Ocena poziomu rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych na podstawie relacji wewnętrznych

Z wynikam i oceny poziom u rozw oju przedsiębiorstw a n a podstaw ie oceny jego działalności zewnętrznej łączy się ściśle ocena relacji występujących w ew nątrz przedsiębiorstw a. D opiero ocena tych dwóch obszarów działalności składa się n a kom pleksow ą ocenę poziom u rozw oju przedsiębiorstwa.

O cena w ew nętrznych relacji przedsiębiorstw a m oże mieć zakres szeroki, lecz nie chcemy jej w tym miejscu zbytnio poszerzać. W ydaje się jednak, iż dla potrzeb oceny poziom u rozw oju przedsiębiorstw a należy rozpatrzyć przede wszystkim:

1) potencjał przedsiębiorstw a, a więc to, czym dysponuje aktualnie przed­ siębiorstwo,

2) rezultaty osiągane za pom ocą posiadanego potenq'ału, 3) efektywność działalności przedsiębiorstwa.

Realizacja przyjętych celów, a także wynikających z nich zadań, czyli działanie n a rzecz zaspokojenia potrzeb otoczenia wym aga zaangażowania w przedsiębiorstw ie określonego potenq'ału, jak o w arunku wyjściowego do rozpoczęcia i prow adzenia wszelkich działań. Stąd w pierwszej kolejności jest konieczna ocena potencjału przedsiębiorstwa.

Punktem wyjściowym oceny potenq'ału przedsiębiorstw a pow inno być ukazanie jego wielkości i stru k tury rodzajowq' w określonym czasie. Idzie o to, aby n a tej podstaw ie d o k on ać wstępnego rozpoznania, z jakim przedsiębiorst­ wem m am y do czynienia ze względu n a wielkość posiadanego potencjału. Należy jed n ak podkreślić, iż rozm iary posiadanego potencjału nie decydują jeszcze ani o poziom ie rozw oju przedsiębiorstwa, ani też o jego zdolności do rozwoju. Rozw ój przedsiębiorstw a zależy w dużym stopniu od dziedziny zastosow ania i sposobu w ykorzystania posiadanego potenq'ału.

Z p u n k tu widzenia oceny poziom u rozw oju przedsiębiorstwa istotne znaczenie m ają przede wszystkim jakościow e cechy poszczególnych skład­ ników potencjału oraz ich nowoczesność, odpow iadająca aktualnym osiąg­ nięciom postępu technicznego w danej dziedzinie. Przedsiębiorstw a wyposażo­ ne w potencjał o wysokich cechach jakościow ych i nowoczesnej strukturze m ają zawsze większe szanse rozw oju od tych przedsiębiorstw, których

poten-cjał jest przestarzały, choć niekiedy dużych rozm iarów . D latego ocena p o ten ­ cjału przedsiębiorstwa pow inna uwzględniać nie tylko ilościowe atrybuty potencjału, lecz przede wszystkim ich cechy jakościowe. Pom ocą w prze­ prowadzeniu takiej oceny m oże być zestawienie zaprezentow ane w tabeli 20, zawierającej podstaw ow e rodzaje potencjału przedsiębiorstw a i jego s k ł a d n i k i

T a b e l a 20 P odstaw ow e rodzaje potencjału przedsiębiorstw a i je g o składniki

R odzaje potencjału Składniki potencjału

Potencjał techniczny i produkcyjny

- budynki i budow le

- w yposażenie w m aszyny i urządzenia techniczne w stosunku d o realizow anych zadań

- stan m echanizacji, autom atyzacji i robotyzacji prac - rodzaj stosow anej tech nologii produkcji

