Wzrost gospodarczy USA a skala wojen w ujęciu globalnym

Pełen tekst

(1)Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Finansów Katedra Finansów. Marcin Krupa. WZROST GOSPODARCZY USA A SKALA WOJEN W UJĘCIU GLOBALNYM. Rozprawa doktorska. Prof. zw. dr hab. Tadeusz Grabiński. Kraków, 2014.

(2) Strona 2 z 275. Spis treści Wstęp ................................................................................................................ 5 ROZDZIAŁ I: Podstawowe elementy procesu badawczego ........................ 11 1.1. Przyczyny podjęcia badań, ich cel i hipotezy .............................................................. 11 1.2. Zakres przestrzenny i czasowy badań ......................................................................... 12 1.3. Klasyfikacja badań ..................................................................................................... 14 1.4. Metodologia i metodyka badań................................................................................... 15 1.5. Definicja pojęcia wojny.............................................................................................. 21 1.6. Badania o podobnej treści........................................................................................... 25. ROZDZIAŁ II: Zagadnienia badań zjawisk międzynarodowych ............... 33 2.1. Teorie stosunków międzynarodowych ........................................................................ 33 2.1.1. Myśl konserwatywna ........................................................................................... 33 2.1.2. Myśl liberalna ...................................................................................................... 35 2.1.3. Myśl marksistowska ............................................................................................ 42 2.1.4. Podsumowanie przednowoczesnych rozważań nad problematyką międzynarodową ...................................................................................................................................... 47 2.1.5. Współczesne teorie stosunków międzynarodowych – „pierwsza debata” ............. 50 2.1.6. Współczesne teorie stosunków międzynarodowych – „druga debata” .................. 54 2.1.7. Współczesne teorie stosunków międzynarodowych – „trzecia debata” ................. 60 2.1.8. Wybrane najważniejsze współczesne teorie stosunków międzynarodowych......... 62 2.1.9. Cechy wspólne i sprzeczne teorii stosunków międzynarodowych......................... 67 2.2. Cykle koniunktury a cykle wojny ............................................................................... 68 2.2.1. Pierwsze badania nad relacjami cykli koniunktury z cyklami wojny..................... 68 2.2.2. Badania Williama R. Thompsona......................................................................... 70. ROZDZIAŁ III: Charakterystyka danych empirycznych badanych procesów i metod matematycznych ............................................................... 76 3.1. Opis zmiennych.......................................................................................................... 76 3.2. Dane ekonomiczne ..................................................................................................... 79 3.3. Dane polemologiczne ................................................................................................. 81 3.4. Dane aktywności militarnej USA ............................................................................... 86. ROZDZIAŁ IV: Analiza indukcyjna relacji gospodarki z wojną ............... 96 4.1. Analiza historyczna: podejście zdroworozsądkowe..................................................... 96 4.2. Analiza historyczna: rangi i zagregowane rangi ........................................................ 104 Strona 2 z 275.

(3) Strona 3 z 275. 4.3. Analiza historyczna: klasy ........................................................................................ 112 4.4. Analiza historyczna: klasy-podejście uproszczone .................................................... 118 4.5. Analiza struktury ...................................................................................................... 120 4.6. Analiza korelacji ...................................................................................................... 122 4.7. Analiza regresji ........................................................................................................ 129 4.8. Analiza mechaniki przyczynowo-skutkowej ............................................................. 140 4.9. Indeksowanie ........................................................................................................... 147. ROZDZIAŁ V: Analiza dedukcyjna relacji gospodarki z wojną .............. 153 5.1. Gospodarka USA a aktywność militarna USA .......................................................... 153 5.2. Aktywność militarna USA a globalna skala wojen.................................................... 185 5.3. Korelacja globalna cykli gospodarki z cyklami wojen .............................................. 195. Zakończenie .................................................................................................. 204 Bibliografia ....................................................................................................................... 216 Spis skrótów ...................................................................................................................... 237 Spis tabel ........................................................................................................................... 238 Spis rysunków ................................................................................................................... 240 Załącznik........................................................................................................................... 243. Strona 3 z 275.

