Xe. 15 (1610).
W a rs z a w a , d n ia 13 k w ie tn ia 1913 r.
Tom X X X I I .TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA“ . PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W Warszawie: rocznie rb. 8, kw artalnie rb. 2. W Redakcyi „W szechśw iata" i we w szystkich księgar*
Z przesyłką pocztową rocznie rb . 10, p ó łr. rb . 5. niach w kraju i za granicą.
R edaktor „Wszechświata** przyjm uje ze sprawami redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.
A d r e s R e d a k c y i : W S P Ó L N A Jsfe. 3 7 . T e l e f o n u 8 3 - 1 4 .
R Z E K O M A N O W A P R Z E M I A N A P I E R W I A S T K Ó W .
O dkrycia R am sa y a i J . J . Thom sona.
T r a n s m u t a c y a p i e r w ia s t k ó w , g o rliw ie p o s z u k iw a n a prz ez a l c h e m ik ó w ś r e d n i o w ie c z n y c h , p r z e s t a ł a b y ć m ż o n k ą od czasu, g d y odsłoni! się p rz e d n a m i cały, d o t y c h c z a s n i e p r z e c z u w a n y ś w i a t p r z e m ian m a t e r y j p r o m i e n io t w ó r c z y c h , od tej sz c z e g ó ln ie ch w ili, g d y R a m s a y i S o d d y s tw i e r d z il i w sp o só b p r z e k o n y w a j ą c y po
w s t a w a n i e h e l u z ra d u . A le p r z e m ia n y p ro m i e n io t w ó r c z e ró ż n ią się z a sad n iczo od ty c h , do k t ó r y c h po p rz ez o lb rz y m ie w y s ił k i dążyli a d e p c i a lc h e m ii; o d b y w a j ą się one s a m o r z u tn i e i w sze lk ie n a s z e c e low e o d d z ia ł y w a n ia n a p o d l e g a j ą c ą p r z e m ia n ie m a t e r y ę , j a k o g rz e w a n ie , n a ś w i e tlanie, e le k t r y z o w a n i e , ś c i s k a n i e , w ią z a nie z i n n e m i c ia ła m i i t. d., n i e t y l k o nie m o g ły d o t ą d za p o b ie d z t a k i e m u r o z k ła dow i ani też s z tu c z n ie go w y w o ła ć , ale n a w e t nie zd o ła ły c h o ć b y w n a j s ł a b s z y m s to p n i u w p ł y n ą ć n a j e g o p rz e b ie g .
To p r a w id ło , s t w i e r d z o n e w ie l o k ro tn e - mi b e z o w o c n e m i p r ó b a m i w y k a z a n i a
jw p ł y w u c z y n n ik ó w fiz y c z n y c h i c h e m ic z n y c h n a p r z e t w a r z a n i e się p i e r w i a s t k ó w p r o m i e n i o t w ó r c z y c h , m a c h a r a k t e r e m p i r y c z n y i p r z e d w c z e s n e m choć p ra w d o p o - d o b n e m b y ł o b y t w i e r d z e n i e , że n i g d y się n a m nie u d a s z t u c z n ie w y w o ła ć r o z k ł a du lu b n a w e t s y n t e z y p ie rw ia s tk ó w .
P ro t. R a m s a y , z n a k o m i t y c h e m ik a n gielski, j e d e n z o d k r y w c ó w p r z e m ia n y r a d u n a hel, o d d a w n a p o s z u k u j e p o d o b n e g o z j a w isk a , ale d o ty c h c z a s s y g n a l i z o w a n e p rz ez n i e g o rz e k o m e o d k ry c ia nie o s t a ł y się wrob ec k r y ty k i; źró d ło w y k r y w a n y c h p i e r w i a s tk ó w z n a jd o w a n o o s t a t e c z n i e poza s z t u c z n i e w y w o ł a n ą p r z e m i a n ą a tom ów .
W ro k u 1906 R a m s a y o d n a la z ł ś la d y so d u i l i tu w r o z tw o rz e s i a r c z a n u m ie dzio w e g o , po p o d d a n iu go d z i a ł a n iu p r o m ien i soli ra d o w e j; s i a rc z a n b y ł s t a r a n nie cz y sz c z o n y i p rz e d d o ś w i a d c z e n i e m nie z a w i e r a ł ani ś la d u w y m i e n i o n y c h m etali. To rz e k o m e o d k r y c ie p o d d a n o s k r u p u l a t n e j k o n troli; m ięd zy in n e m i p o w tó r z y ła j e p. C u r i e - S k ł o d o w s k a , u ż y w a j ą c z a ró w n o do s a m e g o d o ś w i a d c z e n ia , j a k i do w sz e lk ic h ro b ó t p r z y g o t o w a w
c z y c h w y łą c z n ie n a c z y ń p l a t y n o w y c h ,
tale, że’ s k ł a d n i k i r o z t w o r u od Chwili
226 W S Z E C H S W IA T JMÓ 15
o t r z y m a n i a ich w s t a n i e o c z y sz c z o n y m nie s t y k a ł y s ię w c ale ze s z k łe m . W y n i k b y ł u j e m n y — a n i ś l a d u o b c y c h p i e r w i a s t k ó w n ie z d o ła n o w y k a z a ć ; u c z o n a n a s z a w y s n u ł a s t ą d w n i o s e k , że d r o b n e ilości s o d u i l i t u d o s t a ł y się do r o z tw o r u w s k u t e k ł u g o w a n i a s z k ła . P ó ź n ie j o g ło s z o n a p rz e z R a m s a y a p r z e m i a n a k r z e m u n a w ę g ie l w y m a g a j e s z c z e p o d o b n ie s k r u p u l a t n e g o s k o n t r o lo w a n i a .
K i lk a t y g o d n i t e m u p r a s a c o d z ie n n a r o z n io s ła po ś w ie c ie w ia d o m o ś c i o n o w e m o d k r y c i u R a m s a y a , k t ó r y m iał rz e k o m o o t r z y m a ć h e l z w o d o ru . W i a d o m o ś ć b y ła n i e ś c i s ł a — j a k z w y k le w p o d o b n y c h r a z a c h ; u c z o n y a n g i e l s k i p o d a ł to j a k o j e - d n ę z h y p o t e z , m a j ą c y c h w y t ł u m a c z y ć f a k t y , o d k r y t e p r z e z s a m e g o R a m s a y a , o ra z d w u j e g o uczniów , pp. Collie i P a -
• t e r s o n a .
C i e k a w y b a r d z o f a k t , k t ó r y R a m s a y poznał, p o legał n a te m , że g a z y , w y d o b y t e ze s t a r y c h r u r e k R e n t g e n o w s k i c h , z b a d a n e w id m o w o , w y k a z a ł y o b e c n o ś ć h e lu , n e o n u i a r g o n u . N e o n i a r g o n m o g ł y b y się o s t a t e c z n i e d o s t a ć w r a z z p o w i e t r z e m a t m o s f e r y c z n e i n , n i e z u p e ł n ie u s u n i ę t e m z r u r k i p ró ż n io w e j, ale het, t r u d n y do w y k r y c i a n a w e t w z w y k ły c h w a r u n k a c h , m u s i a ł p o c h o d z ić b e z w a r u n kow o z i n n e g o ź ró d ła .
J e d n o c z e ś n i e prof. Collie, p r ó b u j ą c ro z
ło ży ć s z p a t i s l a n d z k i z a p o m o c ą w y ł a d o w a ń e l e k t r y c z n y c h , z a u w a ż y ł p rz y tej s p o s o b n o ś c i p o w s t a w a n i e n e o n u w a t m o s fe rz e w o d o r u ro z rz e d z o n e g o . S z e r e g d o ś w i a d c z e ń k o n t r o l u j ą c y c h dow o d z ił, że g a z t e n nie m ó g ł p r z e d o s t a w a ć się zze- w n ą t r z do n a c z y n i a — a n i p rz e z k u r k i i s to p i e n i a , a n i n a w e t d r o g ą d y f u z y i p rz e z r o z g r z a n e szkło. C h c ą c s p r a w d z i ć , czy s a m e r o z b r o je n i a e l e k t r y c z n e , a lb o w y w o ł a n e p rz e z n ie p r o m i e n i e nie u ł a t w i a j ą n eo n o w i p r z e n i k n i ę c i a p rz ez ś c i a n k i n a c z y n ia , Collie i P a t t e r s o n o t a c z a l i r u r k ę w y ł a d o w a ń d r u g i e m n a c z y n i e m , k t ó r e w y p e łn ia l i r o z m a i te m i g a z a m i; to było bez w p ł y w u n a u k a z y w a n i e s ię n e o n u ; g d y j e d n a k n a p e łn i l i n a c z y n i e z e w n ę t r z ne n i e w ie l k ą ilo ś c ią c z y s te g o t l e n u i z a n a liz o w a li p ó ź n ie j t ę z a w a r t o ś ć po s z e r e g u r o z b r o j e ń w r u r c e w e w n ę t r z n e j —
d o s t r z e g li w y r a ź n e ś l a d y o b e c n o ś c i h e l u i n e o n u .
W i ę c w d o ś w i a d c z e n i a c h z a r ó w n o R a m s a y a j a k C olliego i P a t t e r s o n a h e l i n e o n w y s t ę p u j ą w p r z e s t r z e n i a c h z a m k n i ę ty c h , w k t ó r y c h ic h p r z e d te m n ie było. P a k t z d a je się b y ć n i e z a p r z e c z o n y m , ch o d z i t y lk o o to, j a k go w y t ł u m a c z y ć .
P r o t . R a m s a y w w y w ia d z ie z j e d n y m z d z i e n n ik a r z y , w s k a z a ł t r z y h y p o t e z y , j a k o j e d y n i e , z d a n i e m j e g o , m ożliwe:
1) M e ta l k a t o d y , albo j e d e n z lic z n y c h p i e r w i a s t k ó w , w c h o d z ą c y c h w s k ła d s z k ła , u l e g a r o z k ła d o w i i w y d z ie la neon i hel.