- p o zio m postęp u technicznego - realizow ane inwestycje

Potencjał ekonom iczny

- sprzedaż, k oszty własne, zysk bilansow y - ren tow ność

- stan rozliczeń z budżetem

- zysk bilan sow y d o podziału (zysk czysty) - środki fundu szów celow ych

- zdolność płatnicza przedsiębiorstw a - w ysok ość płac i św iadczeń socjalnych

Potencjał kadrów y

- w ielk ość i struktura załogi - ruch kadr

- kwalifikacje załogi - szkolenie kadr

- kadra kierow nicza przedsiębiorstw a, jej kwalifikacje i zd o ln o ść d o zapew nienia rozw oju przedsiębiorstw a

- p olityk a kadrow a przedsiębiorstw a, system n agród i kar

Potencjał organizacyjny

- stan struktury organizacyjnej przedsiębiorstw a w stosunku d o realizow anych zadań i zm ian otoczenia

- racjonalność aparatu zarządzania (liczba pracow ników zarządu d o ogółu zatrudnionych)

- system zarządzania przedsiębiorstw em (system p lan ow an ia, m o ­ tyw ow ania, kontroli)

- system inform acyjny przedsiębiorstw a - organizacja działalności naukow o-badaw czej

- organizacja procesów zaopatrzenia, produkcji i sprzedaży

Ź r ó d ło : Opracowanie własne.

Przedstaw iona w tabeli 20 propozycja służąca ocenie potencjału przed­ siębiorstwa nie jest z pewnością propozycją wyczerpującą. W zależności od charakteru przedsiębiorstwa poszczególne rodzaje i składniki potencjału m ogą być poddane szczegółowej ocenie lub też ocena ta m oże być poszerzona o nowe składniki potencjału. T a k więc zakres oceny potencjału pow inien wynikać z charakteru przedsiębiorstwa i strategii jego rozwoju.

Ocena potencjału przedsiębiorstw a nie m oże się ograniczać wyłącznie d o ujęcia statycznego. Potencjał przedsiębiorstw a podlega nieustannym zmia­ nom ilościowym i strukturalnym . D latego konieczne jest rozpatryw anie tych zm ian w ujęciu dynam icznym , określenie ich charakteru, częstotliwości występowania, a także kierunku i siły oddziaływania n a rezultaty działania przedsiębiorstwa.

Zm iany potencjału przedsiębiorstw a rozpatryw ane w ujęciu dynamicznym najczęściej sprow adzają się d o porów n ań zm ian poszczególnych składników tego potenq'ału w okresie t i t . Należy jedn ak podkreślić, iż nie idzie tu wyłącznie o porów nyw anie w obrębie danej kategorii zasobów. Oceną należy również objąć zm iany występujące między różnym i kategoriam i zasobów, co pozw ala n a ukazanie przem ian strukturalnych w ram ach potencjału przed­ siębiorstwa. N ie m ożna też pom ijać zm ian między efektami pracy przedsiębior­ stwa a jego zasobam i.

O cena zmian potencjału przedsiębiorstw a w ujęciu dynamicznym pow inna być pogłębiona także porów naniam i przestrzennymi. Porów nania przestrzenne m o gą się odnosić zarów no do poszczególnych elementów potencjału przed­ siębiorstwa, ja k i do efektów ich zastosowania. Należy podkreślić, że do określenia możliwości rozw oju przedsiębiorstw a większe znaczenie m ają porów nania efektywności zastosow ania potenq'ału przedsiębiorstwa z ową efektywnością w innych przedsiębiorstw ach niż sam fakt szybszego tem pa w zrostu jego potencjału w porów naniu ze wzrostem występującym w innych przedsiębiorstw ach.

Z grom adzony potencjał przedsiębiorstw a oraz sposób jego wykorzystania pozw ala n a uzyskanie różnorodnych rezultatów działalności przedsiębiorstwa. Ocena tych rezultatów stanow i w ażne ogniwo w całej procedurze oceny poziom u rozw oju przedsiębiorstwa.

