, to takich wskazań jest 157, co ozna-cza, że większość ze 148 osób zaznaczyła przynajmniej jedną z tych przyczyn.
Oczywiście 148 odpowiedzi, zwłaszcza przy puli ponad 7 tys. responden-tów oraz braku kryteriów reprezentatywności badania, nie może być żadną miarą wskaźnikowe. Niemniej jednak, na użytek rozważanej tu problematyki, kiedy dużo miejsca będzie poświęcone kwestii ewangelizacji, można uznać te dane za niepokojącą przestrogę, lub też wskazówkę, że osobiste świadec-two może być współcześnie jednym z najważniejszych czynników zarów-no przyciągających, jak i odpychających od Kościoła.
Drugie pytanie dotyczyło różnych ewentualnych płaszczyzn relacji mię-dzy światem religijnym a respondentami.
Tabela 8. Odpowiedź na pytanie: Czy zgadza się P. z poniższymi stwierdzeniami?
Czy zgadza się P. czy też nie zgadza z poniższymi stwierdzeniami? Tak Nie Jestem niewierzący/a, ale staram się żyć uczciwie i nie krzywdzić
nikogo 136 12
Jestem niewierzący/a, ale ochrzciłem/am dzieci
i posyłam do I Komunii 24 124
Jestem niewierzący/a, ale uważam, że Kościół spełniał pozytywną
rolę w historii Polski 23 125
Jestem niewierzący/a, ale przyjmuję księdza po kolędzie,
bo warto rozmawiać 28 120
Jestem niewierzący/a, ale nie demonstruję swoich poglądów
z obawy przed nietolerancją otoczenia 15 133
Jestem niewierzący/a, ale oczekuję, że ksiądz odprawi mi pogrzeb 16 132 Jestem niewierzący/a, ale uważam, że Jan Paweł II
był wyjątkowym człowiekiem 48 100
Źródło: Opracowanie własne.
Jak widzimy z rozkładu tych odpowiedzi, większość respondentów stara się żyć uczciwie. Mamy tu zapewne do czynienia z grupą w większości autentycznie dystansującą się od Kościoła, tzn. w niewielkiej liczbie korzy-stającą z praktyk religijnych i sakramentów. Są to też zapewne osoby kultu-rowo nieprzychylne Kościołowi, gdyż nie są nastawione na dialog, nie cenią Kościoła jako instytucji również w perspektywie historycznej oraz nie uznają szczególnej roli Jana Pawła II. Można powiedzieć, że reprezentują poglądy niszowe wobec większości, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę pozosta-łych respondentów, którzy wzięli udział w badaniu. Można jednak zapytać prowokacyjnie, czy faktycznie są to poglądy rzadko spotykane, czy jednak występują one dużo częściej, niż myślimy.
Ciekawe jest też, że przy całkowitej przypadkowości danych i tak małej liczbie respondentów ich dane metryczkowe potwierdzają tendencje określane w reprezentatywnych badaniach ogólnopolskich. Wśród tych 148 osób zdecy-dowana większość to osoby młode: 18–25 lat – 36,5%, 26–35 – 25,0%, 36–45 – 14,2%, czyli osoby do 35 lat stanowią 61,5%, a z grupą do 45 lat 75,7%.
Większość to osoby z wyższym wykształceniem (licencjat 16,2% magiste- rium 47,3%) 63,5%. Większość mieszka w Łodzi – 54,1%. I co ciekawe,
większość to mężczyźni 58,1%, mimo że we wszystkich przeprowadzonych trzech badaniach dominują kobiety.