A C T A U N 1V ER SITA TIS LO D ZIEN SIS
FOLIA SO ZO LOG ICA 3 199— 203 1986
(A cta Univ. Lodz., Folia sozol.)
J a c e k HERBICH
P R O JE K T O C H R O N Y C H W A S T Ô W PO LN Y C H THE P R O JE C T O F SEGETAL W EED S’ P R O T E C T IO N
ABSTRACT: T he. in te n sific a tio n of a g ric u ltu re has le d to a distin ct re g re ss of se g e ta l w eeds, p a rtic u la rly of th e sp ecialized ones. T he n e c e ssity to p re s e rv e a g en e pool of this g ro u p of th e sp ecies re s u lts from scientific an d d id actic p rem ises as w ell as from p ra c tic a l ones. T he a u th o r su g g ests to form a n e tw o rk ol re s e rv e s for se g e ta l com m unities on th e fields of ag ri cu ltu re ex p e rim e n ta l statio n s, in th e p ro te c tiv e zones of n a tio n a l p a rk s an d re s e rv e s, in n a tu re p ark s, and finally, in o p en -air m useum s (sum m ary see page 203). T r e ś ć 1. W p ro w ad zen ie 2. K o n cep cja o ch ro n y 3. Piśm iennictw o 4. Sum m ary 1. W PROW A DZENIE
D o sk o n a le n ie m eto d u p ra w y ro ślin , p o w s z e c h n e s to s o w a n ie h e r b i cy d ó w , s k u te c z n ie js z e c z y sz c z e n ie m a te ria łu s ie w n e g o itp. s ta ły się p rz y c z y n a m i b a rd z o sz y b k ie g o u s tę p o w a n ia w ie lu g a tu n k ó w c h w a s tó w p o ln y c h , do n ie d a w n a je sz c z e p o sp o lity c h . P o w o d u je to u b o ż e n ie flo ry , z w ła sz c z a w sk a li lo k a ln e j i re g io n a ln e j; w o d n ie s ie n iu d o ro ś lin n o ś c i s e g e ta ln e j c a ły p ro c e s m a c h a r a k te r s u k c e s ji re g re s y w n e j. N a jb a rd z ie j d ra s ty c z n y m te g o p rz y k ła d e m je s t n ie m a l d o sz c z ę tn e w y tę p ie n ie chw a
s tó w -s p e c ja listó w ln u w c ią g u z a le d w ie 20 la t ( K o r n a ś 1968, 1970; M i r e k 1976 i lit. tam z a w a rta ). T o s y m p to m a ty c z n e z ja w is k o n is z c z e n ia p rz e z c z ło w ie k a ro ślin , k tó r e ty lk o je g o d z ia ła ln o ś c i z a w d z ię c z a ją sw e p rz y b y c ie i is tn ie n ie n a w ie lk ic h o b sz a ra c h , j e s t d o te j p o ry w z a s a d z ie ty lk o re je s tr o w a n e i a n a liz o w a n e , u c h o d z ą n a to m ia s t u w a g i p o w a ż n e k o n s e k w e n c je , w y n ik a ją c e z n a s tę p u ją c y c h fa k tó w :
1. U b o ż e ją za so b y g e n o w e flo ry p o lsk ie j, flor re g io n a ln y c h i lo k a l n y c h ; d o ty c z y to z w ła szcz a a rc h e o fitó w .
2. C h w a s ty i ich z b io ro w is k a z w ią z a n e ze z n a c z n ą cz ę śc ią k ra ju g in ą, zan im z o s ta ły d o k ła d n ie p o zn a n e. N a w ielu w sp ó łc z e śn ie o p ra c o w y w a n y c h te re n a c h m o że o k a z a ć się, że z b io ro w isk a u z n a n e za ty p o w e i sw o is te d la n ic h w rz e c z y w isto ś c i są ju ż p o sta c ia m i d e g e n e ra c y jn y m i z e sp o łó w o to żsam o ści tru d n e j lu b w rę c z n ie m o ż liw e j do u s ta le n ia .