Ocenę rezultatów działania przedsiębiorstwa należy rozpocząć od ich identyfikacji. Poniew aż działania każdego przedsiębiorstwa są zróżnicowane, przeto rezultaty tych działań należy w pierwszej kolejności pogrupować. Posługując się odpowiednim i kryteriam i, m ożna w yodrębnić różne zbiory rezultatów działalności przedsiębiorstw a25. N a ich charakter i zróżnicowanie wpływa w dużej mierze rodzaj przedsiębiorstwa, specyfika jego działalności, stopień dywersyfikacji przedm iotu działalności itp. W ydaje się jednak, iż do najbardziej typow ych rodzajów działalności, które należy rozpatrzyć, oceniając poziom rozw oju przedsiębiorstw a, m ożna zaliczyć:

1) rezultaty produkcyjno-techniczne o charakterze rzeczowym, 2) rezultaty efektywnościowe,

3) rezultaty organizacyjne, 4) rezultaty społeczne,

5) rezultaty w dziedzinie ochrony środow iska naturalnego.

25 Propozycję takich kryteriów przedstawił autor w artykule pt. Kryteria oceny działalności p rzedsiębiorstw a przem ysłow ego, Zeszyty N a u k o w e A kadem ii E konom icznej w Poznaniu, nr 96,

Rezultaty rzeczowe w skazują n a osiągnięcia przedsiębiorstwa w dziedzinie zaspokojenia określonego wycinka potrzeb społecznych. W związku z tym będą je charakteryzowały: wielkość i stru k tu ra asortym entow a sprzedaży, jakość w yrobów gotowych dostarczanych na rynek, tem po odnowy p ro d u k o ­

wanych w yrobów gotowych, liczba wynalazków w drożonych do produkcji itp. D o rezultatów rzeczowych należy także zaliczyć osiągnięcia w dziedzinie techniki i technologii produkq'i. D latego z oceny pow inno wynikać, jakie opracow ano i w drożono do produkcji nowe rozw iązania techniczne i techno­ logiczne oraz co pozwoliły one uzyskać. T a k więc rezultaty rzeczowe m ają charakter nie tylko ilościowy, lecz także jakościow y.

N a szczególną uwagę zasługuje ocena rezultatów w zakresie efektywności funkq’onow ania przedsiębiorstwa, wyrażająca jakościow ą stronę jego działal­ ności. D latego należy dokonać rozpoznania, jakim rozm iarem potencjału przedsiębiorstwo osiąga swoje rezultaty. W tym celu zarów no ponoszone nakłady, ja k i osiągane efekty trzeba wyrazić w jednostkach pieniężnych. Stosując znane sposoby oceny efektywności działalności przedsiębiorstw a, należy rozpatrzyć zarów no efektywność ogólną, odnoszącą się do całego przedsiębiorstwa, ja k również efektywność cząstkową, dotyczącą wybranych obszarów działalności przedsiębiorstwa.

Rozwój przedsiębiorstwa wym aga nieustannych zm ian organizacyjnych. Zmiany te powinny być wyrazem zm ian występujących w otoczeniu, ja k również zm ian wynikających z nowych celów i zadań przyjm ow anych do realizacji w samym przedsiębiorstwie. O rganizaq'a jest więc elementem pod­ legającym m odyfikaq’om stosownie do zm ian zewnętrznych i występujących wewnątrz przedsiębiorstwa.

Ocena zm ian organizacyjnych pow inna przede wszystkim wykazać, czy organizacja przedsiębiorstwa jest zharm onizow ana ze zmianam i przebiegający­ mi w otoczeniu i wewnątrz przedsiębiorstwa. Z tej oceny powinny wynikać powiązania organizacji przedsiębiorstwa z realizacją celów rozwojowych. Inaczej m ówiąc należy ustalić, czy organizacja sprzyja realizacji przyjętych celów czy też jest hamulcem rozwoju.