(4) Strona 4 z 275. „(…) w strukturze systemu międzynarodowego, względnie lub absolutnie jednobiegunowego, dynamiczny wzrost gospodarczy lidera tego systemu, który jest podmiotem demokratycznym i wolnorynkowym, oddziaływuję pobudzająco na wzrost jego zewnętrznej aktywności politycznej, która – np. w formie wojny – działa stabilizująco na globalną strukturę polityczną, co wyraża się spadkiem sumy wszystkich wojen. Jednocześnie wzrost gospodarczy lidera oddziaływuję stabilizująco na strukturę gospodarki światowej, przyczyniając się do globalnego wzrostu gospodarczego. Natomiast słaby wzrost gospodarczy lidera, lub zwłaszcza jego brak, nie tylko że negatywnie oddziaływuję na stan globalnej gospodarki, to również negatywnie oddziaływuję na stan globalnej polityki.”. Pragnę serdecznie podziękować mojemu promotorowi Panu Prof. zw. dr hab. Tadeuszowi Grabińskiemu za wzięcie mnie pod swoją opiekę oraz okazaną ogromną wielkoduszność. Strona 4 z 275.

(5) Strona 5 z 275. Wstęp. Badania nad relacjami gospodarki z wojną należą do rzadkości. Tego typu tematykę podejmują zazwyczaj naukowcy pracujący na uczelniach anglosaskich i publikujący w anglojęzycznych czasopismach naukowych. Ponadto tematykę relacji gospodarki z wojną podejmują nie tylko ekonomiści, lecz również politolodzy, zwłaszcza ci specjalizujący się w relacjach międzynarodowych. Wartym uwagi jest również fakt, że zagadnienie wojny ma własną dyscyplinę naukową, którą określa się terminem polemologia (polemo z gr. wojna, logos nauka). Wojna w swej istocie nie jest zjawiskiem interdyscyplinarnym, jednakże można zaryzykować stwierdzenie, że stanowi jądro problematyki społecznej, co powoduje, że poszczególne sfery tej tematyki rozlewają się bardzo szeroko i wobec tego poruszane są przez wszystkie dyscypliny nauk humanistycznych i społecznych, a nawet nauki z poza tego obszaru. Badania nad relacjami gospodarki z wojną mają różne wymiary. Najbardziej znanymi studiami są badania historyczne, którymi na płaszczyźnie ekonomicznej zajmuje się historia gospodarcza. Celem tych badań jest ustalenie jaki wpływ ma dana wojna na stan danej gospodarki, a dokładnie jaki jest stan gospodarki po wojnie, bądź jakie działania podjęto w kwestii odbudowy gospodarki zniszczonej wydarzeniami wojennymi i jaki był ich efekt. Aktualnymi i popularnymi badaniami z tego zakresu są np. badania Josepha E. Stiglitza, który stara się ocenić wpływ globalnej wojny z terroryzmem na stan amerykańskiej gospodarki. Tego typu badania można zakwalifikować raczej do tzw. „literackich”, czyli odwołujących się do tradycyjnej historyczno-filozoficznej metodologii studiów społecznych. Istnieje również inne podejście badawcze, które oznaczyć można mianem badań ścisłych, a więc takich, które w swojej metodologii odwołują się do metod badawczych stosowanych na gruncie nauk przyrodniczych. Niniejszej dysertacji przyświeca idea zastosowania w jak największym zakresie drugiego podejścia badawczego. W ramach bardziej ścisłych badań nad relacjami gospodarki z wojną badacze starają się ukazać przebieg procesów gospodarczych i wojennych za pomocą np. cech statystycznych, a więc chcą zobrazować wspomniane procesy społeczne w postaci liczbowej. Uwidocznienie gospodarki i wojny w formie zbioru relacji liczbowych daje możliwość przebadania określonych relacji przy pomocy metod matematycznych. Cechą pozytywnie wyróżniającą badania ścisłe jest np. to, że ograniczają one pole rozległych lingwistycznych wywodów, niekiedy nasyconych licznymi stereotypami myślowymi, oraz to, że ich wyniki są Strona 5 z 275.

