CZYNNIKI ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH
4. Inwestycje jako czynnik rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych
Rozważając czynniki rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych, nie sposób pom inąć roli inwestycji ja k o szczególnego czynnika rozwoju. W iększość przedsiębiorstw, ja k się wydaje, do tej pory swój rozwój upatryw ała przede wszystkim w inwestycjach, w budowie nowych zakładów , staw ianiu hal fabrycznych itp. Traktow anie inwestycji ja k o głównego czynnika rozw oju przedsiębiorstw w ynikało praw dopodobnie z dwóch względów. Pierwszy związany był z założeniami polityki gospodarczej kraju, w której na sys tematycznym wzroście nakładów inwestycyjnych oparty był rozwój gospodar czy kraju i popraw a zaspokojenia potrzeb społecznych w dłuższym okresie54. D rugi pow ód traktow ania inwestycji ja k o podstaw owej dźwigni rozw oju przedsiębiorstwa wynikał praw dopodobnie z orientacji, ja k ą realizowała d o tej pory większość naszych przedsiębiorstw. T ą orientacją, niestety, była orienta cja produkcyjna55. A produkcyjnej orientacji nie d a się realizować bez inwestyq'i. Obydwa powyższe względy uległy obecnie zasadniczej zmianie, a w związku z tym najpraw dopodobniej inaczej ukształtuje się podejście przedsiębiorstw do inwestycji jak o do czynnika rozwoju.
Odnośnie d o roli inwestycji w rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych wychodzimy z takiego założenia, iż bez inwestycji rozwój przedsiębiorstw jest niemożliwy. Po to, aby dokonać zm ian w technice i technologii produkcji,
54 la k słusznie zauw aża B . G rabow ski (Nadm ierna skłonność do inw estycji w gospodarce
cenralnie planowanej. A cta U niversitatis Lodziensis, F o lia O econom ica, nr 86,1988, s. 65),
nadmierna sk łon ność d o inwestycji była im m anentną cechą gospodarki nakazow o-rozdzielczej. N ależy dod ać, iż zdolność la w dużej m ierze wypływ ała z ekstensyw nych m etod gosp odarow an ia, które z natury swej wyzwalają silny p op yt inw estycyjny w e w szystkich p od m iotach gospodarczych.
55 T ezę naszą potw ierdzają rów nież wyniki badań K . D ziw orskiej i H . R oedinga (D eterm inan
ty p o p ytu inw estycyjnego w przedsiębiorstw ach przem ysłow ych , w: C zynn iki w zrostu efektyw n ości gospodarowania w p rzem yśle polskim , W ydaw nictw o U niw ersyteu Szczecińskiego, 1988, s. 160),
którzy spośród w ewnętrznych uw arunkow ań popytu inw estycyjnego przedsiębiorstw przem ys łowych n a pierw szym miejscu w ym ieniają realizow ane zadania produkcyjne.
w prowadzić nowe m etody w ytw arzania lub tylko zmodernizować dotych czasowe rozw iązania, po to, aby wprowadzić do produkcji nowe wyroby, zastosować kom puterow y system grom adzenia i przetw arzania informacji, niezbędne są określone inwestycje. Ich skala, zakres oraz niezbędne nakłady z tym związane pow inny być zależne od rozm iarów i istoty zmian, jakie przedsiębiorstwo zam ierza osiągnąć za pom ocą inwestycji, od fazy rozwoju, w jakiej się znajduje, a także od przyjętej koncepcji rozwoju przedsiębiorstwa.
Z drugiej jed n ak strony pragniem y zauważyć, że aczkolwiek inwestyq'e są niezbędne do rozw oju przedsiębiorstwa, to niejako autom atycznie rozwoju nie gw arantują. Inwestyq'e stw arzają tylko w arunki do rozwoju, natom iast od dzielnym problem em jest efektywne wykorzystanie tych warunków. Bogate program y inwestycyjne wielu naszych przedsiębiorstw w gospodarce nakazo- wo-rozdzielczej nie przynosiły n a ogół spodziewanych efektów w ich rozwoju praw dopodobnie tylko dlatego, że przedsiębiorstwa więcej wysiłku wkładały w pozyskiw anie inwestycji, niż w ich należyte wykorzystywanie56.
N a niski poziom korelacji inwestyq'i i rozw oju przedsiębiorstwa w systemie nakazowo-rozdzielczym wpływ miały także inne czynniki. N ie pretendując do ich wyczerpującej diagnozy, pragniem y zwrócić uwagę n a następujące okoliczności:
ł) rozm iary i stru k tu ra inwestycji nie wynikały najczęściej ani ze strategii rozw oju przedsiębiorstw a, ani z jego program u rozwoju,
2) wielkość inwestyq'i nie zależała od sytuaq'i finansowej przedsiębiorstwa, od jego własnych środków finansowych ani od aktualnych i przyszłych zysków przedsiębiorstw a57,
3) inwestycje w niewielkim stopniu realizowane były n a podstaw ie wyników rachunku ekonom icznego, duży wpływ n a decyzje inwestycyjne m iały względy polityczne i siła przebicia przedsiębiorstw a58,
4) większość realizowanych inwestycji była pozbawiona ryzyka i od powiedzialności .
