PRZEMYSŁOWYCH
3. Ocena pozycji rozwojowej przedsiębiorstwa przemysłowego
N astępnym krokiem oceny zewnętrznych aspektów rozwoju przedsiębiors twa jest ocena jego pozycji w otoczeniu. O cena ta jest elementem końcowym i zamykającym ciąg czynności analitycznych dotyczących zewnętrznych aspek tów rozwoju przedsiębiorstwa. Poczynając od oceny stanu otoczenia, poprzez ocenę stosunków przedsiębiorstw a z otoczeniem i ocenę zewnętrznych a t rybutów poziom u rozwoju przedsiębiorstw a dochodzim y do ukazania pozycji przedsiębiorstwa w otoczeniu. Pozycja przedsiębiorstw a w otoczeniu jest, ja k się wydaje, wykładnikiem zarów no trafnego rozpoznania stanu otoczenia, jak i umiejętnego kształtow ania stosunków przedsiębiorstw a z otoczeniem. U kazu je zatem, w jak i sposób przedsiębiorstwo potrafiło spożytkow ać dotych czasowe zewnętrzne uw arunkow ania swojego rozwoju oraz ja k zam ierza je wykorzystać w przyszłości.
Określenie pozycji w otoczeniu m a istotne znaczenie w ocenie poziom u rozwoju przedsiębiorstwa i w określeniu jego zdolności do dalszego rozwoju. D o b ra bowiem pozycja przedsiębiorstwa w otoczeniu jest z jednej strony sprawdzianem umiejętności jego dotychczasowej gry z otoczeniem, natom iast z drugiej strony ukazuje szanse dalszego rozwoju. Z kolei pozycja niekorzystna jest okolicznością nie sprzyjającą rozwojowi przedsiębiorstwa, a naw et m oże
stanow ić zagrożenie dla bytu przedsiębiorstwa. Stąd nie jest obojętne, jak ą pozycję zajm uje przedsiębiorstwo aktualnie w otoczeniu oraz ja k ą pozycję m oże osiągnąć w przyszłości.
Z najom ość pozycji w otoczeniu jest przedsiębiorstwu potrzebna z wielu względów. Jej rozpoznanie m oże być dla przedsiębiorstwa czynnikiem mobili zującym do zwiększonego wysiłku w celu popraw y dotychczas zajmowanej pozycji. M oże stać się również przesłanką do przeprow adzenia odpowiednich b ad ań szczegółowych, związanych z wyjaśnianiem okoliczności składających się na przyczyny osiągnięcia efektów niższych w stosunku do efektów uzyskiwanych przez inne przedsiębiorstwa, a także do ustalenia możliwości i szansy popraw y dotychczasowego położenia przedsiębiorstwa w otoczeniu.
Oceną pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu nie zajm owała się do tej pory - analiza ekonom iczna przedsiębiorstw przemysłowych21. Ja k ju ż stwierdzono, przedm iot analizy ekonom icznej przedsiębiorstw przemysłowych w systemie nakazowo-rozdzielczym był głównie zawężony do wewnętrznych problem ów funkq'onow ania przedsiębiorstw a. Dziś w iadom o, że ten wąski przekrój rozpoznaw ania zjawisk jest niewystarczający współczesnemu przedsiębiorstwu. K onieczna jest zatem reorientacja przedm iotu badań analizy ekonomicznej jak o dyscypliny naukow ej, a zwłaszcza poszerzenie jego zakresu także o zjawis
k a zewnętrzne, występujące w otoczeniu. Tem u celowi m a służyć m . in. ocena pozycji przedsiębiorstw a przemysłowego w otoczeniu22.
Ocena ta wym aga w pierwszej kolejności wyjaśnienia samego pojęcia „pozycja” . Jest to tym bardziej konieczne, ponieważ w dotychczasowych, nielicznych zresztą, pracach autorzy całkowicie pomijali ten problem . Zaj m ow ali się niekiedy doborem odpowiednich wskaźników i zastosowaniem właściwych m etod, pozwalających określić np. pozycję przedsiębiorstwa w branży czy w środow isku gospodarczym , nie definiując istoty samego przedm iotu b a d a ń 23.