2) C z ą s te c z k i w o d o ru (cięż. cz ą s t. 2) s k u p i a j ą się i t w o r z ą a to m h e lu (cięż.
at. 4). M e c h a n iz m tej p r z e m i a n y m o żn a so b ie w y o b r a z i ć w t e n sp o só b , że c z ą s t e c z k i w o d o r u ł ą c z ą się n a j p i e r w po d w ie z ł a d u n k i e m d o d a t n i m i w t e n s p o sób t w o r z ą c z ą s t e c z k ę a, a t a dopiero, u t r a c i w s z y s w ó j ł a d u n e k , s t a j e się a t o m e m helu. N e o n m oże p o w s t a w a ć r ó w n ie ż z w o d o ru , a lb o też prz ez d o ł ą c z e n ie się a t o m u h e lu do a t o m u t l e n u (cięż.
at. n e o n u j e s t 20, t l e n u 16, h e lu 4).
3) A t o m y p i e r w i a s t k ó w r o z p a d a j ą się n a j e s z c z e d r o b n i e j s z e c z ą s tk i, k t ó r e n a s t ę p n i e w y t w a r z a j ą i n n e s k u p i e n i a , t. j . i n n e a t o m y .
W s z y s t k i e te t r z y p r z y p u s z c z e n i a z a k ł a d a j ą m o ż liw o ść p r z e m i a n y a to m ó w , a n a w e t p o w s t a w a n i a n o w y c h a to m ó w w w a r u n k a c h , s t w o r z o n y c h s z tu c z n i e r ę k ą l u d z k ą .
N o w e z u p e łn i e ś w i a t ł o n a tę z a g a d k o
w ą s p r a w ę r z u c i ł y od d łu ż sz e g o j u ż c z a
su p r o w a d z o n e p o s z u k i w a n i a J. J . T h o m
so n a . Z n a k o m i t y t e n u c z o n y b a d a ł w p ły w ,
j a k i r o z b r o j e n i a e l e k t r y c z n e w y w i e r a j ą
n a g a z y , w k t ó r y c h się o d b y w a ją , z a r ó
w n o w b a r d z o s i l n y c h ro z rz e d z e n ia c h ,
j a k i pod c i ś n i e n i a m i w z g lę d n ie w y s o -
kiem i. R u r k a r o z b r o j e ń b y ła p o łą c z o n a
z a p o m o c ą k u r k a z d r u g i e m n a c z y n i e m ,
do k t ó r e g o p r z e p r o w a d z a n o g a z po s k o ń
c z o n y m p r z e p ł y w i e e l e k t r y c z n o ś c i i t a m
p o d d a w a n o go a n a liz ie . N o w ą z u p e łn ie ,
b a r d z o p o m y s ł o w ą i n a d z w y c z a j czułą
m e t o d ę a n a li z o w a n i a g a z u d r o g ą f iz y c z
n ą p o d ał s a m T h o m s o n p r z e d n i e d a w n y m
N° 15 W S Z E C H S W fA T 227 cz asem . P o le g a o n a n a tern, że zjonizo-
w a n e c z ą s t e c z k i g a z u , u m ie s z c z o n e w p o lu e l e k t r y c z n e m i m a g n e t y c z n e m , d z i a ł a ją c y c h je d n o c z e ś n i e , p o r u s z a j ą się, za
k r e ś l a j ą c drogi, k t ó r y c h k s z t a ł t u t r w a l a p ł y t a f o t o g ra fic z n a . Z a k r z y w i e n i e t o ru zależy t y lk o od c ię ż a ru c z ą s t e c z k i d a n e go g a z u , p o n ie w a ż ł a d u n k i e l e k t r y c z n e jonów s ą j e d n a k o w e . J e ś l i w ię c m i e s z a ninę r ó ż n y c h g a z ó w p r z e p u s z c z a m y przez b a r d z o w ą z k ą r u r k ę , to po w y j ś c i u z niej, p r ą d m a t e r y i, p o d d a n y p o d w ó j n e m u polu, rozszczepi się n a k i l k a w ią z e k o ro z m a i- te m z a k r z y w ie n iu , z a le ż n e m od cięż aru c z ą s te c z k o w e g o gaz u . E l e m e n t y g e o m e t r y c z n e t o r u k a ż d e j w ią z k i p o z w a l a j ą na obliczenie m a s y c z ą s t e c z k i, a w ię c i n a o k re ś le n ie j e j c h a r a k t e r u c h e m ic z n e g o . T a p ię k n a m e t o d a c z u ło ś c ią m a p r z e w y ż sz a ć n a w e t analizę- w id m o w ą .
S t o s u j ą c t e n sp o só b b a d a n i a do gazów , z a w a r t y c h w r u r c e r o z b r o je ń , J. J. T h o m son z a u w a ż y ł w y s t ę p o w a n i e t r z e c h r o dza jó w c z ą ste c z e k , k t ó r y c h n ie b yło po
p rz e d n io w gazie; d w a z n ic h b y ły to hel i neon; trze cie ciało, o c ięż arz e c z ą s te c z k o w y m
3,n i e s p o t y k a n y m d o t y c h czas n ig d zie, nie dało s ię z i d e n t y f i k o w a ć z ż a d n y m ze z n a n y c h p i e r w ia s t k ó w i o t r z y mało t y m c z a s o w ą n a z w ę X 3.
D o ty c h c z a s , p o m i j a ją c owo z a g a d k o w e X 3, r e z u l t a t y J. J. T h o m s o n a s ą z u p e ł nie z g o d n e z te m , co w y k r y l i R a m s a y i je g o uczniow ie. D a ls z e j e d n a k d o c i e k a n ia s ły n n e g o fiz y k a d a ły i n n e w y t ł u m a c z e n ie z a g a d k o w e g o z j a w is k a , niż p r z y p u s z c z a ł R a m s a y .
J . J. T h o m s o n w y k o n a ł d o ś w ia d c z e n ie , t w o r z ą c łu k w a t m o s f e r z e c z y s te g o w o doru p o m ię d z y e l e k t r o d a m i że la z n e m i;
p rą d b y ł p r z e p u s z c z a n y w c i ą g u g o d z i ny. A n a liz a w y k a z a ł a o b e c n o ś ć helu, n e o n u i X 3. N a s t ę p n e g o d n i a p o w t ó rzono toż s a m o d o ś w ia d c z e n ie , u ż y w a j ą c t y c h s a m y c h e le k tr o d ; w y n i k b y ł t a k i sam. T r z e c ie g o d n ia z a s tą p i o n o w o d ó r tle n e m ; o t r z y m a n o j u ż t y l k o m a łe ilości X 3, a h elu i n e o n u w cale. N a c z w a r t y dzień an a liz a nie w y k a z a ł a a n i ś l a d u ż a d n e g o z ty c h g az ó w . W ó w c z a s w y p o m p o w a n o s t a r a n n i e t l e n i n a p e łn i o n o b a ń k ę w o d o re m — now e p i e r w i a s t k i nie p o
j a w i ł y się i tera z. W r e s z c ie zm ien io n o e le k tr o d y : n eo n , hel i X 3 u k a z a ł y się zn o w u w p i e r w o tn e j sile. W id o c z n ie w ięc e l e k t r o d y b y ł y ź ró d łe m t y c h gazów ; u w ię z io n e w m e t a l u w o g ra n ic z o n y c h ilościach, z o s ta ły z n ic h u w o ln io n e pod w p ły w e m ro z b ro je ń e le k tr y c z n o ś c i.
N ie ty lk o m e ta l k a t o d y , ale i różne ciała, p o d d a n e d z i a ł a n i u p ro m ie n i k a to d a ln y c h , w y d z i e l a j ą one t r z y p i e r w i a s t k i . J. J.
T h o m s o n s k u p i a ł pro m ien ie, w y c h o d z ą c e z z a k r z y w io n e j k a t o d y , na b a d a n e m ciele, k t ó r e pod w p ły w e m b o m b a r d o w a n i a e le k t r o n a m i roz żarzało się z w y k le do b ia ło ści; d o ś w i a d c z e n i e t r w a ło
5do 6 godzin, p ocz em gaz w r u r c e p o d le g a ł b a d a n iu . Żelazo, nikiel, t l e n e k n ik lo w y , cynk, m iedź, ołów, p l a t y n a oraz m i k a w y d z ie lały w ty c h w a r u n k a c h hel, X 3 i — n a j częściej ch o ć n ie z a w s z e — neon. Mika s z c z e g ó ln ie o k a z a ł a się b o g a t ą w neon, a p l a t y n a w X 3.
K a w a łe k p l a ty n y p o d d a w a n o t a k i e m u b a d a n i u w cią g u k i lk u dn i z rzędu; p rz ez d w a p ie rw s z e ilość gaz ó w nie u le g ła w i d o cznej zm ian ie, ale j u ż n a trz e c i dzień h e l u i n e o n u było m n iej, a X 3 n a w e t z n a cznie m niej; n a c z w a r t y — X 3 z n ik ł z u pełnie, a ś l a d y d w u p o z o s ta ły c h b y ły l e d w o d ostrzeżone.
D ow odzi to, że i s t o tn i e g a z y b y ł y u w i ę zione w m e ta lu , z k t ó r e g o n a w e t p r a ż e nie nie zdołało ich w y p ę d z ić ( s tą d też Collie nie m ógł w y k r y ć ich o becności ro z ż a r z a ją c szkło); .d opie ro p o tę ż n e d z i a łan ie p ro m ie n i k a t o d a l n y c h u w a l n i a j e z uw ięzi. T a k ie też było p r a w d o p o d o b nie źródło gaz ó w , o d k r y t y c h prz ez R a m s a y a i j e g o uczniów .
