Kodeks Prawa Kanonicznego stwierdza:
Kościoły partykularne, w których istnieje i z których składa się jeden i jedyny Ko-ściół katolicki, to przede wszystkim diecezje […] (KPK 368). Diecezję stanowi część Ludu Bożego, powierzona pasterskiej pieczy biskupa z współpracującym z nim prezbiterium, tak by trwając przy swym pasterzu i zgromadzona przez niego w Duchu Świętym przez Ewangelię i Eucharystię, tworzyła Kościół partykularny, w którym prawdziwie obecny jest i działa jeden, święty, katolicki i apostolski Ko-ściół Chrystusa (KPK 369).
Każda diecezja jako jednostka organizacyjno-terytorialna z konkret-nie wyznaczonymi granicami przestrzennymi stanowi Kościół partykularny.
Na jej czele stoi biskup, którego kompetencje zostały już wskazane wcześniej.
Diecezja podzielona jest na dekanaty (jednostki administracyjne zrzeszające kilka sąsiednich parafii), w nich parafie. W Polsce w 1992 r. nastąpiło znaczą-ce przeorganizowanie struktury terytorialno-administracyjnej Kościoła Kato-lickiego. Na mocy Bulli Jana Pawła II Totus Tuus Poloniae populus zostały zmienione granice wszystkich dotychczas istniejących 27 diecezji, utworzo-no 13 utworzo-nowych oraz ustautworzo-nowioutworzo-no 8 utworzo-nowych metropolii (prowincji kościelnych).
Po reformie struktura administracyjno-terytorialna przedstawiała się zatem następująco: 13 metropolii, 39 diecezji obrządku łacińskiego, Ordynariat Polowy Wojska Polskiego oraz jedna diecezja obrządku grekokatolickiego.
Główną przyczyną tej reorganizacji było dążenie do zmniejszenia obszaru die-cezji, aby umożliwić biskupowi skuteczniejsze sprawowanie funkcji dusz-pasterskich poprzez częstsze kontakty z księżmi diecezji oraz wiernymi.
Była to największa w historii Kościoła w Polsce reorganizacja struktur ko-ścielnych i faktycznie doprowadziła do zmniejszenia terytorium statystycznej diecezji z 11,6 do 8 tys. km2. Spadła też statystyczna liczba mieszkańców die-cezji z 1,4 mln do 970 tys. (Firlit 1998: 55).
Dopełnieniem reorganizacji z 1992 r. było w 2004 r. powołanie dwóch nowych diecezji oraz podniesienie archidiecezji łódzkiej do godno-ści metropolii i włączenie do niej diecezji łowickiej (należącej wcześniej do metropolii warszawskiej). W rezultacie tych zmian, od 2004 r. strukturę
administracyjną Kościoła katolickiego w Polsce tworzą 44 jednostki kano-niczne: 41 diecezji terytorialnych, wchodzących w skład 14 metropolii łaciń-skich i jednej grekokatolickiej (z dwiema diecezjami) oraz Ordynariat Polowy Wojska Polskiego (obejmujący cały kraj i tereny polskich kontyngentów woj-skowych). W istniejącej od 2004 r. strukturze organizacyjnej Kościoła katolic-kiego obrządku łacińskatolic-kiego w Polsce, najmniejszymi pod względem terytorium diecezjami są diecezje: sosnowiecka (2,0 tys. km2), gliwicka (2,2 tys. km2), ka-towicka (2,4 tys. km2) oraz gdańska (2,5 tys. km2), natomiast największymi die-cezje: koszalińsko-kołobrzeska (14,6 tys. km2), pelplińska (12,8 tys. km2), szczecińsko-kamieńska (12,7 tys. km2) i warmińska (12,0 tys. km2). Najmniej-szymi diecezjami pod względem liczby wiernych Kościoła katolickiego ob-rządku łacińskiego są diecezje: drohiczyńska (158 tys.) i białostocka (346 tys.).
Największa liczba wiernych mieszka w diecezjach: krakowskiej (1564 tys.), poznańskiej (1480 tys.) i warszawskiej (1425 tys.). W zdecydowanej większo-ści diecezji liczba wiernych nie przekracza 1 mln 9.