Rozwój przedsiębiorstwa zależy w decydującym stopniu od kadry przed­ siębiorstwa. D latego przedsiębiorstwo pow inno dążyć nie tylko d o zaspokaja­ nia potrzeb otoczenia, ale również potrzeb własnej załogi. Stąd też ocena społecznych rezultatów działalności przedsiębiorstw a jest szczególnie ważna w ocenie poziom u rozwoju. Należy więc nią objąć zarów no m aterialne, jak- i niem aterialne w arunki pracy załogi.

Przedsiębiorstwo nie m oże się rozwijać kosztem środow iska naturalnego, w którym funkcjonuje. W związku z tym w ocenie poziom u rozwoju przedsiębiorstwa nie m oże zabraknąć rezultatów z tego obszaru działalności przedsiębiorstwa. Ocenie powinny być przede wszystkim poddane skutki uboczne działalności przedsiębiorstwa, wyrażające się m . in. w niszczeniu naturalnego środowiska przez zatruw anie wód i zanieczyszczanie pow ietrza. Należy także odnotow ać pozytywne osiągnięcia przedsiębiorstwa w tej dziedzinie.

Identyfikacja rezultatów działalności przedsiębiorstwa pow inna następnie umożliwić d okonanie ich pom iaru za pom ocą odpowiednich wskaźników. Z kolei pom iar pozw ala n a porów nanie rezultatów przedsiębiorstwa z od­ pow iednią podstaw ą odniesienia i ustalenie odchyleń. N a podstaw ie wielkości odchyleń m ożna sform ułow ać wnioski co do poziom u rozwoju przedsiębiorst­ wa. Jeśli rezultaty przedsiębiorstw a są zbliżone do wielkości postulowanych, to możemy n a tej podstaw ie stwierdzić, że przedsiębiorstwo osiąga postęp w poziom ie swojego rozwoju. Jeżeli są one równe tym wielkościom, jakie przedsiębiorstw o uzyskało w roku poprzednim , to wystąpił b rak rozwoju. Przedsiębiorstw o znajduje się więc w fazie stagnaq'i. Jeżeli z kolei osiągnięte rezultaty przedsiębiorstw a są mniejsze o d tych, jakie zdołało ono uzyskać w okresie poprzednim lub o d tych, jak ie uzyskały inne przedsiębiorstwa w tym czasie, to m ożem y stwierdzić, że nastąpił regres w rozwoju przedsiębiorstwa. Należy zaznaczyć, że takie oceny m ogą być niekiedy ocenami subiektywnymi, lecz w ocenie poziom u rozw oju przedsiębiorstwa nie w ypracowano jeszcze m etod, pozw alających n a obiektywny charakter tych ocen.

O m ów ioną procedurę oceny rezultatów świadczących o poziom ie rozwoju przedsiębiorstw a przedstaw iono w sposób poglądow y w tabeli 21.

T a b e l a 21 Procedura ocen y rezultatów św iadczących o poziom ie rozwoju przedsiębiorstwa

R odzaj rezultatów Pom iar ^{P odstaw a}

porów nań

U stalenie wielko­ ści i przyczyn od­

chyleń R ezultaty produkcyjno-

-techniczne

R ezultaty efek tyw nościow e

R ezultaty organizacyjne R ezultaty społeczne

R ezultaty w dziedzinie ochro­ n y środow iska naturalnego

- wskaźniki kw antytatyw ne i kw alitatyw ne - cele ujęte w strategii rozwoju - rezultaty innych przedsiębiorstw - odchylenia m i­ nimalne, maksy­ malne, dodatnie, ujemne - przyczyny w e­ wnętrzne, ze­ wnętrzne

Ź r ó d ło : Opracowanie własne.

O cena wielkości i rodzaju rezultatów uzyskiwanych w przedsiębiorstwie nie m oże być w pełni u zn an a za w ykładnik poziom u rozwoju przedsiębiorstwa, jeśli nie zostanie poszerzona o ocenę efektywności działalności przedsię­ biorstwa. Same rezultaty nie inform ują jeszcze o wielkości nakładów p o ­ niesionych w przedsiębiorstwie n a ich uzyskanie. D latego konieczne jest porów nanie efektów z nakładam i, poniew aż dopiero n a tej podstaw ie m ożna m ówić o efektywności działalności przedsiębiorstwa, a tym samym i o p o ­ ziomie jego rozwoju.