P o z o s ta je je s z c z e p y t a n i e , s k ą d neon, hel i owo ta je m n i c z e X 3 w z ię ły się w m e talu. J . J. T h o m s o n przy p u szcz a t u po w o ln ą p rz e m i a n ę m a t e r y i, k t ó r a t e m r ó żni się od p r z e m ia n w ciała ch p r o m i e n io tw ó rc z y c h , że nie t o w a r z y s z y j e j u w a l n i a n ie się t a k p o t ę ż n y c h ilości e n e rg ii;
w s k u t e k tego p r o d u k t y ro z p ad u , nieobda-
rzone w ielk iem i p r ę d k o ś c i a m i , nie m o g ą
o p u ścić m a t e r y i pod p o s t a c ią p ro m ie n i
ła tw o d o s tę p n y c h b a d a n iu , lecz z o s t a j ą
z a t r z y m a n e i u w ięz ione w e w n ą t r z m a
te r y i .
228 W S Z E C H S W IA T JVI° 15 W ię c J. J . T h o m s o n r ó w n ie ż p r z y p u s z
cza t r a n s m u t a c y ę , lecz t r a n s m u t a c y ę s a m o r z u t n ą , b a r d z ie j z g o d n ą z n a s z e m i do- t y c h c z a s o w e m i p o g l ą d a m i n a t ę s p r a w ę , niż ś m i a ł e h y p o t e z y R a m s a y a .
W. W erner.
(L a N at.).
G A V IN 1. B U R N S .
L I C Z B A G W I A Z D .
A s t r o n o m o w i e w ie lo k ro ć o b r a c h o w y - w a li lic z b ę g w ia z d k a ż d e j p o s z c z e g ó ln e j w ielk o ści. L ec z aż do o s t a t n i c h c z asó w w s z y s t k i e te o b lic z e n ia b y ł y z a le d w ie p r z y b li ż e n i e ś c is łe w s k u t e k b r a k u p e w n y c h d a n y c h . P o s tę p , d o k o n a n y w c i ą g u o s t a t n i c h t r z e c h l a t w d z ie d z i n ie f o t o m e t e r y i g w i a z d s t a ł y c h i n a j n o w s z e p r a c e około p r z y g o t o w a n i a m a p y f o t o g r a ficznej n i e b a p o z w a l a ją p o w z ią ć o liczb ie g w i a z d p o jęcie śc iś le js z e , niż to było m o ż liw e d o ty c h c z a s .
H a r v a r d P h o t o m e t r y p o d a je c a ł k o w i t ą l i s tę w s z y s t k i c h g w i a z d do s z ó s te j w i e l k o śc i, w e d łu g k t ó r e j i s t n ie je :
38 g w ia z d poniżej w ie lk o ś c i 2
99 „ od 2,00 do 2,99
3,17 „ 3,00 „ 3,99
1020 „ „ 4,00 „ 4,99
28(58 „ „ 5,00 „ 5,99
L i s t y c a łk o w ite j g w i a z d w ie lk o śc i 6,00 do 6,99 o b e c n ie j e s z c z e n ie m a . H a r v a r d P h o t o m e t r y D u r c h m u s t e r u n g z a w i e r a w s z y s t k i e g w i a z d y od 7-ej i ‘|2 w ie lk o ś c i do 130° s to p n i a od b i e g u n a p ó łn o c n e g o . L ic z b a g w i a z d w ie lk o ś c i 6,00 do 6,99 p o d a n a w t y m k a t o lo g u , w y n o s i 7848 w e d ł u g W . G orea, k t ó r y na tej p o d s t a w i e s z a c u j e c a ł k o w i t ą liczbę t y c h g w i a z d n a c a łe m n ie b ie n a 9544, p r z y p u s z c z a j ą c , że s ą on e ro z m ie s z c z o n e j e d n o s t a j n i e ').
J a k s ą d z ę , ś c iś le j s z e o b lic z e n ie d a j e się w y k o n a ć w sp o só b n a s t ę p u j ą c y : li c z b a
') Journal of the British Astronomical Asso- ciation, XII, 128,
g w i a z d j a ś n i e j s z y c h od 6 -j w ielk o ści, po d a n a w H. Ph. D., r ó w n a się 3749, g d y ty m c z a s e m c a łk o w i t a ich li c z b a w e d ł u g H a r v a r d P h o t o m e t r y w y n o s i 4339. • Otóż p r z y p u s z c z a j ą c , że s t o s u n e k p o z o s ta je j e d n o s t a j n y m j a k d la g w i a z d poniżej 6 ej w ie lk o ś c i, t a k te ż i d la g w i a z d poniżej w i e lk o ś c i 7-ej, m a m y n a s t ę p u j ą c ą pro- p o rc y ę :
3746 : 4339 = 7848 : 9082
S k ą d d la g w i a z d j a ś n i e j s z y c h , od w i e l k o ś c i 7-ej, w y p a d a c a łk o w i t a lic z b a 13421 (13400).
D la g w ia z d , z a w i e r a j ą c y c h się p o m i ę d z y w i e l k o ś c i a m i 7-ą a 9-ą, o p i e r a m y n a sze o b lic z e n ie n a B o n n e r D u r c h m u s t e r u n g . L i c z b a g w i a z d poniżej w ielkości 7-ej n a p ó ł k u l i p ó łn o cn ej, p o d łu g B o n n e r D u r c h m u s t e r u n g , w y n o si 5876, liczba zaś c a łk o w ita , j a k w i d z i e l i ś m y p o w y ż e j, r ó w n a się m n ie j w ięc ej 13400. P r z y p u s z c z a j ą c , że s t o s u n e k b ę d z ie t e n s a m i d la g w i a z d s ł a b s z y c h , o t r z y m u j e m y n a s t ę p u j ą c e liczby:
L i c z b a g w i a z d w
B.D. ; Licz. cal.
P o n iż ej
w ie lk o ś c i 7-ej 5876 13400
8-ej 19699 45000
9-ej 77794 177000
P r z y p u s z c z a m y t u t a j , że s k a l a w ie l k o ś ci w B o n n e r D u r c h m u s t e r u n g j e s t t a s a ma, co i s k a l a f o t o m e tr y c z n a . P o n ie w a ż H a r v a r d P h o t o m e t r y D u r c h m u s t e r u n g p o d a j e w i e lk o ś c i l ic z n y c h g w ia z d 8-ej i 9-ej w ielkości, p r z e t o m ożliw e j e s t p o r ó w n a n i e sk a l.
Z b a d a n i e t y c h g w i a z d w y k a z u j e , że a c z k o l w ie k w p r z y p a d k a c h p o s z c z e g ó l
n y c h w ielk o ści zn a c z n ie się ró ż n ią , j e d n a k , ś r e d n i o b iorąc, o b ie d w ie s k a l e s ą p r a w i e i d e n t y c z n e . W z g lę d e m g w i a z d poniżej 9 -ej w ie lk o ś c i w i a d o m o ś c i n a s z e są w d o k u m e n c ie , p o d a j ą c y m s t a t y s t y k ę g w i a z d
w s t r e f i e 5-ciu s t o p n i , od -)- 65° do 70°
n a c h y l e n i a , z a w a r t y c h n a f o t o g r a f i a c h m a p y f o t o g ra fic z n e j n i e b a i K a ta lo g u o b s e r w a t o r y u m w G r e e n w i c h 2). D o k u
J) Według tabeli, podanej ) przez J. J. Plum- mera w Monthly Notices, XXXVII, 436,
2) Monthly Notices, styczeń 1903,
K o
15 W S Z E C H S W IA T 229 m e n t t e n p o d a je w y l i c z e n i e 239426
g w iazd.
Oto w s t r e s z c z e n iu , r e z u l t a t y :
L icz b a, p o d łu g A r g e l a n d e r a , 9-ej w ie l
k o ś c i i j a ś n i e j s z y c h 3094 L iczba, o t r z y m a n a n a f o t o g r a f i a c h z e k s p o z y c y ą t r w a j ą c ą 20 s e k u n d 6663
„ „ 3 m i n u t y 38262
„ „ 40 m i n u t 499776
W s z y s tk i e te lic z b y o d n o sz ą się do w y żej w s p o m n i a n e j s t r e f y . P r z y j ą w s z y , że j e d n a k o w e ilości ś w i a t ł a w y w i e r a j ą j e d n a k o w y w p ły w n a ' p ł y t ę fo to g ra fic z n ą , z y s k u j e m y j e d n ę w ie lk o ść p rz e z p r z e d ł u żenie 2,5 r a z a c z a s u e k s p o z y c y i. F o t o g r a fiom, o t r z y m a n y m w c i ą g u 20 se k . i 3 min.
( s to s u n e k 1 : 9 ) e k sp o z y c y i, o d p o w ia d a , n a p r z y k ł a d , r ó ż n ic a w ie lk o śc i 2,38. M ię
dzy f o t o g ra fia m i 40 - sto m i n u t o w e m i a 20-sto s e k u n d o w e m i ( s t o s u n e k 1 2 0 : 1) z a c h o d z i ró żnica w ie lk o ś c i 5,20, J e ż e l i
rj e s t s t o s u n e k liczby g w ia z d do w ie lk o ś c i w — |—1, do lic z b y g w ia z d do w ie lk o ś c i m , to o trz y m u je m y :
= 4,29, r *>10 = 29,58.
R ó w n a n ie p ie r w s z e w y n i k a ze s t o s u n k u l ic z b y g w iaz d n a fo to g ra fii 3-ch m i n u to w e j do l ic z b y g w i a z d n a fo to g ra fii 20-sto s e k u n d o w e j . P o d o b n ie ż r ó w n a n i e d r u g i e w y n i k a ze s t o s u n k u fotografii 40-sto m i n u t o w e j do 2 0 -sto s e k u n d o w e j . Z r ó w n a n i a p i e r w s z e g o w y p a d a : r = l , 8 4 , z r ó w n a n i a d r u g i e g o : r = i , 9 2 . S tr e fa , na k tó re j s ą o p a r te te w a r t o ś c i d la »•, s t a n o wi około ‘|60 ca łe g o n ie b a . W a r t o ś ć ś r e d n i a
rnie może się z n a c z n ie r ó ż n ić od z n a le z io n y c h prz ez n a s w a r t o ś c i . B iorąc 5— 1,9, liczbę z a ś g w ia z d poniżej 9 j wiel- k o ś c i = l 7 7 0 0 0 , b ę d z ie m y m ieli l i c z b y n a s tę p u ją c e :
Liczba c a łk o w ita g w iaz d
w ielkości 9-ej 177000
10-ej 336000
11-ej 639000
12-ej 1214000
13-ej 2306000
Jł
14-ej 4382000W
15-ej 8325000T a b lic a n a s t ę p u j ą c a p o daje w s tre s z - cz eniu r e z u l t a t y :
W ielkość. L iczba. Cal. liczba. r.