Pozycja przedsiębiorstw a w otoczeniu jest pojęciem złożonym. Naszym zdaniem, pozycję przedsiębiorstw a w otoczeniu kształtują dwa główne elemen ty. Pierwszy wypływa z aktualnego stanu przedsiębiorstwa, natom iast drugi związany jest z oceną możliwości rozwoju przedsiębiorstwa w przyszłości. T ak
21 D o w yjątków w tej dziedzinie należy praca J. K w ejta (op. cit., s. 378-434), w której ocenie pozycji przedsiębiorstw a autor pośw ięcił osob n y rozdział. Ocenę pozycji przedsiębiorstw a autor rozpatryw ał jednak zarów n o w aspekcie wewnętrznym , jak i zewnętrznym , przy czym w iele miejsca p ośw ięcił ocen ie pozycji wewnętrznej.
22 Jak stw ierdza J. K w ęjt (por. ibidem , s. 404), ocen a pozycji jest podstaw ow ym elementem analizy ekonom icznej przedsiębiorstw . P od ob n ie rozum uje również J. Duraj (Mikroekonomiczna analiza pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa, E kon om ika i Organizacja Przedsiębiorstwa 1989, nr 9, s. 8). Pisze on, iż ocen a pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu J e s t integralną częścią przestrzennej kom pleksow ej analizy m ikroekonom icznej” . W innej pracy tenże autor (Analiza ekonomiczna, s. 34) stwierdza, iż w warunkach sam odzielności przedsiębiorstw i ich odpow iedzial ności za wyniki coraz w iększego znaczenia nabiera ocena pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu. 23 Por. H. M ożaryn, M etody określania pozycji przedsiębiorstwa iv branży, E konom ika i O rganizacja Pracy 1980, nr 10, s. 11-14; J. W ięckow ski, Analiza ekonomiczna, s. 14.
więc pozyq'ę przedsiębiorstw a w otoczeniu należy pojm ow ać jak o silę ak tu al nego i przyszłego oddziaływania przedsiębiorstw a na otoczenie.
Z istoty pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu wynika, że zarów no element statyczny, ja k i dynamiczny są ściśle ze sob ą związane, poniew aż nie m ożna mówić o dobrej pozycji przedsiębiorstwa w otoczeniu, kiedy przedsiębiorstwo wprawdzie m a zadow alającą kondycję aktu alną, lecz jest pozbaw ione perspek tyw rozwoju, ja k również nie m a dobrej pozycji przedsiębiorstwo nawet z szerokimi perspektywam i rozwoju, lecz jest pozbaw ione aktualnych podstaw i możliwości ich osiągnięcia. A zatem dopiero te dw a elementy razem wzięte rozstrzygają ostatecznie o pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu.
Należy jed n ak podkreślić, iż ran g a tych elem entów w ocenie pozyq'i przedsiębiorstwa w otoczeniu nie jest identyczna. K iedy oceniamy poziom rozwoju przedsiębiorstwa, wtedy ważniejszy jest elem ent statyczny, określający aktualną pozyq'ę przedsiębiorstwa w otoczeniu, natom iast kiedy chcemy oszacować zdolność przedsiębiorstwa do rozw oju, wtedy, ważniejszy jest element dynamiczny, k tóry generuje determ inaty decydujące o pozyq'i przed siębiorstwa w przyszłości. R ozpatrując w niniqszej pracy kwestie rozwoju przedsiębiorstwa, m ające charakter długookresowy, skłonni jesteśm y przyw ią zywać szczególną wagę do oceny pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu w aspekcie elem entu dynamicznego.
Niezależnie od rangi wymienionych elementów pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu, każdy z nich w ym aga oddzielnego rozpatrzenia. Idzie tu w szczególności o przyjęcie odpowiedniego zakresu oceny oraz zastosow anie właściwych tem u zakresowi m etod.