(6) Strona 6 z 275. w stanie dostrzec i bardziej obiektywnie uwidocznić powierzchownie niedostrzegalne i złożone interakcje. Oczywiście metody te w naukach społecznych mogą mieć swoje wady, które – jak można przypuszczać – pojawiają się w momencie, gdy podejmuje się próby stosowania metodyki ścisłej w typowy dla fizyki sposób, bez całego kontekstu, który charakteryzuje nauki społeczne i odróżnia je od nauk przyrodniczych. Próby realizacji ścisłych badań w oderwaniu ich od np. otoczki i specyfiki faktów historycznych są obce niniejszej dysertacji, której filozofia nauki uznaje konieczność przemyślanego i wyważonego zastosowania matematyki na gruncie problematyki społecznej, której zjawiska niekoniecznie mogą zawierać w sobie ukryty wymiar matematyczny, jak w fizyce, której natura w połączeniu z matematyką jest wręcz jak jednolity obiekt. Jak powiedziano, badania ścisłe w próbie wyjaśnienia relacji gospodarki z wojną należą do bardzo rzadkich. Najlepiej tego typu badania przeprowadza się ukazując procesy gospodarki i wojny w formie cyklicznej. Aktualnie prawdopodobnie jest tylko jeden zawodowo czynny naukowiec prowadzący ścisłe badania nad relacjami cykli gospodarki z cyklami wojny, jest nim William R. Thompson z Indiana University. Badania zawarte w dysertacji w wielu elementach różnią się od badań W. R. Thompsona. Wynika to z tego, że całe tło studiów (włącznie z wynikami) zawartych w dysertacji jest znacząco odmienne od badań realizowanych przez Thompsona, który analizuje relacje cykli gospodarki z cyklami wojny zwłaszcza w kontekście cykli interpretowanych poprzez pryzmat podejścia do tego zagadnienia przez Nikołaja Kondratiewa i w jakiś sposób w obrębie i na potrzeby teorii cykli hegemonicznych Georgea Modelskiego. Celem pracy jest w możliwie najbardziej ścisły sposób zbadanie relacji pomiędzy gospodarką a wojną. Konstrukcję zawartą w dysertacji ukształtowały liczne wcześniej przeprowadzone badania, które wykazały możliwość istnienia bardzo specyficznych relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi elementami gospodarki i wojny, dlatego ostatecznie przedmiotem badawczym nie stała się ogólnie rozumiana i bardzo szeroka tematyka relacji gospodarki z wojną. Wobec tego główne zagadnienie badań objęło relacje zachodzące pomiędzy wzrostem gospodarczym USA, aktywnością militarną USA, a wojnami rozgrywającymi się w przestrzeni globalnej. Tak ukształtowany przedmiot badawczy jest wynikiem próby zamknięcia większości wyników badań w bardziej spójnych ramach. Metodologicznie konstrukcja badawcza pracy stara się w możliwie największym stopniu przybrać formę typową dla badań fizycznych, przy jednoczesnym zachowaniu elastyczności uwzględniającej odmienność społeczną. Na tej podstawie głównym celem badań jest odkrycie i opisanie wykrytych procesów zachodzących pomiędzy gospodarką a Strona 6 z 275.