P o n iż ej 2 -ej 38
2-a ip o n .3 -ej 99 137 3,6
3-a „ 4-ej 317 454 3,3
4-a 5-ej 1025 1474 3,2
5 a .> 6 -ej 2865. 4439 2,9
6 a „ 7-ej 9082 13421 3,1
7-a » 8 -ej 31579 45000 3,4
8 a » 9 -ej 132000 177000 3,9
9-a „ lo-ej 159000 336000 1,9
10-a ,, l l-e j 303000 639000 1,9
11-a » 12-ej 575000 1214000 1,9
1 2 -a „ 13-ej 1092000 2306000 1,9
13-a » 14-ej 2076000 4382000 1,9
14-a » 15-ej 3943000 8325000 1,9
L iczby k o l u m n y o s t a tn ie j p r z e d s t a w i a j ą s t o s u n k i k a ż d e j lic z b y c a łk o w ite j do t a k iejże p o p rz e d n ie j. Z w r a c a t u n a sieb ie u w a g ę n a g ł e z m n ie js z e n ie tego s t o s u n k u z a c z y n a ją c od 10-ej w ielkości. Można p rz y p u ś c ić , że j e s t ono r e z u l t a t e m z m i a n y sp o s o b u o z n a c z a n ia w ielk o ści, k t ó r e od l-e j do 10-ej zo sta ły o znaczone w iz u a l
nie, od 10-ej zaś do 15-ej — z a p o m o c ą fotografii.
N i e k t ó r e z m oich o b s e r w a c y j w iz u a l
n y c h z g a d z a j ą się z r e s z t ą całk o w ic ie z licz
b a m i ta b l i c y powyższej.
J a k o r e z u l t a t 122 p o m ia ró w , d o k o n a n y c h w r ó ż n y c h cz ę ś c ia c h nieba, z n a jd u j ę , że liczb a g w iaz d , w id z ia ln y c h p rz e z l u n e tę 7 5 -m ilim e tro w ą , p o z o s t a ją w s t o s u n k u 3 ,4 0 . P r z y t e m s t o s u n e k ś r e d n ic o b j e k t y w ó w Y«
o d p o w ia d a ściśle 3 w ielkościom , 19-mi- lim e tr o w y za ś o b j e k t y w p o k az u je g w i a z dy do 8 -ej w ielk o ści lu b tr o c h ę słab sze . S t o s u n e k , w s k a z a n y w ta b lic y dla w ie l
k o śc i 8 -ej i l l - e j , r ó w n a się 3,42. L icz by te, t a k u d e r z a j ą c o z g o d n e m ię d z y sobą, dow odzą, że i s t n ie je r z e c z y w i s t e z m n i e j sz e n ie się w a r to ś c i r około 10-ej w ie l k o ści, n i e d a j ą c e się w y t ł u m a c z y ć j e d y n i e przez b łę d y o b s e r w a c y i.
P r z y p u s z c z a ją c , że g w i a z d y s ą j e d n o
s t a j n i e ro z sia n e w p rz e s tr z e n i, m o żn a
z ła t w o ś c i ą w y k a z a ć że
r =4.P a k t , że
rj e s t z a w s z e m n ie js z e od 4 i że w a rto ś ć
j e g o z m n ie js z a się d la w ielkości n a j s ł a b
szych, n a d a je n a d z w y c z a j w ielkie p r a w d o
230 W S Z E C H S W IA T Na 15 p o d o b ie ń s tw o h y p o t e z i e , w e d ł u g k t ó r e j
g w i a z d y s t a j ą się co ra z r z a d s z e w m i a r ę , j a k s ię z w ię k s z a ic h o d le g ło ść od n a s z e
go u k ł a d u sło n e c z n e g o .
T łu m . J a n Ozięb/owski.
(P opular Astronomy).
P R A W O F R O S G H L A I B L A A U W A .
(C iąg dalszy).
W y j a ś n i m y t r e ś ć p r a w a T a l b o t a !) n a p rz y k ła d z i e . P r z y p u ś ć m y , że p o d d a j e m y b a d a n e r o ś l i n y d z i a ł a n i u ś w i a t ł a o n a t ę ż e n iu i w c ią g u a s e k u n d ; p o u p ł y w i e t e g o c z a s u n a ś w i e t l a n i e p r z e r y w a m y na ró w n i e ż
as e k u n d ; p ó źn iej z n o w u n a ś w i e t l a m y
as e k u n d i z n o w u ż p r z e r y w a m y n a ś w i e t l a n i e i t. d. n razy. D o ś w i a d c z e n ie w y k a z u j e , że w ó w c z a s o t r z y m a m y t a k i w y n i k , j a k i b y ś m y u z y s k a li, w y s t a w i a j ą c b a d a n e r o ś li n y w c i ą g u
a . ns e k u n d b e z p r z e r w y n a d z i a ł a n ie ś w i a t ł a o n a t ę ż e n i u — *—.
U t w o r z y w s z y il o c z y n y z n a t ę ż e n i a ś w i a t ł a przez czas j e g o d z i a ła n ia , o t r z y m a m y :
i X a-
X a • n c o n st..
a w i ę c z n o w u ż r e g u ł ę s t a ł o ś c i ilo c z y n u . P r a w o s t a ł o ś c i ilo c z y n u z n a t ę ż e n i a ś w i a t ła prz ez c z a s w y w o ł a w c z y p oraź p i e r w s z y s t w i e r d z i ł P a w e ł F r o s c h e l w r.
1908 2). B a d a c z t e n w z ią ł s o b ie z a z a d a n ie w y z n a c z e n i e za le ż n o śc i c z a s u w y w o ła w c z e g o od w ie lk o ś c i p o d n i e t y foto- tro p iz m o w e j ( n a tę ż e n i a ś w i a tł a ) 3). P r z e d m io te m b a d a ń P r ó s c h l a b y ły k ie łk i p ie p r z y c y ( L e p id iu m s a t i v u m ) , r o ś l in k i, n a leżą cej do r o d z in y k r z y ż o w y c h (C rucife- ra e ). Z a źró d ło ś w i a t ł a s ł u ż y ł a l a m p a
ł) N athansohn i Pringsheim , op. cit,, str. 139.
J) „U ntersuchung ueber die heliotropische P rase n tatio n szeit“ (Sitz. Ber. d. W iener Akad.
d. Wise., m ath. naturw iss. KI., tom 117, oz. I, str. 235—256).
3) Op. cit., p. 238.
g a z o w a o n a t ę ż e n i u 5,38 ś w ie c n o r m a l n y c h . P r o m i e n i o w a n i e c ieplne e l i m in o w a n o z a p o m o c ą r ó w n o l e g lo ś c ie n n y c h n a cz y ń s z k la n y c h , w y p e ł n i o n y c h wodą. N a tę ż e n i e ś w i a t ł a z m i e n ia n o p rz e z z bliża nie b a d a n y c h r o ś l in e k do ź r ó d ła ś w i a t ł a i p r z e z o d d a l a n i e ich od la m p y . T e m p e r a t u r a w y n o s i ł a 20 — 23° C, w ilg o tn o ś ć p o w i e t r z a 50 — 60°|o. F rO schel u s t a w i a ł r o ś l i n k i w o d le g ło ś c i 255, 127,5 i 63,8
cmod la m p y ; o d p o w i e d n i e n a t ę ż e n i a ś w i a t ł a w y n o s i ł y : 0,828, 3,311 i 13,244 ś w i e c n o r m a l n y c h . W y n i k i , o t r z y m a n e p rz e z b a d a c z a i z e s ta w i o n e p r z e z e ń w k i l k a t a b e le k (op. cit., s tr . 240 — 244), u j ą ł e m w j e d n ę t a b e l k ę , k t ó r ą z a łą c z a m poniżej:
•O -g &ja o. o o r-=; ©*-3
fcc o
N t-i
o
Ti
Ga M O
a*o r* ©
*cc a M 'Sb'o
N U
a
©
$ ■ f e ^ P - i r -4->
CG rj
^ 5 A
3
O O O o
GO
cT
tJO O
N Ih° ° o o O O O OT |> *-• -r* t> OO
£ -
£ t> c3
Cu !> -łJ CC rj^ d r]
tj- co
| t- oo i
co w ^
Z p o w y ż sz ej t a b e l k i w y n i k a , że c z a s
w y w o ła w c z y , o d p o w ia d a ją c y ś w i a t ł u o n a
t ę ż e n i u 0,828 św . n o rm ., w y n o s i 7 — 8
m i n u t, o d p o w i a d a j ą c y 3,311 św . n o r m . —
1,5
—2 m in., i w r e s z c i e o d p o w i a d a ją c y
13,244 śwr. n o r m . — V2 m in. S a m F r o s c h e l
z a z n a c z a , że o t r z y m a n e p rz e z e ń w a r t o ś c i
c z a s u w y w o ła w c z e g o s ą p ra w d o p o d o b n i e
n ieco z a w ie lk ie , a to z te g o p o w o d u , że
n a w r a ż l i w o ś ć r o ś l i n e k m u s i a ł y d z ia ła ć
Ale 15 W S Z E C H S W IA T 231
u j e m n i e p r o d u k t y s p a l a n i a g a z u ( t a k zw.
„ p o w ie tr z e p r a c o w n i a n e 1*), o ra z to, że po u p ł y w ie c z a s u e k s p o z y c y i nie u m i e s z czano ro ś l in e k n a k l i n o s ta c ie , a w ię c nie e lim in o w a n o p r o s t u j ą c e g o d z i a ł a n ia siły ciężkości, u t r u d n i a j ą c e j u j a w n i e n i e się o d c z y n u J).