W ocenie aktualnego stanu pozycji przedsiębiorstwa w otoczeniu należy rozpatrzyć w szczególności:
1) relaq e przedsiębiorstwa z otoczeniem, 2) kondyq'ę finansową przedsiębiorstwa,
3) najważniejsze relacje wewnętrzne, decydujące o sytuacji zewnętrznej przedsiębiorstwa i o jej postrzeganiu w otoczeniu.
Relaq'e przedsiębiorstwa z otoczeniem występują zarów no n a wyjściu przedsiębiorstwa, ja k i n a jego wejściu. T o, czym przedsiębiorstwo m oże uzależnić od siebie otoczenie, a co bezpośrednio um acnia jego pozycję, znajduje się n a wyjściu. Są to bowiem produkow ane wyroby gotowe lub świadczone usługi, ich ceny i poziom jakości, tem po ich odnowy, szybkość i elastyczność reagow ania przedsiębiorstwa n a potrzeby rynku lub n a wy branym segmencie rynku. Przez swoje wyjście przedsiębiorstwo ukazuje pełnię swojego rozwoju, swojej sprawności organizacyjnej i ekonomiczności działa nia, stosowanych m etod technologicznych oraz systemów zarządzania.
Z kolei to, czym otoczenie m oże od siebie uzależnić przedsiębiorstwo i jednocześnie osłabiać jego pozycję w otoczeniu, znajduje się n a wejściu przedsiębiorstwa, poniew aż jest związane z zasilaniem przedsiębiorstw a w p o d stawowe czynniki produkq'i, z ich dostępnością, pewnością otrzym ania, konkurencyjnością cenową. T ak więc przez wyjście i wejście rozstrzyga się stan
pozyq'i przedsiębiorstw a w otoczeniu. Jeżeli relacje n a wyjściu kształtują się korzystnie w stosunku do relacji n a wejściu, to przedsiębiorstwo niejako dom inuje n a d otoczeniem; m o żna więc stwierdzić, że jego pozycja w otoczeniu jest silna. W sytuacji odw rotnej, kiedy relaq'e wyjścia-wejścia kształtują się niekorzystnie, otoczenie dom inuje n ad przedsiębiorstwem, co jest symptomem słabej pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu.
Relacje przedsiębiorstw a z otoczeniem m ają najczęściej wyraz rzeczowy. Ze względu jed n a k n a dualny ch arakter procesów gospodarow ania procesom rzeczowym odpow iadają procesy wartościowe. One to kształtują kondyq’ę finansow ą przedsiębiorstw a, a ta w sposób istotny, zwłaszcza w gospodarce rynkowej, wpływa n a pozyq'ę przedsiębiorstw a w otoczeniu. Z przedsię biorstwem, którego kondyq'a finansow a jest dobra, chętnie nawiązują współ pracę inne podm ioty gospodarcze. B ank skłonny jest udzielić takiem u przedsiębiorstw u kredytu, poniew aż m a ono tzw. zdolność kredytową. D o b ra kondyq'a finansow a pozw ala przedsiębiorstwu term inow o regulować zo bow iązania wobec budżetu, dostaw ców i pracow ników . A trakcyjne strategie rozwojowe takiego przedsiębiorstw a, w połączeniu z do b rą jego kondyq'ą finansow ą, przyczyniają się do w zrostu w artości akq'i tegoż przedsiębiorstwa n a rynku kapitałow ym . Przedsiębiorstw o z d o b rą kondyq'ą finansową staje się więc wiarygodnym partnerem w wielostronnych stosunkach gospodar czych, co um acnia jego pozycję zarów no w otoczeniu bliższym, ja k i w oto czeniu dalszym.