Na tym tle Archidiecezja Łódzka jawi się jako średnia co do zajmowane-go obszaru – 5,2 tys. km2 oraz dość liczna (choć nie należąca do największych) – 1340 tys. mieszkańców. O tej sporej liczebności decyduje Łódź – do niedaw-na drugie, a obecnie trzecie co do wielkości miasto w Polsce. W Łodzi miesz-ka ok. 52% wszystkich archidiecezjan.
Według najnowszego wydania Annuarium Statisticum Ecclesiae in Polo- nia (2020) w 2018 r. działalność duszpasterską prowadziło w Polsce 10 356 parafii katolickich. Zdecydowana większość parafii prowadzonych jest przez diecezje, a blisko 7,0% przez zgromadzenia zakonne. Najwięcej parafii die-cezjalnych występuje w diecezjach tarnowskiej, poznańskiej i krakowskiej.
Największy odsetek parafii zakonnych występuje w diecezjach szczecińsko- -kamieńskiej (14,2%), krakowskiej (12,5%) i wrocławskiej (11,7%). W Archi-diecezji Łódzkiej jest 17 parafii zakonnych, co stanowi 7,7%.
Zgodnie z dążeniem do zmniejszania terytorium jednostek administracyj-nych, w celu lepszego dotarcia do wiernych w AŁ systematycznie rosła licz-ba parafii: 1986 – 174, 1993 – 193, 2003 – 212, 2015 – 218, 2017 – 219.
Tak więc na przestrzeni ponad 30 lat przybyło 45 nowych parafii, co stano-wi wzrost o prastano-wie 20,5%.
9 Porównując, warto dodać, że liczba diecezji Kościoła katolickiego w krajach europejskich o największej liczbie katolików zdecydowanie różni się między sobą. We Włoszech jest aż 227 diecezji, we Francji: 99, w Hiszpanii: 70. Natomiast liczba diecezji katolickich w Niemczech wynosi tylko 29 (dane za 2014 r), w Polsce jest ich łącznie 44. Źródło: struktura_administracyj-na_kosciola_katolickiego_w_polsce GUS 2017, PDF (dostęp: 10.06.2020)
Liczba księży inkardynowanych w Polsce do diecezji w 2018 r. wyno-siła niemal 25 tys. W parafiach zaangażowanych duszpastersko jest ponad 20,5 tys. księży. Najwięcej księży inkardynowanych jest w diecezji tarnow-skiej (1,6 tys.), krakowtarnow-skiej (1,2 tys.) oraz katowickiej (1,1 tys.). Najmniejsze pod względem liczby księży są diecezje drohiczyńska (265 księży), elblą-ska (276) oraz Ordynariat Polowy WP (52 księży). W AŁ inkardynowanych jest 561 księży (566 razem z biskupami) , a więc pod względem liczby księży Archidiecezja Łódzka plasuje się mniej więcej pośrodku. Jednak same liczby niewiele mówią bez punktu ich odniesienia i nie pozwalają określić warun-ków pracy duszpasterskiej. Można pokazać je przez dwa wskaźniki: liczbę wiernych przypadających na jedną parafię (Firlit 1998: 55) oraz liczbę wier-nych przypadających na jednego księdza.
Według danych z 2015 r. średnia liczba wiernych w polskich parafiach wynosiła 3241, a dla AŁ było to 6330 osób. W 2020 r. na skutek zwiększe-nia się liczby parafii z 218 do 219 oraz depopulacji AŁ średzwiększe-nia ta nieznacznie spadła do 6118 wiernych na parafię.
Według GUS w 2015 r. w AŁ na jednego księdza przypadało 1692 wier-nych. Wyliczenia te powstały na podstawie następujących danych: 578 księży diecezjalnych i 172 zakonnych. Wydaje się, że w tej statystyce uwzględnio-no wszystkich inkardyuwzględnio-nowanych księży bez względu na to, czy w praktyce peł-nią oni posługę duszpasterską w parafii, czy też poza peł-nią. Tym, moim zdaniem, należy tłumaczyć tak znacząca różnicę wobec aktualnych wyliczeń, których dokonuję na podstawie danych z maja 2020 r. udostępnionych mi przez Kurię AŁ. W 2020 r., zważywszy, że spośród 561 inkardynowanych księży 406 kapła-nów 10 diecezjalnych pracuje w parafiach i kościołach rektoralnych (jako pro-boszczowie, wikariusze i pomoc duszpasterska) oraz 43 kapłanów zakonnych w parafiach i kościołach zakonnych (z nominacjami biskupimi probosz-cza i wikariusza) – liczba wiernych przypadających na jednego księdza wy-nosi 2984 11. Z przedstawionych danych wynika również, że średnio na jedną parafię przypada nieco ponad dwóch księży. Jeśli jednak wziąć pod uwagę pa-rafie zakonne oraz fakt, że zwłaszcza w Łodzi w wielu parafiach pracuje wię-cej niż dwóch księży, to są w naszej archidiecezji parafie, które prowadzi jeden ksiądz. A konkretnie takich parafii jest 79, co stanowi 36% wszystkich para-fii Są to dane przybliżone, gdyż liczba księży: neoprezbiterów,
przechodzą-10 Pozostali księża pełnią różne funkcje poza parafią (84), 67 to emeryci, 4 bez zatrudnienia.