P r z e d s t a w i w s z y k o l e jn e n a t ę ż e n i a ś w i a t ł a w p o s t a c i o d c i ę t y c h , a c z a s y w y w o ław c ze, o d p o w i a d a ją c e o w y m n a tę ż e n io m , w p o s t a c i r z ę d n y c h , F r o s c h e l o t r z y m a ł k r z y w ą , n a jz u p e ł n ie j o d p o w i a d a j ą c ą tej k r z y w e j , k t ó r ą , j a k j u ż w ie m y , u z y s k a ł B ach, w y z n a c z a j ą c z a le ż n o ś ć p o m ię d z y czasem w y w o ła w c z y m a n a t ę ż e n i e m siły o d ś ro d k o w e j a). U t w o r z y w s z y ilo czy n y z c z a s u w y w o ła w c z e g o przez n a t ę ż e n i e ś w ia tła , o t r z y m a m y n a s t ę p u j ą c e liczby 3):
T A B E L K A IV.
N atężenie św ia tła w św iecach n o rm aln y ch
Czas 'w y
w oław czy w m in u tac h
Ilo c z y n
0,828 7—8 5,8—6,6
3,311 1 ,5 -2 4 ,9 -6 ,6
13,244 M * 6,6—9,9
W i d z i m y z t e j t a b e l k i , że i lo c z y n z n a tę ż e n i a ś w i a t ł a p rz e z czas w y w o ła w c z y w a h a się w d o ść c i a s n y c h g r a n i c a c h d o koła ś r e d n ie j w a r t o ś c i te g o ilo czy n u , w y noszą cej 6,73. P o m i ę d z y s p ó ł r z ę d n e m i p u n k t ó w k r z y w e j , o t r z y m a n e j p rz ez Fro- schla, z a c h o d z i w ięc z w ią z e k :
x . y =■■ 6,73 = const.,
gdzie
xi
yo z n a c z a ją o d c i ę t ą i rz ę d n ą d o w o ln eg o p u n k t u k r z y w e j . J e s t to r ó w n a n ie h y p e r b o li ró w n o b o c z n e j.
„Die L i c h t m e n g e — p o w i a d a d alej Fró- schel — is t also v o r a lle m d a s K r it e r iu m dafiir, ob bei g e g e b e n e n U m s t a n d e n He- l i o tr o p is m u s i n d u z i e r b a r i s t o d e r n ic h t.
Wie s ic h die e in z e ln e n F a k t o r e n d e s P ro- d u k t e s a u c h v e r a n d e r n m o g e n , d ie s ist, s o l a n g e sie die G r e n z e n des P r o d u k t e s
Op cit,, str. 239.
2) Froschel, op. cit., str. 244, 3) O p. cit., s tr. 246.
n i c h t u e b e r s c h r e i t e n , fu r d e n E r f o lg d e r In d u k t i o n irr e le y a n t . Von d e r M en g e d e r e i n s t r a h l e n d e n E n e r g i e s c h e in t d e r In d u k t i o n s e r f o lg in e in z ig e r H in s ic h t ab- z u h a n g e n . G leiche L i c h t m e n g e n r u f e n g le ic h e Wri r k u n g e n h e r v o r “ ’)•
W y n i k i s w y c h w y ż ej o p is a n y c h d o ś w ia d c z e ń F r o s c h e l s t a r a ł się u z a s a d n ić je s z c z e w sp o só b n a s t ę p u j ą c y . Ś r e d n ia w a r t o ś ć iloczy n u z n a t ę ż e n i a ś w i a t ł a przez czas w y w o ł a w c z y w y n o siła , j a k j u ż w iem y, 6,73. Otóż F ro s c h e l, o b r a w s z y d ow olnie t r z y n a t ę ż e n i a św ia tła : 0,206, 52,972 i 211,891 ś,w. n o rm ., w y z n a czył d ro g ą r a c h u n k u a r y t m e t y c z n e g o o d p o w ia d a ją c e p o w y ż sz y m n a tę ż e n io m c z a s y w y w o ła w c z e ; w y n o s i ł y one, rzecz pro-
6 >73 „ . '„ „ I . 6 >73
sta,
sek.
i0,206
6,73
32,5 m in u t,
52,972 7,6
_ „ - = l , 9 sek. N a s t ę p n i e ba-
211,891 ’ ^
d a n e ro ś l i n k i p o d d a w a n o d z i a ł a n iu ś w i a t ł a o d ow olnie o b ra n y c h n a tę ż e n i a c h : 0,206, 52,972, 211,891 św. norm ., i o z n a czano o d p o w ie d n ie c z a sy w y w o ła w cze . O kazało się, że d o ś w ia d c z a ln ie w y z n a czone c z a s y w y w o ł a w c z e n a j d o k ła d n ie j się z g a d z a ły z u z y s k a n e m i d r o g ą r a c h u n ku,’ o czem p r z e k o n a c z y te ln ik a niżej z a łącz o n a ta b e l k a :
T A B E L K A V.
N atężenie św ia tła w św iecach
norm al.
0,206 52,972 211,891
Czas w y w o ła w c zy obliczony te o re ty cz n ie
32,5 min. 7,6 sek. 1,9 sek.
Czas w y w o
ław czy 32—35 min. 8—10 sek. 2 sek.
oznaczony dośw iadczał.
•
Ze w z g lę d u n a w y n i k i sw e g o b a d a n ia F ro sc h e l, z u p e łn ie słu sz n ie , u w a ż a za k o n ie c z n e w p r o w a d z e n ie n o w e g o p o jęcia do fizyologii w ra ż liw o śc i roślin, m ia n o w ic ie
!) Op. cit., str, 247.
232 W S Z E C H S W IA T AB 15 m a t e m a t y c z n i e o k r e ś lo n e g o p o j ę c i a w r a ż
liw ości. S k o r o b o w i e m o w y s t ą p i e n i u p r o gow e j r e a k c y i f o t o t r o p i c z n e j s t a n o w i w y ł ą c z n ie ilość d o p r o w a d z o n e j e n e r g i i ś w i e t l n e j, to m o ż e m y u w a ż a ć w r a ż l i w o ś ć r o ś l in y n a d z i a ł a n i e ś w i a t ł a za o d w r o t n i e p r o p o r c y o n a l n ą do tej ilości e n e r g i i , k t ó r ą m u s i m y d o p ro w a d z ić , b y s p o w o d o w a ć w y s t ą p i e n i e o d c z y n u p ro g o w e g o . S tą d w y n i k a o k r e ś le n ie j e d n o s t k i w ra ż liw o ś c i l o t o tr o p iz m o w e j , j a k o w r a ż l iw o ś c i ta k ie j ro ś lin k i, k t ó r a u j a w n i a r e a k c y ę p r o g o w ą za s p r a w ą ś w i a t ł a o n a t ę ż e n i u 1 ś w i e c y n o r m a l n e j, d z i a ł a ją c e g o w c i ą g u j e d n o s t ki c z a s u (np. 1 m in.). G d y b y ś m y z a ś i n n ą j a k ą ś r o ś l i n k ę m u s ie li n a ś w i e t l a ć w c i ą g u np. 8 m i n u t , z a c h o w u j ą c to s a mo n a t ę ż e n i e ś w ia t ł a , to m o g l i b y ś m y p o w ie d z ie ć , że t a d r u g a r o ś l i n k a j e s t 8 r a z y m n ie j w r a ż l i w a od p i e r w s z e j *).
W i d z i e l i ś m y w t a b e l c e V-ej, że F r o s c h - lo w i u d a ło się s k r ó c ić cz as n a ś w i e t l a n ia do d w u s e k u n d . O p i e r a ją c się n a te m , c y t o w a n y b a d a c z w y p o w i e d z ia ł p r z y p u s z c z e n i e , że, s t o s u j ą c j e s z c z e s i l n ie js z e n a t ę ż e n i a ś w i a t ł a , z d o ł a m y s k r ó c ić czas w y w o ł a w c z y do u ł a m k ó w s e k u n d y a).
I s t o t n i e , w k r ó t c e p o w y j ś c i u z d r u k u r o z p r a w y F r o s c h l a , u k a z a ł o się w s p a n i a l e d zieło u c z o n e g o h o l e n d e r s k i e g o , A. H.
B l a a u w a , „Die P e r z e p t i o n d e s L i c h t e s " 3), k t ó r y z u p e łn ie n ie z a le ż n ie od F r o s c h l a , a z a p o m o c ą z n a c z n i e d o k ł a d n i e j s z y c h i l i c z n i e j s z y c h d o ś w i a d c z e ń s t w i e r d z i ł p ra w o s t a ł o ś c i ilo c z y n u z n a t ę ż e n i a b o d ź ca ś w i e t l n e g o przez c z a s w y w o ł a w c z y i zd o ła ł s k r ó c i ć e k s p o z y e y ę do 0,001 s e k u n d y .
D zieło B la a u w a , k t ó r e n a l e ż y b e z w a r u n k o w o do n a j w a ż n i e j s z y c h p u b lik a - cyj o s t a t n i c h c z a s ó w ż z a k r e s u fiz yologii w ra ż liw o ś c i, p o l e c a m y j a k n a j g o r ę c e j u w a dze c z y t e l n i k ó w W s z e c h ś w i a t a . My za ś z k o n ie c z n o ś c i o g r a n i c z y m y się do d o k ł a d n i e j s z e g o s t r e s z c z e n i a j e d y n i e p i e r w szego ro z d z ia łu tej k s i ą ż k i , u w z g l ę d
x) F r8 sc h e l, op. cit., s tr. 253—254.
5) Op. cit., str. 252.