Pozyq'a przedsiębiorstw a w otóczeniu m a wyraz zewnętrzny, lecz jest budow ana n a podstaw ie procesów i relacji zachodzących wewnątrz przed siębiorstwa. D latego nie m o żn a odrywać pozycji przedsiębiorstwa w otoczeniu od tego wszystkiego, co dzieje się w ew nątrz przedsiębiorstwa. Jeśli weźmiemy pod uwagę takie sym ptom y pozycji przedsiębiorstwa w otoczeniu, ja k a tra k cyjna jego oferta rynkow a, wysoki poziom dywersyfikacji produkq'i czy konkurencyjne ceny n a oferow ane wyroby gotowe, to jest zrozumiałe, iż te sym ptom y zewnętrznego poziom u rozwoju przedsiębiorstwa są kształtow ane w jego w nętrzu. A by je osiągnąć i zaprezentować otoczeniu, przedsiębiorstwo m usi m ieć opracow aną strategię swojego rozwoju, zorganizowany system w drażania do produkcji nowych wyrobów gotowych, sprawny system funk cjonow ania i zarządzania przedsiębiorstwem . Tylko dzięki właściwemu zor ganizow aniu przebiegu tych działań w przedsiębiorstwie m oże ono osiągnąć sukces n a rynku i um acniać pozycję w otoczeniu.
W ocenie pozyq'i przedsiębiorstw a w otoczeniu ważne jest nie tylko określenie zakresu oceny, lecz także pom iar zjawisk będących przedm iotem oceny. D o oceny aktualnego stanu pozyq'i przedsiębiorstwa w otoczeniu m ożna w ykorzystać następujące rodzaje wskaźników:
1) wskaźniki cząstkowe i wskaźniki syntetyczne,
2) w skaźniki kw antytatyw ne oraz wskaźniki kwalitatywne,
3) w skaźniki charakteryzujące pozyq'ę przedsiębiorstwa n a rynku k a pitałowym.
Jeśli działalność jednego przedsiębiorstw a charakteryzujem y n a tle działal ności innego przedsiębiorstwa, to posługujem y się z reguły w skaźnikam i cząstkowym i24. W skaźniki cząstkowe charakteryzują pozycję przedsiębiorstw a w sposób fragm entaryczny, odcinkowy. A zatem naw et korzystne kształ towanie się jednego lub kilku w skaźników cząstkowych nie zawsze jest już symptomem m ocnej pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu. D latego w skaźniki cząstkowe są najczęściej wykorzystywane wtedy, kiedy przedsiębiorstw o nie m a jeszcze ugruntow anej pozycji n a rynku lub kiedy znajduje się w począt k o w ą fazie swojego rozwoju.
O pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu m ożna także w nioskow ać n a podstaw ie w skaźników syntetycznych, porów nując działalność jednego przed siębiorstwa n a tle łącznych rezultatów działalności wszystkich przedsiębiorstw stanowiących podstaw ę porów nania. Takim wskaźnikiem syntetycznym , cha rakteryzującym pozycję przedsiębiorstwa w otoczeniu, m oże być om ówiony ju ż wskaźnik udziału przedsiębiorstwa w rynku. Zaletą w skaźników syntetycznych jest to, iż pozwalają one najczęściej określić stopień wpływu przedsiębiorstw a
n a otoczenie lub otoczenia n a przedsiębiorstwo.
W świetle dotychczasowych wywodów m ożna sform ułow ać tezę, że im wyższy poziom rozwoju przedsiębiorstw a i im silniejszą m a ono pozycję w otoczeniu, tym bardziej w ocenie pozycji przedsiębiorstw a należy korzystać ze wskaźników syntetycznych. N atom iast przedsiębiorstw a słabe i występujące dopiero n a drogę swojego rozw oju powinny w ocenie swej pozycji stosow ać wskaźniki cząstkowe.
W ocenie pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu należy wykorzystywać zarówno wskaźniki kw antytatyw ne, oparte n a konkretnych wielkościach liczbowych, ja k i wskaźniki o charakterze kwalitatywnym. N ależy dodać, iż w ocenie pozyq’i przedsiębiorstw a w otoczeniu trzeba niekiedy opierać się n a wskaźnikach, które wyrażają wielkości niemierzalne lub tru d n o m ierzalne. Te ostatnie wyznaczają tzw. subiektywną w artość przedsiębiorstwa, k tó ra m oże istotnie korygować pozycję przedsiębiorstw a w otoczeniu wyznaczoną za pom ocą wielkości m ierzalnych. D opiero więc sum a tych dw óch elementów, tj. wielkości m ierzalnych i subiektywnej w artości przedsiębiorstwa, wyznacza ostateczną pozycję przedsiębiorstw a w otoczeniu.