(7) Strona 7 z 275. wojną na zasadzie praw. Oczywiście specyfika procesów społecznych jest taka, że nakreślone prawa z całą pewnością nie mogą mieć uniwersalnego charakteru (przynajmniej tak do tej pory w naukach społecznych się nie zdarzyło), czyli nie jest możliwe opisanie zachodzących prawidłowości (przynajmniej obecnie) jednym wzorem, który będzie poprawnie i precyzyjnie opisywał badaną rzeczywistość w każdej z jej okoliczności. Prawa relacji gospodarki z wojną ujęte są jako dostrzegane prawidłowości występujące w określonych sytuacjach i z określonym natężeniem. Poszukiwanie zależności pomiędzy gospodarką a wojną podyktowane było silnym przeświadczeniem o możliwości istnienia powiązań zachodzących między zjawiskami ze zakresu tych dwóch grup procesów społecznych. Na tej podstawie sformułowano hipotezę główną, która przybrała następujące brzmienie: pomiędzy procesami gospodarki a procesami wojny występują wzajemnie na siebie oddziaływujące zależności. Dalszy przebieg procesu badawczego uwidocznił wiele specyficznych prawidłowości. Najważniejsze obserwacje jakich dokonano przedstawiają się następująca: cykl gospodarki USA synchronizuje się w sposób dodatni z przebiegiem cyklu wojen prowadzonych przez USA; po czym cykl wojen prowadzonych przez USA synchronizuje się w sposób ujemny z przebiegiem cyklu globalnej skali. wojen. Na tej podstawie sformułowano następujące szczegółowe hipotezy:. 1) koniunktura gospodarki USA przyczynia się do wzrostu aktywności militarnej USA, a dekoniunktura do spadku aktywności militarnej; 2) wzrost aktywności militarnej USA przyczynia się do spadku skali globalnej wojen, a spadek aktywności militarnej przyczynia się do wzrostu liczby wojen. Wobec tak uformowanej struktury badawczej istnieje również możliwość sformułowania dodatkowej trzeciej hipotezy, która może przybrać następujące brzmienie: silny wzrost gospodarczy USA powoduje spadek globalnej liczby wojen, a słaby wzrost gospodarczy USA lub jego brak powoduje wzrost globalnej liczby wojen. Jest to hipoteza pomijająca dostrzeżoną prawidłowość możliwości istnienia pomiędzy tymi zjawiskami determinującego procesu jakim są zmiany w poziomie aktywności militarnej USA. Sformułowanie hipotezy trzeciej ma pewną formę metodyczną, która powinna 1) w przypadku pojawienia się potwierdzających wyników umocnić założenia dwóch zasadniczych hipotez, oczywiście jeżeli wyniki dla nich uzyskane będą słabsze; aczkolwiek 2) w przypadku gdy wyniki dla hipotezy trzeciej będą miały dużo większą moc potwierdzającą, niż wyniki dla dwóch zasadniczych hipotez, to może to świadczyć o niekompletności układanki, którą w swej ogólnej formie wyniki mogą potwierdzać, lecz w rzeczywistości występować mogą pewne luki, których poszukiwanie należy kontynuować. Strona 7 z 275.