Niekiedy twierdzi się, iż efektywność odnosi się do przeszłości przedsiębior­ stwa, ponieważ jej pom iar jest oparty na wielkościach liczbowych okresu ubiegłego i dlatego jej związek z rozwojem jest luźny. Zgadzając się z twier­ dzeniem odnoszącym się d o pom iaru efektywności działalności przedsiębiorst­ wa, pragniemy zaznaczyć, iż efektywność charakteryzuje na ogół trw ała tendencja w czasie. W związku z tym nie m ożna jej rozpatryw ać tylko w ściśle wyznaczonych okresach, odpow iadających np. okresowi sporządzenia spraw o­ zdania finansowego (bilansu przedsiębiorstwa). Jeśli w ten sposób p o tra k ­ tujemy efektywność przedsiębiorstwa, to możemy ją uznać nie tylko za wykładnik przeszłego i aktualnego poziom u rozw oju przedsiębiorstwa, lecz także za podstaw ę rozw oju przedsiębiorstwa w przyszłości. Efektyw ność spina więc jed n ą klam rą poziom rozwoju przedsiębiorstwa w czasie.

Efektywność działalności przedsiębiorstwa oznacza relacje zachodzące pomiędzy efektami a nakładam i niezbędnymi do uzyskania tych efektów. Jeśli efekty wyrazimy za pom ocą dochodów ze sprzedaży, natom iast nakłady - za pom ocą kosztów własnych sprzedaży, to d o d atn ia m iara efektywności między tymi wielkościami, w w ypadku niewystępowania p o d a tk u obrotow ego, jest zyskiem n a sprzedaży, a ujem na - stratą n a sprzedaży. Jeśli z kolei owe wyniki finansowe skorygujemy o straty i zyski nadzwyczajne, to m am y do czynienia bądź z zyskiem bilansowym, bądź stra tą bilansow ą26.

Bezwzględna wielkość zysku bilansowego, zw ana dalej zyskiem, nie jest doskonałą m iarą efektywności działalności przedsiębiorstw a27. K w o ta zysku nie nadaje się do porów nań pom iędzy przedsiębiorstwam i, ponieważ są one zróżnicowane pod względem wielkości, zaangażowanego potencjału, dotych­ czasowego poziom u rozwoju itp.

Z pu nktu widzenia oceny poziom u rozw oju przedsiębiorstw a bardziej właściwe jest rozpatryw anie kształtow ania się tem pa wzrostu zysku. Przy czym nie idzie tu o porów nanie zmian w zakresie samego zysku, co przede wszystkim o porów nanie zm ian wielkości zysku na tle innych kategorii charakteryzują­ cych działalność przedsiębiorstwa. Jeśli tem po zmian zysku porów nam y z tempem zmian dochodów ze sprzedaży i kosztów własnych sprzedaży, to m ożna wyróżnić trzy podstaw ow e typy nierówności:

Tz > T s> T k, Tz = T = Tk, Tz < T s < T k, gdzie:

Tz - tem po wzrostu zysku,

Ts - tem po wzrostu dochodów ze sprzedaży, Tk — tem po wzrostu kosztów własnych sprzedaży.

Por. E. K urtys, A naliza dochodów z e sp rze d a ży, w yników finansow ych i rentowności, w pracy zbiorowej pod red. E. K urtysa, A naliza, s. 53.