3) E x tr a it d u R e c u e ii des T ra v au x B o tan i- ques N eerlan d ais, to m V, s tr. 209, N ijm e g e n 1909, str. 1—101.
n i a j ą c d als ze j e j ro z d ziały o ty le ty lk o , 0 ile t e g o w y m a g a ć b ęd z ie z a m i e r z o n a a n a l i z a h y p o t e z y c h e m ic z n e g o d z i a ł a n ia ś w i a tł a . P i e r w s z y ro zdział s w e g o dzieła B l a a u w p o ś w ię c ił ro z b io r o w i z w ią z k u , za
c h o d z ą c e g o p o m i ę d z y n a t ę ż e n i e m a c z a s e m d z i a ł a n i a p o d n i e t y ś w i e tl n e j , wywo-.
lu j ą c e j r e a k c y ę p r o g o w ą ').
U c z o n y h o l e n d e r s k i w y k o n a ł d o ś w i a d c z e n i a s w e n a d l i ś c i e n i a m i o w s a (A y e n a s a t i v a ) i t r z o n k a m i z a r o d n i P h y c o m y c e s n i t e n s . Za ź ró d ło ś w i a t ł a s ł u ż y ł a g ł ó w n i e l a m p a g a z o w a o n a t ę ż e n i u 90 św ie c H e fn e ra . A b y u n i k n ą ć s z k o d liw e g o d z i a ł a n i a p r o d u k t ó w s p a l a n i a g a z u na w r a ż liw o ść b a d a n y c h ro ś l i n e k , l a m p ę u s t a w iono p o z a c ie m n ią , a ś w ia tło p ada ło prz e z o t w ó r w ś c ia n ie . W o t w ó r t e n w ś r u b o w a n o p ł y t k ę m e t a lo w ą , z a o p a t r z o n ą w d y a f r a g m ę , k t ó r a u m o ż liv /ia ła z m n ie j s z a n ie ś r e d n i c y o tw o ru od 27 do
1 m m .W c e lu o t r z y m y w a n i a ś w i a t ł a o s ł a b y c h n a t ę ż e n i a c h p r z y m o c o w y w a n o do w yżej p o m ie n io n e j p ł y t k i m e ta lo w e j k a w a ł e k g r u b e g o s z k ł a m le c z n e g o k o lo r u . W r a z i e z w i ę k s z e n i a ś r e d n i c y otw o- ' r u do 27
m mś w ia tło , w y s y ł a n e p rz ez
s z k ło m le c z n e , w y n o s iło l/2oo b e z p o ś r e d n i e g o ś w i a t ł a l a m p y g az o w ej; w i e lk o ś ć ta s p a d a ł a do g d y ś r e d n i c ę otw o-
1 4 5 oOO
ru , p rz e z o d p o w ie d n ie n a s t a w i e n i e d ya- f r a g m y , z m n i e j s z a n o do l
m m2). B e z p o ś r e d n i e ś w i a tł o l a m p y g a z o w e j d o s t a r czało s i l n i e j s z y c h n a t ę ż e ń , a j e s z c z e s il
n i e js z e n a t ę ż e n i a o t r z y m y w a n o z a p o m o c ą l a m p y p r o j e k c y j n e j . T a o s t a t n i a d a w a ł a ś w i a t ł o n a w e t o n a t ę ż e n i u 48 000 ś w ie c m e t r o w y c h 3). Z i a r n a o w s a w ilości 15—
20 w y s i e w a n o w s k r z y n e c z k a c h c y n k o w y c h o w y m i a r a c h 2 0 X 3 X 3 cm w z d łu ż j e d n e j linii u k o ś n e j, b y w y r a s t a j ą c e k i e ł k i nie z a c i e n i a ł y się n a w z a j e m 4). C h c ą c w y z n a c z y ć m ie js c e w y s t ą p i e n i a r e a k c y i p r o g o w e j , za w sze w i n n i ś m y m ie ć n a u w a dze t e n f a k t , że k a ż d y k i e łe k o w s a s t a n o w i i n d y w i d u u m o s w o iś c ie z a r y s o w a -
*) Op. cit., str. 3.
3) Op. c i t , s tr. 7.
3) Op. cit., str. 8.
4) Op. cit., str. 11.
.Ne 15 W S Z E C H S W IA T
•233n e j w ra ż liw o ś c i n a d z ia ła n ie ś w i a tł a , in- n e m i sło w y m ó w ią c — u w z g lę d n ić w i n n i ś m y z j a w is k o t a k zw. p rz e z B l a a u w a
„ z m ie n n o ś c i f o t o t r o p i z m o w e j “ 1).
Je ż e li np. u s t a w i m y b a d a n e ro ś lin k i w z d łu ż j e d n e j linii u k o ś n e j i n a ś w i e t l i m y j e , to, g d y r e a k c y a u j a w n i się j u ż w całej pełn i, z a o b s e r w u j e m y n a s t ę p u j ą c y , n i e z m i e r n ie c ie k a w y obraz: w m i a rę w z r a s t a n i a odleg ło ści od ź r ó d ła ś w i a t ł a zg ię c ia liścieni o w s a s t a j ą się coraz sła b s z e , od c z a s u do c z a s u w y s t ę p u j ą o s o b n i k i c a łk ie m pro ste; lic z b a t y c h p r o s t y c h k ie łk ó w s to p n io w o z w ię k s z a się, lic z b a zaś z g i ę t y c h u l e g a z m n ie js z e n iu , a w re szcie z n a j d u j e m y t y lk o p r o s t e r o ś lin k i o ra z z r z a d k a w ś ró d nich ro z s ia n e p o je d y n c z o o s o b n i k i l e k k o w y g i ę t e . W y żej o p is an e z ja w is k o s t a n o w i n a d z w y c z a j p l a s t y c z n y o b ra z w y so ce z i n d y w i d u a l i z o w anej w r a ż liw o ś c i n a d z ia ła n ie ś w i a t ła , a j e d n o c z e ś n ie u m o ż l i w i a w y z n a c z e n i e g ra n ic , p o m ię d z y k t ó r e m i z n a j d u j e się m i e js c e w y s t ą p i e n i a r e a k c y i p ro gow e j:
tem i g r a n ic a m i są p u n k t y , g d z ie a) w y s t ę p u j ą p i e rw s z e k i e ł k i p r o s t e , i gdzie b) z n a j d u j ą się o s t a t n i e z g i ę te ro ślin k i.
O k re śliw sz y w t e n sp o só b wyżej pom ie- n ione g ra n ic e , B la a u w w y z n a c z a ł m i e j sce w y s t ą p i e n i a r e a k c y i p ro g o w e j, w y c i ą g a j ą c p i e r w ia s te k k w a d r a t o w y z ilo
c z y n u odleg ło ści d w u t y c h g r a n i c od ź r ó d ła ś w i a t ł a 2).
P o d a je m y t u w y n i k i d o ś w i a d c z e ń B la
a u w a , z e s ta w i w s z y j e w t a b e l k ą VI tą 3):
Z te j n i e s ł y c h a n ie c ie k a w e j t a b e l k i w y n ik a , że ś w i a t ł o o n a t ę ż e n i u 0,000 17 św.
m e tr. d z i a ł a ją c w c ią g u 43 g o d z in , w y w o łu je t a k ą s a m ę r e a k c y ę , j a k i ś w ia tło o n a t ę ż e n i u 26 520 św . m e t r . w cią g u 0,001 s e k u n d y . A w ię c i s t o t n i e o w y s t ą p ie n iu p ro g o w e j r e a k c y i fo to tro p ic z n e j s t a n o w i j e d y n i e ilość d o p r o w a d z o n e j e n e r gii ś w i e t l n e j, r ó w n a iloczy n o w i z n a t ę ż e n i a ś w i a t ł a p rz ez cz as w y w o ł a w c z y . „ F u r die p h o t o t r o p i s c h e n R e i z s c h w e lle n von A v e n a s a t i v a — p o w i a d a B l a a u w — s t e h t
Op. cit., str. 15.
3) Op. cit., str. 16.
8) Op, cit., etr. 20—21,
T A B E L K A VI.
E k sp o zy cy a
N atężenie św ia tła w św iecach
m e tro w y c h
Iloczyn z n atężen ia
św ia tła przez czas w y w o ła w
czy
43 godzin y 0,000 17 26,3
13 godzin 0,000 439 20,6
10 » 0,000 609 21,9
6 0,000 855 18,6
3 n 0,001 769 19,1
100 m in u t 0,002 706 16,2
60 » 0,004 773 17,2
30 „ 0,010 18 18,3
20 0,016 40 19,7
15 » 0,024 9 22,4
8 H 0,049 8 23,9
4 H 0,089 8 21,6
40 sekund 0,615 6 24,8
25 » 1,099 8 27,5
8 n 3,028 13 24,2
4 » 5,456 21,8
2 » 8,453 16,9
1 n 18,94 18,9
25 » 45,05 18,0
225 n 308,7 24,7
125 » 511,4 20,5
1 55 » 1255 22,8
1100 n 1902 19,0
1400 » 7905 19,8
1800 » 13094 16,4
11000 » 26520 26,5
also die L i c h t s t a r k e in u m g e k e h r t e m V e r h a l t n i s zu d e r B e l i c h tu n g s z e i t . W ie m an a u c h d a s V e r h a l t n i s z w is c h e n Z eit u n d L i c h t s t a r k e v a r i i e r t , d a s Q u a n tu m L i c h t i s t fiir alle d iese S c h w e ll e n das- selbe" x).
D o ś w i a d c z e n ia n a d t r z o n k a m i z a r o d n i P h y c o m y c e s n i t e n s d o p ro w a d z iły do te g o sa m e g o w y n i k u 3), j a k k o l w i e k o t r z y m a ne ilo czy n y u j a w n i a ł y zn a c z n ie w i ę k s z ą ro z b ie ż n o ś ć ze w z g lę d u n a silniej z a z n a cz o n ą „z m ie n n o ść fo t o tr o p i z m o w ą " b a d a n y c h o b j e k t ó w 3).
D r u g a r o z p r a w a F r o s c h l a „ U n te rs u - c h u n g u e b e r die h e lio tro p is c h e P ra s e n - t a tio n s z e it* 4), w y d a n a w 1909 ro k u , nie d o d a je do p ie rw s z e j nic z a s a d n ic z o n o wego. W tej d r u g i e j r o z p ra w ie a u t o r o w i chodziło o p o w tó rz e n ie d o św ia d c z e ń B laau w a , d a ls z e s k ró c e n ie c z a s u w y w o -
') Op. cit., str. 22.
s) Op. cit., str. 29; porów naj te ż str. 30.