3. J e ż e li u trz y m a ją się d o ty c h c z a s o w e tre n d y w ro ln ic tw ie , n a co w s z y s tk o w sk a z u je , to w n ie d a le k ie j p rz y sz ło śc i ty p o w e , w ie lo g a tu n k o w e i b a rw n e fito c e n o z y c h w a stó w p o ln y c h b ę d ą rz a d k o śc ią ta k ą
sam ą, ja k fra g m e n ty ro ślin n o ś c i n a tu ra ln e j.
4. C h w a s ty m o g ą o d d z ia ły w a ć p o z y ty w n ie n a ro ś lin ę u p ra w n ą , np. sty m u lo w a ć je j k ie łk o w a n ie lu b p o w o d o w a ć w z ro s t p lo n ó w ; są to z ja w isk a je sz c z e b a rd z o sła b o p o z n a n e ( N o w i ń s k i 1948; G r ii in n i e r 1955; N i k 1 e w s k i 1964 — cyt. za K o r n a s i e m 1972).
5. G in ą liczn e ro ś lin y n a m ied za ch , n isz c z o n e p rz e z h e r b ic y d y ro z sie w a n e n a p o ło ż o n y c h o b o k p o lach . R o zp o cz ęte b a d a n ia w s k a z u ją , że n a ro ślin n o ś ć m iedz s k ła d a ją się o b o k z n a n y c h z lite r a tu r y z e s p o łó w n itro filn y c h b y lin n ie z n a n e d o tą d k o m b in a c je g a tu n k ó w zb liżo n e do p ó łn a tu ra ln y c h zb io ro w isk łą k o w y c h , p a stw isk o w y c h , w rz o s o w is k o w y c h i o k ra jk o w y c h . 2. K O N CEPC JA O CH RONY D o te j p o ry p ro b le m re z e rw a to w e j o c h r o n y c h w a s tó w p o ln y c h b y ł p o d n o sz o n y w y ją tk o w o (np. M i c h a l i k 1978), a z re g u ły u c h o d z ił u w a g i w p ro je k ta c h w ie lk o p rz e s trz e n n e j o c h ro n y s z a ty ro ś lin n e j i k r a j o b ra z u . J e ż e li p o ja w ia ł się, to n ie ja k o „m ięd z y w ie rsz a m i" , ja k np. w p ro p o z y c ja c h p rz y w ró c e n ia e k s te n s y w n e g o ro ln ic tw a w p a r k a c h k ra jo b r a z o w y c h ( W a k s m u n d z k i 1976; O l a c z e k 1979), w k tó ry c h ch o d z iło je d n a k n ie o ro ślin n o ść s e g e ta ln ą , lecz o o g ra n ic z e n ie w p ły w u ch e m iz a c ji ro ln ic tw a n a o b ie k ty c e n n ie js z e p rz y ro d n ic z o , s p le c io n e w k ra jo b r a z ie z p o lam i u p ra w n y m i.