11 W praktyce może być nieznacznie mniej, gdyż w parafiach oraz kościołach zakonnych nie ma-jących parafii, ale prowadzących ożywioną działalność duszpasterską, posługuje w sumie 133 kapłanów zakonnych. W związku z tym, liczba wiernych przypadających na jednego księdza wy-nosiłaby 2486. Zapewne też niektórzy z księży emerytów pomagają duszpastersko w parafiach.
cych na emeryturę, zmarłych, kapłanów zakonnych przebywających w danym momencie w klasztorach na terenie AŁ jest płynna.
Parafie AŁ są podzielone na 27 dekanatów, czyli średnio w skład jedne-go dekanatu wchodzi 8 parafii. Większość dekanatów obejmuje 7 lub 8 parafii, cztery 10 parafii, w skład największego dekanatu, piotrkowskiego, wcho-dzi 14 parafii.
Na terenie AŁ działa 17 męskich zgromadzeń zakonnych (ale nie wszyst-kie zgromadzenia prowadzą parafię), 30 żeńskich zgromadzeń zakonnych oraz 4 świeckie instytuty życia konsekrowanego.
Opisana tu liczbowa charakterystyka AŁ jest oczywiście zmienna zarów-no w odniesieniu do liczby mieszkańców AŁ, liczby praktykujących wier-nych, jak i osób konsekrowanych pracujących w danym roku na terenie AŁ.
Niemniej jednak liczby te przedstawiają ogólny obraz, który staje się bardziej wyrazisty poprzez porównanie go z danymi z innych diecezji czy średni-mi dla Kościoła w Polsce. Trzeba zarazem średni-mieć na uwadze znaczące różnice między dużą aglomeracją miejską, jaką jest Łódź 12, z jej specyficzną historią społeczną, a takimi miastami jak: Piotrków Trybunalski, Tomaszów Mazo-wiecki, Bełchatów czy Łask (czy inne nie będące miastami miejscowości AŁ) – każde z nich również charakteryzuje się uwarunkowaną historycznie spo-łeczną i religijną specyfiką (Adamczuk 2002: 9). Tak jak w przypadku każdej diecezji, również w AŁ należy brać pod uwagę różnice między parafiami wiel-komiejskimi, miejskimi, miejsko-wiejskimi a wiejskimi.
Z badań wynika, że to parafie w miastach średniej wielkości działają najprężniej, w największym stopniu uaktywniają swoich wiernych, parafie wiejskie zaś, mimo często większej liczby dominicantes, w mniejszym stop-niu angażują ludzi w inicjatywy zarówno o charakterze religijnym (wspól-noty, grupy modlitewne), jak i społecznym, np. Caritas. Z kolei duże miasta, sprzyjające anonimowości, obarczone są etykietą środowiska nie sprzyjające-go budowaniu więzi i rozwijaniu aktywności parafian (Mandes, Rogaczew-ska 2008). Będę pisała o tym szerzej dalej.
Celem tego rozdziału było bardzo ogólne pokazanie, czym jest para-fia w perspektywie socjologicznej i eklezjalnej. Kolejne rozdziały zostały napisane w odniesieniu do wyników przeprowadzonych badań. Ich konstruk-cja opiera się zatem nie tyle na ramie teoretycznej wypełnianej treścią, ile budo-wana jest przez pryzmat odpowiedzi respondentów – ich spojrzenia na parafię.
12 Specyfikę Łodzi, wynikającą ze społeczno-historycznych uwarunkowań, opisałam w poprzednim opracowaniu poświęconym rodzinie (Kaźmierska 2019) w rozdz. II, s. 65–84.