3) Op. cit., str. 28.
4) Sitz. Ber. d. W ie n e r A kad. d. Wiss., tom 118, dział I, str. 1247—1292.
234 WSZECHSWIAT Ns 15
ła w c z e g o i o w y z n a c z e n i e d ł u g o ś c i c z asu w y w o ła w c z e g o d l a zg ięć , p o w o d o w a n y c h d z i a ła n ie m b e z p o ś r e d n i c h p r o m i e n i s ł o ń ca i r o z p r o s z o n e g o ś w i a t ł a d z ie n n e g o ').
P r z e z z a s t o s o w a n i e o d p o w ie d n ic h n a t ę ż e ń ś w i a t ł a F r o s c h l o w i u d a ło się s k r ó cić cz as w y w o ł a w c z y do i |1 200 sek., a n a w e t ‘l2ooo sek. 2). B e z p o ś r e d n ie p ro m i e n i e sło n e c z n e w y w o ły w a ł y z g i ę c i a j u ż po u p ł y w i e '|ao00 se k . (z 208 l i ś c ie n i o w s a w y g i ę ł o się 194 = 93°|0) 3), a r o z p r o s z o n e ś w i a t ł o d z ie n n e w y m a g a ł o do te g o c e lu 740 s e k . 4).
N a d m i e n i l i ś m y n a p o c z ą t k u n i n i e j s z e go a r t y k u ł u , że j u ż z b a d a ń H F i t t i n g a i H. B a c h a m o ż n a b y ło w y p r o w a d z i ć w n io s e k , że ilość e n e r g ii , p o t r z e b n a do w y w o ł a n i a p ro g o w e j r e a k c y i g e o tro p ic z - n e j, j e s t w ie l k o ś c ią s ta łą .
W n i o s e k t e n p o t w i e r d z i ła z z u p e łn ą ś c is ło ś c ią r o z p r a w a d o k t o r s k a p a n i C. J.
P e k e l h a r i n g „ O n d e r z o e k in g e n o v e r de p e r c e p t i e v a n d e n z w a a r t e k r a c h t p r i k k e l do o r p l a n t e n “ 5) i r o z p r a w a A. Maillefe- r a „ E t u d e s u r le g ó o t r o p i s m e " 6).
W y c h y l a j ą c w y p ło n i o n e liś c ie n ie o w s a o r ó ż n y k ą t z p o ło ż e n ia r ó w n o w a g i geo - t r o p i z m o w e j, p a n i P e k e l h a r i n g o t r z y m a ł a w y n i k i , k t ó r e p o d a j e m y w n iżej z a łą c z o n e j t a b e l c e 7):
A n a lo g i c z n e d o ś w ia d c z e n i a , w y k o n a n e n a d k i e łk a m i L e p i d i u m s a t i v u m , d o p r o w a d z i ły p. P. do t a k i c h s a m y c h r e z u l t a tó w 8).
*) Op. cit., str. 1256.
2) „Im g an z en h ab e n also bei ^ 200 u n d '^ooo S ek u n d en E xposi-tionszeit v o n 221 V ersuchspfian- zen 215 d e u tlic h e R e ak tio n g e z e ig t u n d 214 K on- tro llp fla n z e n e rw ie sen sich ais r o l l i g unge- k ru m m t" , (op. cit., str. 1272).
3) Op. cit., str. 1276.
4) Op. cit., str. 1278.
5) S treszczen ie te j ro z p ra w y w y szło w ję z y k u angielskim : „In v e stig a tio n s on th e re la tio n b e tw e e n th e p re se n ta tio n - tim e and in te n s ity o f stim u lu s in g eo tro p ic ć u rv a tu re s “ (K o n in k lij- k e A kadem ie van w e te n sc h a p p e n te A m sterdam ; re p rin te d fro m P ro c e e d in g s o f th e M eetin g o f S a tu rd a y M ay 29, 1909).
6) Buli. d. la societe vau d o ise d. sciences nat., L a u sa n n e, to m 45, 1909, s tr. 277—312.
7) S tre szc ze n ia a n g ielsk ieg o str. 67; o ry g i
nału str. 20—31.
8) O ry g in ał, s tr, 35: „...het p ro d u c t v a a prik- j k e ld u u r en p r ik k e lg ro o tte c o n s ta n t m o e t z ijn “. |
T A B E L K A VII.
K ą t w y c h y le n ia z p o zy c y i
pion o w ej
90° 1,000 269 269
60° 0,866 326 282
120° 0,866 332 288
45» 0,707 366 259
135° 0,707 340 240
40° 0,643 441 284
30° 0,500 540 270
150° 0.500 538 269
25° 0,423 607 256
20° 0,342 735 251
159° 0,358 730 262
15° 0,259 871 225
165° 0,259 828 214
10° 0,174 1 415 246
171° 0,156 1 498 234
174° 0,105 2 233 233
5° 0,087 2 629 235
P a n i P e k e l h a r i n g b a d a ł a te ż z a le ż n o ść c z a s u w y w o ł a w c z e g o od n a t ę ż e n i a siły o d ś r o d k o w e j . P o d a j e m y w y n ik i , z e s t a w io n e w t a b e l k i V II I i IX . T a b e l k a V III d o t y c z ę L e p i d i u m s a t i v u m , I X — k i e ł k ó w , o w s a .
T A B E L K A VIII. L e p i d i u m s a t i v u m .
Czas w y w o ła w c z y w se k u n
d ac h
Siła o d śro d k o w a w g ram a ch
Ilo c z y n
1 260 0,284 358
780 0,44 343
560 0,67 375
315 1,14 359
120 3,15 378
69 6,20 372
30 12,80 384
*
T a b e l k i V II, V I I I i I X w y k a z u j ą n i e zbicie, że, c h c ą c s p o w o d o w a ć w y s t ą p i e n ie p r o g o w e j r e a k c y i g e o tr o p i c z n e j , m u s i m y d o p r o w a d z i ć p e w n ą ś c iś le o z n a c z o n ą ilość e n e r g i i ‘).
') „The r e s u lt o f th e se ex p e rim en ts is the- re fo re th a t, as in th e case o f p h o to tro p ic curva- tu re s , so also fo r g e o tro p ic c u rv a tu re s th e p r o d u c t o f d u ra tio n o f stim u le s and in te n s ity of stim u lu s is c o n s ta n t" (streszczen ie angielskie, str. 70).
N a tę że n ie działającej siły w g
Ozas w y w o ław czy
w se k u n dach
Iloczyn z n atężen ia
siły przez czas w y w o ław c zy
A l 15 w s z e c h s w i a t
T A B E L K A IX . A v e n a s a t i v a .
Siła o d środkow a
W (J
Czas w y- w oł. w se
k u n d ac h
Iloczyn
0,08 3 900 W
312
0,08 3 900 312
0,14 2 230 312
0,25 1 300 325
0,36 830 299
0,38 805 306
0,60 510 306
0,67 441 296
0,76 415 315
1,04 310 322
1,25 248 310
2,08 140 291
2,14 145 310
2,24 125 281
2,30 135 311
2,89 110 318
3,00 100 300
3,04 95 286
3,71 80 297
3,93 75 295
4,10 70 287
' 4,42 72 318
4,43 70 310
4,68 65 304
5,36 55 295
5,76 53 305
0,4S 45 292
10,08 31 312
11,70 26 304
13,89 22 306
17,28 18 311
23,86 13 310
41,76 7 292
58,43 5 292
A. M aillefer d o sze d ł do t y c h s a m y c h w y n ik ó w , p o s ł u g u j ą c s ię t a k zw. m e t o d ą k o m p e n s a c y j n ą '). P o le g a ła on a n a tern, że p rz e c i w l e g ł e s t r o n y b a d a n y c h r o ś l i n e k (liścienie ow sa, w y h o d o w a n e n a ś w i e tle s) p o d d a w a n o d z i a ł a n i u s ił y o d ś r o d k o w e j o ro ż n e m n a t ę ż e n i u i t a k d o b ie r a n o c z asy e k s p o z y c y i w o b u k o m b i n o w a n y c h ze s o b ą p o łożenia ch, by k ie łk i n ie u l e g a ł y z gięc iom . Otóż o k a z a ło się, że zg ię c ia n ie w y s t ę p o w a ł y ty l k o w ó w czas, g d y n a t ę ż e n i a siły o d ś ro d k o w e j, d z ia ła ją c e j n a p r z e c i w le g łe s t r o n y r o ś l i n e k , b y ł y o d w r o t n i e p r o p o r c y o n a l n e do o d p o w ie d n ic h c z asó w e k s p o z y c y i 3), czyli że:
= — j — s k ą d m a m y : /,<, = / 2<2,
*) Op. cit., str, 277—278.
a) Op. cit., str. 283.
3) Op. cit., str. 286.
a w ięc s ta ło ś ć iloczy n u z n a t ę ż e n i a s iły p rz ez cz as j e j d z ia ła n ia i).
W y c z e r p a w s z y l i t e r a t u r ę r o z p a t r y w a n e g o t u t a j z a g a d n ie n ia , n a d m i e n i ć m u s i m y, że p r a w o s ta ło śc i iloczy n u z n a t ę ż e n ia p o d n i e t y p r z e z czas w y w o ła w c z y o ty le t y lk o n a z y w a ć m o ż e m y p r a w e m F r o s c h l a i B la a u w a , o ile m a m y n a m y śli z a s łu g ę s t w i e r d z e n i a z a sto so w a łn o ś c i t e g o p r a w a do f a k tó w b o ta n ic z n y c h . P r a wo to b o w iem z n a n e b y ło o d d a w n a (od r.