P r o je k ty z a b ie g ó w o c h ro n n y c h w p a r k a c h n a ro d o w y c h i r e z e r w a ta c h n a jc z ę ś c ie j d ą ż ą do u s u n ię c ia z ich g ra n ic w s z y s tk ic h p ła tó w ro ślin n o ś c i s y n a n tr o p ijn e j p o p rz e z z a s tą p ie n ie p ó l p ó łn a tu ra ln y m i z b io
ro w isk a m i łą k o w y m i i p a s tw is k o w y m i u ż y tk a m i z ie lo n y m i lub p rz e z o d tw o rz e n ie ro ślin n o ś c i n a tu ra ln e j. J e s t to z a s a d a słu sz n a , a le d o p u sz c z e n ie w y ją tk ó w w u z a s a d n io n y c h p rz y p a d k a c h d a je s z a n s ę s k u te c z n e j o c h ro n y c a łe j p u li g e n o w e j ro ślin re g io n u . M o żna też p o t r a k to w a ć o c h ro n ę c h w a s tó w w g r a n ic a c h n ie k tó ry c h p a rk ó w n a ro d o w y c h i re z e rw a tó w ja k o e ta p p rz e jś c io w y , do c z a su ro z w ią z a n ia p e w n y c h tru d n o śc i p ra k ty c z n y c h z w ią z a n y c h z tw o rz e n ie m r e z e r w a tó w p o ln y c h n a in n y c h te re n a c h (sz czeg ó ln ie s p ra w y w ła sn o śc i, re k o m p e n s a ty s tr a t fin a n s o w y c h w y n ik a ją c y c h z n iż sz y c h p lo n ó w , e g z e k w o w a n ia w a r u n k ó w o c h ro n n y c h ). N a jp ro s ts z a w y d a je się re a liz a c ja o c h ro n y c h w a s tó w n a w y d z ie lo n y c h fra g m e n ta c h pó l d o ś w ia d c z a ln y c h n a le ż ą c y c h np. d o ak a d e m ii ro ln ic z y c h , W O P R -ów i in n y c h in s ty tu c ji; p o w ie rz c h n ie te m o g ły b y b y ć je d n o c z e ś n ie d o sk o n a ły m i o b ie k ta m i p o ró w n a w c z y m i i d y d a k ty c z nym i. P ra k ty c z n a o c h ro n a c h w a s tó w p o ln y c h n ie p o w in n a też s tw a rz a ć d u ż y c h p ro b le m ó w w z e w n ę trz n y c h c z ę śc ia c h o tu lin p a rk ó w n a r o d o w y c h i re z e r w a tó w o ra z w p a r k a c h k ra jo b ra z o w y c h , z w ła szcz a po p rz y w ró c e n iu w n ic h e k s te n s y w n e g o ro ln ic tw a . B ardzo d y d a k ty c z n y m p o su n ię c ie m b y ło b y w p ro w a d z e n ie p ry m ity w n e g o ro ln ic tw a n a te re n y sk a n se n ó w , np. u p ra w y ro ś lin ty p o w y c h d la re g io n u w c z a sa c h d a w n ie js z y c h w ra z z c a ły m g a r n itu re m c h w a stó w ; d z ię k i tem u z a b u d o w a n ia z y s k a ły b y w ó w c zas h a r m o n ijn ą o p ra w ę .
Z a ło ż e n ia m e to d y c z n e o c h ro n y re z e r w a to w e j c h w a s tó w p o ln y c h w y p ły w a ją z k o n c e p c ji p o w ie rz c h n i n ie z m ie n ia ln y c h , w u ję c iu P a w ł o w s k i e g o (1950), a z a te m o p ie r a ją się n a s ta b iliz a c ji w a ru n k ó w ś ro d o w isk o w y c h , k o n ie c z n o ś c i c a łk o w ite g o w s trz y m a n ia s u k c e s ji w tó r n e j i n a p o w s trz y m a n iu w s z y s tk ic h zm ia n o c h a ra k te r z e s u k c e s ji re g re s y w n e j. W re z e r w a ta c h c h w a s tó w p o ln y c h p o w in n o się: — u trz y m y w a ć ro ln ic tw o e k s te n s y w n e , b ez u ż y c ia h e rb ic y d ó w i n a w o z ó w sz tu c z n y c h o ra z c ię ż k ic h m a sz y n ro ln ic z y c h (z m ie n ia ją c y c h w ła sn o śc i fiz y c z n e g leb y );
— p ie lę g n o w a ć u p ra w y tra d y c y jn e i ty p o w e d la re g io n u ; — u trz y m y w a ć tr a d y c y jn y ry tm p ło d o z m ia n u , np. tró jp o ló w k ę ; — w y k lu c z y ć k ilk u le tn ie u p ra w y tra w n a p o la c h o ra z u n ik a ć u p ra w m ie sz a n e k ro ś lin m o ty lk o w y c h ; — u ż y w a ć m a te r ia łu sie w n e g o p o c h o d z ą c e g o z re g io n u , w k tó ry m p o w sta ł re z e r w a t (chodzi tu o u trz y m a n ie re g io n a ln e j o d rę b n o śc i c h w a stó w -sp e iro c h o ró w );
— cz y ścić m a te ria ł s ie w n y m e to d a m i tra d y c y jn y m i;
— w ra z ie k o n ie c z n o śc i w sie w a ć n a s io n a c h w a stó w z e b ra n e z n a j b liższe j o k o licy ;
— w e w s p ó łc z e śn ie z u b o ż a ły c h z b io ro w is k a c h r e in tro d u k o w a ć g a tu n k i, k tó r e w y s tę p o w a ły tu d a w n ie j.