W gospodarce rynkowej do oceny pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu wykorzystuje się również wskaźniki charakteryzujące pozycję przedsiębiorstw a n a rynku kapitałow ym . Przykładem takich w skaźników są:
1) wskaźnik kursowej w artości akcji,
2) wskaźnik kw oty w ygospodarowanego zysku czystego przypadającego n a jedną złotówkę akcji,
3) wskaźnik relacji rocznej dywidendy d o wartości nom inalnej akcji.
24 Takim w skaźnikiem cząstkow ym wykorzystyw anym przez nabyw cę w pierwszej kolejności d o porów nania przedsiębiorstw a A z przedsiębiorstw em B jest ocen a identycznych lub pod ob n ych produktów wytwarzanych przez te przedsiębiorstw a. D o p iero w dalszej kolejności brane są pod uwagę koszty eksploatacji owych w yrobów gotow ych, niezaw odność ich działania itp.
W zrost wielkości w /w w skaźników jest dowodem popraw y pozycji przed siębiorstwa n a ryn k u kapitałow ym , natom iast ich spadek oznacza pogorszenie aktualnego położenia przedsięboiorstw a n a tym rynku.
Z p u n k tu widzenia rozw oju przedsiębiorstw a istotne jest nie tyle określenie aktualnej pozycji przedsiębiorstw a w otoczeniu, ile ocena pozycji rozwojowej, a więc tej, k tó ra będzie się kształtow ała w bliższej i dalszej przyszłości. Czynników kreujących pozycję rozw ojow ą przedsiębiorstwa jest wiele. M ożna je ująć w dwóch zasadniczych grupach, a mianowicie w grupie czynników zewnętrznych, występujących w otoczeniu przedsiębiorstwa, oraz w grupie czynników wewnętrz nych, zlokalizow anych w przedsiębiorstwie. Czynniki zewnętrzne określają rozwój otoczenia w różnych jego aspektach: rynkowym, technicznym, ekonom i cznym, społecznym i w ten sposób determ inują kierunek rozwoju przedsiębiorst wa. N ato m iast czynniki wewnętrzne odzwierciedlają możliwości techniczne, produkcyjne, organizacyjne i kadrow e przedsiębiorstwa w nawiązaniu do ? m i a n
występujących w otoczeniu. M ogą się one wyrażać w nadążaniu za zmianami występującymi w otoczeniu, w ich wyprzedzaniu lub w kreow aniu zmian i przekształcaniu otoczenia. W zależności więc od tego, w jaki sposób przedsiębiorstwo swoim potencjałem technicznym, m arketingowym czy finanso wym nawiąże do kierunku i tem pa zm ian występujących w otoczeniu, będzie zależała jego pozycja rozw ojow a. M yśl tę obrazowo ukazuje rysunek 18.
w ujęciu dynam icznym
Ź ró d ło : opracowanie własne.
N a odciętej rysunku 18 w punkcie 0 zaznaczono stan otoczenia, natom iast w punkcie 1 - potencjał przedsiębiorstwa. Założono, iż w okresie wyjściowym, a więc t0, pozycja przedsiębiorstw a była w równym stopniu zdeterm inow ana przez czynniki zewnętrzne, ja k i przez czynniki wewnętrzne, co zaznaczono n a osi odciętej punktem 0,5. W okresie tn, dzięki różnej dynamice otoczenia, ja k i zm ianom występującym w przedsiębiorstwie., możliwe są trzy różne w arianty pozyq'i przedsiębiorstw a w otoczeniu. W ariant pierwszy, oznaczony literą A,
wskazuje, iż pozycja przedsiębiorstw a w rozpatryw anym okresie nie ulegała zmianie. D ynam ika rozw oju przedsiębiorstw a odpow iadała dynam ice rozw oju otoczenia, co nie wpłynęło n a status quo ante w relacji przedsiębiorst- wo-otoczenie. Z kolei w ariant B oznacza, iż pozycja przedsiębiorstw a uległa pogorszeniu. D ynam ika rozw oju otoczenia była szybsza od dynam iki rozw oju przedsiębiorstwa. N astąpił więc spadek potencjału przedsiębiorstwa, a tym samym wzrost jego uzależnienia od otoczenia. W ariant C natom iast wskazuje n a popraw ę pozycji przedsiębiorstwa w otoczeniu. Przedsiębiorstw o wyprze dziło bowiem dynam ikę zm ian występujących w otoczeniu, powiększyło swój potencjał względem otoczenia, dzięki czemu wzrósł stopień zależności otocze nia od przedsiębiorstwa.