1885)
b a d a c z o m fizyologii cz ło w ie k a 2), a B u n s e n i R oscoe stw ie rd z ili j u ż w
1862ro k u , że s t o s u je się ono do p ro c esó w fo t o c h e m ic z n y c h 3). U w a g a ta p ro w a d z i n a s b e z p o ś re d n io do z a p o w ie d z ia n e g o na.
p o c z ą tk u a r t y k u ł u ro z b io r u h y p o t e z y c h e m ic z n e g o d z ia ła n ia ś w ia tła .
Nie u le g a n a j m n i e js z e j w ą tp liw o śc i, że ś w ia tło w y w ie ra p o t ę ż n y w p ł y w n a p r z e b ie g s p r a w c h e m ic z n y c h w o r g a n iz m ie ro ś lin n y m . A b y się o te m p rz ek o n ać , w y s t a r c z y p rz y p o m n ie ć sobie, że p ro c e s f o t o s y n t e t y c z n y , czyli a s y m i l a c y a b e z w o d n i k a w ę g lo w e g o ( C 0 2) o d b y w a się w c ia łk a c h zie le n i za s p r a w ą e n e r g ii p r o m ie n is te j, oraz że p i ę k n e b a d a n ia prof.
E m ila G o d le w sk ie g o ( s t a r s z e g o ) w y k a z ały, iż ś w ia tło o d g r y w a w y b i t n ą rolę w p ro c e s ie s y n t e z y ciał b i a ł k o w a t y c h , d o s t a r c z a j ą c cz ęści e n e rg ii, p o trz e b n e j do tej s y n t e z y , że z a te m e n e r g i a p r o m i e n i s t a d z ia ła tu n i e ty l k o p o ś re d n io przez u m o ż liw ie n ie p o w s t a w a n i a w ę g lo w o d a nów, lecz i b ez p o śred n io 4).
*) „Ce re s u lta t nous p e rm e ttra de d efin ir 1’induction g eo tro p iq u e comme p ro d u it de la for- ce qui a g it su r la p la n te par le tem ps p e n d a n t lequel elle a g it“. Op. cit., str. 286.
2) Z estaw ienie i streszczenie lite ra tu ry czy
te ln ik znajSzie w d ru g iej z cy to w a n y c h ro zp raw F ro sc h la (1909 r.) oraz w dziele B laauw a.
3) W a lth e r N ern st, T heoretigche C hem ie, w y d an ie 6-te, S tu ttg a r t 1909, s tr. 773. Z w ięzłe i tre śc iw e p rze d staw ie n ie zasad fotochem ii po daje te ż H . E u le r w dziele „G rundlagen und E r- gebnisse d e r P flan zen ch em ie“ (B runśw ik, 1909, część I I , str. 91—97).
*) E . G odlew ski, *0 p o w sta w a n iu m a te ry i b ia łk o w aty c h w roślinie, str. 67, K raków , 1903.
(O dbitka z .Rozpraw W ydz. m a t. - przyr. A kad.
U m iejętn. w K rakow ie, tom 43, ser. B.).
236 W S Z E C H S W IA T
N a m j e d n a k c h o d z ić t u b ę d z ie w y ł ą c z n ie o p y t a n i e , c z y u d a ło się s t w i e r d z i ć z a c h o d z e n ie j a k i c h ś p r z e m i a n c h e m i c z n y c h za s p r a w ą p o d r a ż n i e ń tropizm o- w y c h .
Otóż G. K r a u s z a o b s e r w o w a ł j u ż w r o k u 1880 ’), że p o d w p ł y w e m p o d r a ż n i e n i a g e o t r o p i z m o w e g o z a c h o d z i ły z m i a n y c h e m i c z n e w w y p ł o n i o n y c h k i e ł k a c h f a soli. M ianow icie, j u ż p r z e d u j a w n i e n i e m się z g ię c ia z w ię k s z a ł a się ilość c u k r u 3) w z w ró c o n e j k u d o ło w i p o łow ie ło d y ż k i fasoli, z m n i e j s z a ła się z a ś ilość k w a só w . T a k np. g d y u m ie s z c z o n o b a d a n ą r o ś l i n k ę poziom o i p o d d a n o j ą w te j pozy c y i d w u g o d z i n n e m u d z i a ł a n i u siły cięż k o ści, to po u k o ń c z e n i u d o ś w i a d c z e n i a z n a l e ziono w g ó r n e j p o łow ie ło d y ż k i 0,235 8 g, a w dolnej 0,240 4 g c u k r u (w d o ln ej o 0,004 6 g w ięcej).
Z a c h o d z e n ie p r z e m i a n c h e m i c z n y c h pod w p ł y w e m p o d r a ż n ie n ia g e o t r o p i z m o w e g o s t w i e r d z ił i C zap e k , p o ra ź p i e r w s z y w r o k u
1877.U c z o n y t e n s k o n s t a t o w a ł w ó w czas, że w i e r z c h o ł k i k o rz e n i, p o d r a ż n i o n y c h g e o t r o p i c z n i e , o g r z e w a n e w a m o n i a k a l n y m r o z t w o r z e a z o ta n u s r e b r a ( A g N 0 3), powro d o w a ły d a l e k o s i ln ie js z ą r e d u k c y ę tej soli, niż n ie p o d r a ż n i o n e w ie r z c h o łk i k o r z e n i r o ś l i n e k k o n t r o l u j ą cych. B a d a n i a a n a l i t y c z n e w y k a z a ł y w ó w czas, że s u b s t a n c y a , p o w o d u j ą c a w z m o ż o n ą r e d u k c y ę soli s r e b r a , j e s t p o c h o d n ą benzolu; bliżej j e d n a k n ie z d o ła n o w ó w c z a s o k r e ś li ć c h e m i c z n e j n a t u r y c ia ła po- m ie n io n e g o . I d o piero w
1902r o k u u d ało się C z a p k o w i s t w i e r d z ić , że o w a s u b s t a n c y a j e s t k w a s e m h o m o g e n t y z y n o w y m , k t ó r y p o w s t a j e p rz e z d z i a ł a n ie e n z y m u t y r o z y n a z y n a t y r o z y n ę 3). To z w i ę k s z a n ie się ilości k w a s u h o m o g e n t y z y n o w e g o
x) P a tr z W . P fe ffe r, P fla n z e n p h y sio lo g ie w y d a n ie I I , 1904, tom I I , s tr . 671.
2) Ściślej m ów iąc, zw ięk szała się ilość s u b ' sta n cy i, p o w o d u jąc ej re d u k c y ę alk alicz n eg o roz tw o r u tle n k u m ied zio w eg o (P feffer, op. cit., s tr 671—072).
8) Czapek, S to ffw ec h selp ro z esse in d e r g eo - tro p isc h g e re iz te n W u rz e lsp itz e u n d in p h o to - tro p isc h sen sib len O rg a n en (B er. d. d. bot. G e' sell., tom 20, str. 465).
JNi1!! 15
w w i e r z c h o ł k a c h k o r z e n i p o c z y n a s ię p r z e d w y s t ą p i e n i e m z g ię c ia i d o chodzi do m a x i m u m z c h w ilą ujawrn i e n i a się r e a k c y i; p ó źn iej ilość p o m i e n i o n e g o k w a s u u l e g a s t o p n i o w e m u z m n i e j s z e n i u i w r e s z cie s p a d a do ilości n o r m a l n e j , g d y w i e r z c h o ł k i k o r z e n i p r z y b i o r ą m n ie j w ięcej p i o n o w e poło żen ie ').
Tadeusz Klimowicz.
(Dok. nast.).
S K Ł A D P O T U , W Y D Z I E L A N E G O P O D W P Ł Y W E M G O R Ą C A
1 P R A C Y .
Prof. A . P u g lie s e b a d a w sw em laborato- r y u m z m ia n y czynnościow e, ja k im podlega zwierzę w s k u t e k p r a c y mięśniowej. N ie z a leżnie od w y n ik ó w , do k t ó r y c h doszli dr.
B rig lie n ti, A r g u t i n s k y i C ra m e r ( k tó ry s tw ie rd z ił u człow ieka w zro st ilości azo tu , w ydzielanego przez po cen ie się, o 12°/0 p o n a d c a łk o w itą jeg o w ydzielinę w okresie 24 godz.), zajął się on w espół z d-rem Gia- e o m in zanalizow aniem s k ł a d u p o t u konia, w zależności od teg o , czy pocenie się w y w ołała p r a c a m ięśuiow a, czy te ż gorąco.
J a k i p r o c e n t a z o tu dają g ru c z o ły potowe, a ja k i w y t w a r z a p ra c a ? — odpowiedź na to p y t a n i e d a n a będzie w te d y , g d y p o zn am y , j a k zm ienia się s k ład p o t u pod w7p ły w em
d ziałania mięśni.
J a k o m e to d y pomocniozej w do św ia d c z e n iach, o k t ó r y c h będzie niżej, u ż y t o dzia
łan ia p ilo k a rp in y , k tó re j w strzy k n ięcie, j a k za o b se rw o w a ł S m ith , z a t r z y m u je u k o nia po cen ie się; d ro b n a j e d n a k p ra c a m ię śniow a, w n o r m a ln y c h w a r u n k a c h bez z n a czenia, sp o w o d o w u je wówczas z n aczn ą w y dzielinę p o tu . M ycie ko n ia wodą zim ną p o w s t r z y m u j e rów nież u k a z y w a n ie się p o t u i b e z s k u t e c z n y j e s t n a w e t w d a n y m razie d łu g i i w y tę ż o n y wysiłek; woda ciepła w p ły wa w ręcz o d w ro tn ie. N ależy więc p r z y p u ścić, że chłód działa w s trz y m u ją c o na z a k o ń czen ia n e rw o w e g ru c z o łó w p o to w y c h .
W b a d a n iu p o t u koni p p . P u g lie s e i Gia- com in przeprow adzili analizy fizyko - c h e m i
czną (gęstość, lepkość, obniżenie p u n k t u z a m a rz a n ia ) i ch em iczn ą (re a k o y a , pozo stało ści s u c h e , popiół, chlor, azot c a łk o w ity , pro-
J) Op. cit., str. 466. P rz e d m io te m badań Czapka b y ły k ie łk i łu b in u b iałego (L u p in u s al- bus).