J a k o p ie rw sz e p o w in n y p o w sta ć re z e r w a ty c h w a s tó w ty p o w y c h d la u p ra w ln u . N a jk o r z y s tn ie js z y m m ie jsc e m d la ich u tw o rz e n ia są re g io n y , g d z ie w w a r u n k a c h p ry m ity w n e g o ro ln ic tw a n a jd łu ż e j u tr z y m y w a ły się c h w a s ty s p e c ja liś c i lnu. W k o ń c o w y m e fe k c ie n a to m ia s t je s t ze w s z e c h m ia r w s k a z a n e z a w a rc ie w sieci r e z e r w a tó w p o ln y c h c a łe j flo ry i ro ślin n o śc i s e g e ta ln e j, sp e c y fic z n e j d la p o sz c z e g ó ln y c h re g io n ó w i sied lisk .
P r o je k t ra c jo n a ln e j sie c i re z e rw a tó w , sfo rm u ło w a n y p rz e z C z u b i ń- s k i e g o (1961), d o ty c z y ty lk o o c h ro n y n a tu r a ln e j s z a ty ro ś lin n e j. P o w y ż sz a p ro p o z y c ja o c h ro n y c h w a s tó w s e g e ta ln y c h is to tn ie ro z s z e rz a tę k o n c e p c ję , u m o ż liw ia ją c c z y n n ą o c h ro n ę za so b ó w g e n o w y c h w z a k r e s ie z n a c z n ie w ię k sz y m niż d o ty c h c z a s.
3. PIŚM IEN N ICTW O
C z u b i ń s k i , Z. 1961. Projekt racjonaln ej sieci rez e r w a tó w w Polsce. R eferat na Z jeździe PROP, cyt. za: Z. C z u b i ń s k i , 1965. Parki narodow e i re z e r w a ty p r z y
r o d y w Polsce. W : W . S z a f e r (red.), Och ro na p r z y r o d y i je j zasobów, t. 2.
Z ak ład O ch ro n y P rzy ro d y PAN, K rak ó w : 782—869.
G r ( i m m e r , G. 1955. Die gegenseitige Beein flu ssung höhere r Pflanzen. Allelo pathie .
G. F ish er V erl., Je n a : 1— 162.
K o r n a ś , J. 1968. Z e s p o ły ro ślinne Gorców. II. Z e s p o ł y synantro p ijn e. Fragm . flor. geobot., 14, 1: 83— 124.
K o r n a ś , J. 1970. W s p ó łc z e s n e z m i a n y flory polskie j. W szech św iat, 9: 229— 234. K o r n a ś , J. 1972. Zespoły synantro p ijn e. W : W . S z a f e r , K. Z a r z y c k i (red.),
Szata roślinna Polski, t. 1. PW N , W arszaw a: 442— 465.
M i c h a l i k , S. 1978. Parki narodow e, r e z e r w a ty i p o m n ik i p r z y r o d y w Polsce — ich
f u n k c j e i znaczenie . W : W . M i c h a j ł o w , K. Z a b i e r o w s k i (red.), Ochrona
i k s z ta łt o w a n ie śr o d o w iska przyro d n icz eg o , t. 1, PW N , W a rs z a w a —K raków : 427— — 462.
M i r e k , Z. 1976. Z anik anie c h w a s tu ln o w e g o Camelin a a ly s s u m (Mili.) Thel. na te r e
nie Polski. P h y to co en o sis, 5, 3/4: 227—236.