Sposobów i możliwości określenia pozycji rozwojowej przedsiębiorstw a m oże być wiele. Zależą one od tendencji występujących w otoczeniu oraz od rozpatryw anego przedsiębiorstwa, wielkości jego potencjału, poziom u roz woju, a także fazy życia, w jakiej się przedsiębiorstwo znajduje. Należy więc zestawić najważniejsze zmienne zewnętrzne i wewnętrzne dla każdego przed siębiorstwa i n a tej podstaw ie określić jego pozyq'ę rozwojową.
Jeśli spośród zmiennych zewnętrznych, istotnych dla rozpatryw anego otoczenia, uwzględnimy sytuaq'ę rynkow ą i zmienność otoczenia, a spośród zmiennych wewnętrznych - potencjał techniczno-produkcyjny przedsiębiorst wa i jego sytuaq’ę finansową, to m ożna wyznaczyć wiele typów pozycji rozwojowej przedsiębiorstwa. N ajbardziej korzystna jest pozyq'a ekspansyw na. Ten typ pozycji jest możliwy przy dużej chłonności i dynam ice rynku oraz przy stałych preferencjach nabywców. Przedsiębiorstw o m oże podejm ow ać wówczas długookresowe decyzje, angażując zarów no potencjał techniczny, ja k i środki finansowe n a rozwój. K iedy potrzeby rynku nie w ykazują tendencji do w zrostu, a przedsiębiorstwo nie stara się przełam ać barier popytow ych, wówczas tak ą pozyq'ę m ożna określić jak o stagnacyjną. N ie stw arza o n a szans n a rozwój, jeśli przedsiębiorstwo nie znajdzie dla siebie nowych rynków zbytu i nife d o k o n a restrukturyzacji swego w nętrza stosownie do nowych wym ogów rynku.
M ożna wyobrazić sobie również sytuaq'ę, w której występuje rosnący popyt n a rynku, lecz jednocześnie rosnącem u popytow i towarzyszy duża zmienność potrzeb odbiorców . R osnący popyt zachęca przedsiębiorstw a do angażow ania środków finansowych i potenq’ału produkcyjnego, ale działal ność ta jest obarczona wielkim ryzykiem. B rak stabilności otoczenia oraz trudność określenia kierunku ewoluq‘i potrzeb rynku m oże stw arzać wielu przedsiębiorstwom zagrożenie rozwoju. Jest to więc, z punktu widzenia długookresowych decyzji rozwojowych, pozycja ryzykowna.
Najgorsze szanse rozwoju stw arza przedsiębiorstwu sytuacja, w której występuje duża zmienność otoczenia i niewielka dynam ika wzrostu potrzeb rynku. W ynika z tego, iż przedsiębiorstwo ulokow ało swój potencjał w m ało atrakcyjnej dziedzinie. D latego pow inno podjąć próbę restrukturyzacji swoich działań, ograniczyć lub wyeliminować działalność, z k tó rą nie m oże wiązać swojej przyszłości, a wejść w nowe, bardziej atrakcyjne dziedziny działalności.
Określenie pozycji rozwojowej powinno umożliwić przedsiębiorstwu: 1) d okonanie w yboru tych pozycji, k tóre stw arzają najwięcej szans roz woju,
2) wycofanie się w odpowiednim czasie z pozycji zagrożonych,
3) ustalenie tych pozycji, które m ogą być korzystne dla rozwoju, pod w arunkiem wyelim inow ania z nich elementów niosących ryzyko i zagrożenie oraz ew entualne wzm ocnienie tych elementów, które m ogą oddziaływać pozytyw nie n a rozwój.