Powyższe~oTcoliczności sprawiały, że inwestycje w ten sposób realizowane były m ało efektyw ne59. Inwestycje nieefektywne, a często i nie trafione nie m ogły zapewnić harm onijnego rozw oju przedsiębiorstwa. Co więcej, m ożna przytoczyć przykłady n a to, że takie inwestycje stawały się hamulcem rozwoju przedsiębiorstwa. M iało to miejsce wówczas, gdy:
56 O inwestycje zabiegał każdy p od m iot. Okresem szczególnym w tym względzie były lata siedem dziesiąte, w których zrealizow ano najw iększą liczbę zadań inwestycyjnych i jednocześnie gospodarka wkroczyła w fazę najw iększego kryzysu gospodarczego w okresie pow ojennym . Fakt len św iadczy rów nież o tym , iż inwestycje nie zapew niły rozwoju dużej liczbie przedsiębiorstw, w przeciw nym bow iem w ypadku nie d oszłob y d o tak w ielkiego kryzysu gospodarczego.
57 Por. J. W . G ościń sk i, op.cit., s. 72.
58 Por. J. K aleta, P ersp e k ty w y w yjścia z k ryzysu , K rajow a A gencja W ydaw nicza, W arszawa 1986, s. 15.
55 W edług obliczeń J. K alety (ibidem , s. 101) jedna złotów ka zainwestowana w przemyśle przynosiła następujące przyrosty zdolności produkcyjnej: w latach 1971 -1 9 7 5 - 0,85 zł, w latach 1 9 7 6 -1 9 7 9 — 0,61 zł, a w latach 1 9 8 0 -1 9 8 3 — 0,35 zł. N astęp ow ał więc system atyczny spadek efektyw ności inwestycji.
ł) inwestycje w ykorzystano do ukrycia faktycznej zdolności produkcyjnej przed siębiorstwa,
2) siły i środki przeznaczone n a realizację inwestycji w części kierow ano n a wykonanie zagrożonych bieżących zadań planowych,
3) inwestycje służyły rozbudow ie ap aratu adm inistracyjnego przedsię biorstw, tworzeniu nowych stanow isk kierowniczych, zmniejszeniu rozpiętości kierowania itp.
Aby więc inwestycje m ogły stać się faktycznym czynnikiem rozwoju przedsiębiorstwa, m uszą to być inwestycje:
1) ściśle dostosow ane do celów i zadań, jakie m a realizować przedsiębiorst wo, a nie do możliwości finansowych podm iotu (szczebla wyższego) przy dzielającego środki n a inwestycje,
2) oparte n a rachunku ekonomicznym przedsiębiorstw a i w głównej mierze n a jego własnych środkach finansowych,
3) zharm onizow ane z koncepq'ą rozw oju przedsiębiorstwa (wzrost p ro d u k cji dotychczasowych wyrobów, dywersyfikacja struktury asortym entowej, podjęcie produkcji nowych wyrobów itp.),
4) dostosow ane do fazy rozwoju przedsiębiorstwa, 5) realizowane n a własny rachunek i własne ryzyko.
Inwestycje m uszą wynikać z potrzeb i możliwości przedsiębiorstwa. W ów czas zdecydowanej popraw ie m oże ulec ich efektywność, k tó ra zwiększy rolę inwestyq’i jak o czynnika rozw oju przedsiębiorstwa.
Znaczenie inwestycji w rozw oju przedsiębiorstwa, naszym zdaniem, nie jest jednakow e w poszczególnych fazach cyklu życiowego przedsiębiorstwa. N a pewno większa jest rola inwestycji w początkowej fazie rozw oju przedsiębiorst wa, kiedy trzeba stworzyć m aterialne podwaliny rozwoju. D uże znaczenie inwestyq'e m ogą mieć także w fazie schyłkowej, jeśli przedsiębiorstwo zam ierza odwrócić gasnący trend swego rozwoju. N atom iast w fazie dojrzałości przed siębiorstwo pow inno się głównie troszczyć o racjonalne, codzienne w ykorzys tywanie posiadanego m ajątku. K oncepcja rozwoju przedsiębiorstwa, potrzeby, możliwości i jego faza rozw oju wyznaczać zatem powinny rozm iary i kierunki inwestowania.
M ówiąc o inwestycjach ja k o o czynniku rozwoju przedsiębiorstw przem ys łowych, nie m ożna abstrahow ać od samych inwestycji. Należy bowiem wyróżnić reinwestycje, inwestycje m odernizacyjne, nowe inwestycje i tzw. inwestycje rozwojowe. Reinwestycje są nastaw ione z reguły n a odtworzenie zniszczeń m aterialnych w aparacie technicznym przedsiębiorstwa. Inwestycje m odernizacyjne m ają z kolei n a celu zniwelowanie zużycia ekonomicznego. N atom iast nowe inwestycje powinny wyrównać wielkość technicznego ap aratu wytwórczego z przyrostem popytu n a skutek np. w zrostu liczby ludności lub zmiany jej struktury. D opiero nadwyżka inwestycji p o n ad tę wielkość m oże być uw ażana za zwiększenie zdolności wytwórczej przedsiębiorstwa o ch arak terze ściśle rozwojowym.
R ozdział III