N i k l e w s k i , Z, 1964. P r z y c z y n e k do zagadnienia w p ł y w u c h w a s tó w na k ie ł k o w a n ie
sałaty. Roczn. N a u k roln., A, 88, 2: 433— 436.
N o w i ń s k i , M. 1948. Och ro na p r z y r o d y a c h w a s ty . C hrońm y Przyr. ojcz., 4, 7/8: 10— 15.
O l a c z e k , R. 1979. W p ł y w antr opopresji na r e z e r w a ty i parki n arodow e oraz obsza
r y chronionego krajobrazu w p e r s p e k t y w i e ro ku 2000. Zesz. probl. P ostępów
N a u k roln., 217: 301—318.
P a w ł o w s k i , B. 1950. Znaczenie socjologii roślin dla racjonaln ej gospodarki cz ł o
w ie k a w prz yro dzie. O chr. P rzyr., 19: 1—30.
W a k s m u n d z k i , K. 1976. Parki N a r o d o w e — p r o b l e m y w y b ra n e . Zesz. n au k . Stow . PAX, 1/2 (12/13): 10—23.
4. SUMMARY
In the la st few y e a rs th e im p ro v em en t of seed c u ltu re m eth o d s a n d w id e sp re a d u se of h e rb ic id e s h a v e m ad e se g e ta l w eed s d eclin e ra p id ly . T his le a d s to serious co n seq u en ces re s u ltin g lro m th e follow ing facts:
1) g en etic re s o u rc e s ot th e P olish flora as w ell as of re g io n a l a n d lo c a l floras a re becom ing im p o v erish ed ; a b o v e all, a rc h e o p h y te s are th re a te n e d m ost serio u sly ;
2) w eed s and w eed com m unities d isa p p e a r b efore th e y co u ld be th o ro u g h ly ex am in ed ; in p a rtic u la r, this ph en o m en o n c o n cern s sp ecialized lla x w eed s (Linum
usita tissim um), an d in th e n e a re s t fu tu re it m ay in v o lv e lo ts of o th e r sp ecies an d
com m unities;
3) w eed s c a n p o sitiv ely affect a c u ltu re p lan t, e.g. th e y c a n stim u late its g e rm in a tio n an d cau sa an in c re a se of crops.
The n e e d for p ro te c tio n of se g e ta l w eed s re s u lts from th e facts m en tio n ed above. In th e re s e rv e s of se g e ta l v e g e ta tio n o n e should:
1) m a in ta in a n e x te n s iv e a g ric u ltu re w ith o u t ch em icals a n d h e a v y a g ric u ltu ra l m ach in es;
2) p re s e rv e tra d itio n a l p lan t c u ltu res, ty p ic a l of a reg io n , in th e tra d itio n a l rh y th m of cro p ro ta tio n ;
3) u se au to c h th o n o u s seeds;
4) if n e c e ssa ry , re in tro d u c e v a n is h e d sp ecies an d sow in seed s of d eclin in g species.
A n e tw o rk of field re s e rv e s sh o u ld ta k e into c o n sid e ra tio n th e d ifferen tiatio n of th e se g e ta l flo ra a n d v e g e ta tio n in P oland. T he m ost su ita b le p lace s to form th e re s e rv e s for se g e ta l w eeds arc th e follow ing: fields of a g ric u ltu re e x p e rim e n ta l sta tio n s, o p en -air m useum s, p ro te c tiv e zones of n a tio n a l p a rk s a n d re s e rv e s as w ell as, in e x c e p tio n a l cases, e n c la v e s in sid e a re a of som e n a tio n a l p arks. T he re s e rv e s for sp ecialized flax w eed s sh ould be form ed first.
D r J a c e k H e rb ic h W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia so z o lo g ic a
K a te d ra E k o lo g ii R o ś lin 1980.09.30
i O c h ro n y P r z y r o d y U n iw e r s y te tu G d a ń s k ie g o u l. C z o łg is tó w 46, 81— 378 G d y n ia