27 W ielkość zysku w kw ocie bezwzględnej nie jest również doskon ałym m iernikiem poziom u rozwoju przedsiębiorstwa.

W pierwszym w ypadku, w którym tem po w zrostu zysku jest szybsze od tem pa w zrostu dochodów ze sprzedaży i zarazem od tem pa wzrostu kosztów własnych sprzedaży, występuje najwięcej sym ptom ów rozwoju przedsiębiorst­ wa. Symptomy te są przede wszystkim w yrażone za pom ocą jakościowych przem ian wew nętrznych, a ich odzwierciedleniem jest najsłabsze tem po wzros­ tu kosztów własnych sprzedaży, w porów naniu z tempem wzrostu pozostałych rozpatryw anych kategorii. Powyższy układ nierówności m a także aspekt zewnętrzny. W ynika bowiem z niego, iż następuje popraw a położenia przed­ siębiorstwa w otoczeniu, poniew aż tem po korzystnych przem ian wewnętrznych wyprzedza tem po analogicznych przem ian w otoczeniu. Rozwój przedsiębiorst­ wa jest w tym w ypadku szybszy od rozw oju otoczenia.

W drugim w ypadku tem po w zrostu zysku jest identyczne ja k tem po wzrostu dochodów ze sprzedaży i kosztów własnych sprzedaży. Przedsiębiorst­ wo utrzym uje status quo poziom u swojego rozwoju w świetle kształtow ania się dynam iki relacji wewnętrznych. Z achow ana jest również rów now aga w dyna­ mice rozw oju przedsiębiorstw a i rozwoju otoczenia.

Trzeci układ nierówności wskazuje n a pogorszenie się efektywności działal­ ności przedsiębiorstw a, a tym samym n a obniżenie poziom u jego rozwoju. W tym w ypadku następuje pogorszenie zarów no relacji wewnętrznych, za­ chodzących w przedsiębiorstwie, ja k również jego stosunków z otoczeniem.

D o pom iaru efektywności działalności przedsiębiorstwa najbardziej przy­ d atne są w skaźniki o charakterze względnym, ponieważ pozw alają one n a wszechstronniejsze i bardziej wnikliwe porów nania wielkości zysku z roz­ m iaram i działalności przedsiębiorstw a lub z zasobam i jego kapitału. W gos­ podarce rynkowej szczególne znaczenie przywiązuje się do wskaźnika rentow ­ ności sprzedaży o raz do w skaźnika szybkości krążenia k ap itału28. N a p od ­ stawie tych dwóch wskaźników dokonuje się syntetycznej oceny ogólnej efektywności działalności przedsiębiorstw a, co m ożna przedstawić za pom ocą następującej formuły:

i?0 = i?sXi?0jt, gdzie:

Rs — w skaźnik rentow ności sprzedaży, będący stosunkiem zysku bilansowego do dochodów ze sprzedaży lub kosztów własnych sprzedaży,

R ok - wskaźnik szybkości krążenia (obrotu) kapitału, będący stosunkiem dochodów ze sprzedaży lub kosztów własnych sprzedaży do przecięt­ nego stanu w artości b ru tto środków trwałych i przeciętnego stanu środków obrotow ych lub k apitału własnego i kapitału obcego. N a wielkość tego w skaźnika wywierają wpływ zarów no efekty działalności bieżącej, ja k też efekty działalności inwestycyjnej. Z tego względu jest to także

28 Por. Z. Leskiew icz, Zarządzanie w przem yśle zachodnioeuropejskim. Kierunki i tendencje,

Państw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1973, s. 132-139; Kierunki przekształceń własnościowych w gospodarce. Aspekt teoretyczno-praktyczny, pod red. R . B orow ieckiego, w yd. 2, T ow arzystw o N a u k o w e O rganizacji i K ierow nictw a, K rak ów 1991, s. 155-182.

wskaźnik istotny w ocenie poziom u rozw oju przedsiębiorstwa. Jego wysokość jest bowiem wynikiem interakcyjnego oddziaływania dw óch strategicznych zmiennych, tj. rynku i kapitału, k tó re w istotny sposób determ inują rozwój przedsiębiorstwa.