(8) Strona 8 z 275. Istnieje jeszcze inna możliwość, otóż nawet w sytuacji pojawiania się wyników o słabej mocy, trudnych w jednoznacznym zinterpretowaniu, nie świadczy to o błędzie wysuniętych hipotez, lecz może świadczyć o pewnej formie amatematyczności lub ogromnym skomplikowaniu procesów społecznych, oczywiście w rozumieniu indukcyjnym czy empirycznych, co niekiedy jest argumentowane i gdzie wówczas zaleca się realizacje drogi dedukcyjnej, którą niniejsza dysertacja również podejmuje. Procesy odkrywania prawidłowości i ich weryfikacji w praktyce badawczej były ściśle ze sobą powiązane. Głównymi zastosowanymi metodami badawczymi, które wykazywały istnienie mechaniki zdarzeń zawartej w ramach hipotez, a później weryfikowały ich słuszność, były indukcyjne metody badań, a dokładnie metody statystyczno-ekonometryczne. Metody te stosowano w logice uwzględniającej specyfikę przebiegu procesów historycznych i mających miejsce wydarzeń politycznych. Wszystkie obliczenia wykonano przy pomocy informatycznych programów obliczeniowych środowiska R i MS Excel. Natomiast interpretacja wyników badawczych w szerszym kontekście badanej rzeczywistości dokonywała się już w sposób dedukcyjny, który uzewnętrzniony jest w postaci elementów abstrakcyjnie zinterpretowanej logiki, algebry czy geometrii, które spójnie zastosowane można określić jako formę matematyczno-graficzną, ogólnie przypisaną do działu ekonomii matematycznej. Wszystkie zastosowane metody badawcze nie należą do najbardziej wyrafinowanych, co wiąże się z faktem racjonalnego uwzględnienia filozofii Ockhama. Podjęte zagadnienie zawiera w sobie pewne novum, toteż zasadniejsze jest zastosowanie przystępniejszych metod, które na dzień dzisiejszy wydają się adekwatniejsze, stanowiąc formę wprowadzającą do zagadnienia, gdzie komplikacja kwestii metodycznej ma uzasadnienie w dalszej kolejności w sytuacji stopniowej komplikacji zagadnień merytorycznych. Proces badawczy został podzielony na pięć rozdziałów. Pierwszy rozdział pełni rolę wprowadzającą do obszaru badawczego w ramach którego określa się w nieco bardziej szerszym zakresie m.in. podstawowe elementy badań, takie jak np. zakres i cele. Drugi rozdział stara się zaprezentować procesy badawcze, które w jakimś stopniu podobne są w swej treści do tematyki dysertacji, co w istocie powinno lepiej naświetlić istotę problematyki badawczej. Na szczególną uwagę w tym kontekście zasługują badania, które klasyfikują się w ramy problematyki międzynarodowej, jak również poniekąd odrębne badania nad relacjami cykli koniunktury z cyklami wojny, które to w największym stopniu upodabniają się do badań zawartych w dysertacji. W ramach trzeciego rozdziału dokonuje się proces pozyskiwania danych. Strona 8 z 275.

(9) Strona 9 z 275. Dane ekonomiczne pozyskiwane są z powszechnie znanych źródeł statystycznych, takich jak np. Report of the President. Jest to szereg cech statystycznych reprezentujących proces wzrostu gospodarczego czy cyklu koniunkturalnego USA (np. PKB, stopa bezrobocia). Jeżeli chodzi o statystykę wojny, to można ją podzielić na dwa źródła. Jednym źródłem jest amerykański projekt Correlates of War, który stanowi podstawę ukazującą statystyczny wymiar globalnej skali wojen. Natomiast drugim źródłem są dane o wojnach prowadzonych przez USA, a dokładnie chodzi o ustalenie skali aktywności militarnej tego kraju. Poziom aktywności militarnej USA jest ustalany dwukierunkowo. Pierwszym kierunkiem są dane mające wymiar bardziej ekonomiczny, które pozyskiwane są ze źródeł statystyki Banku Światowego – mowa o prezentacji udziału nakładów na zbrojenia w wielkości realnej PKB. Drugim kierunkiem, o wiele bardziej wymagającym, jest proces kwantyfikacji historii polityki zagranicznej USA. Na tej podstawie buduje się algorytmy, których celem jest nadanie poszczególnym wydarzeniom politycznym odpowiednich wartości wyrażonych liczbowo i sumowanie tych wydarzeń w przyjętych sekwencjach czasowych. Dowodem na to, że obie cechy statystyczne reprezentują prawidłowo proces aktywności militarnej USA jest to, że przebiegi ich cykli mają taki sam rytm. W czwartym rozdziale ma miejsce proces analiz ilościowych. Analizy te oparte są na formalnych (powszechnie znanych i akceptowanych) jak i na nieformalnych (opracowanych przez autora) metodach statystyczno-ekonometrycznych. Formalne metody można w uproszczony sposób podzielić na trzy działy: analizy strukturalne (badające rozłożenie cech statystycznych), korelacyjno-regresyjne (badające współzależności) i dynamiczne (badające trendy). Jeżeli chodzi o metody nieformalne, to swobodnie tworzy się niestandardowe algorytmy, które są tak konstruowane, aby być w stanie uwypuklić zawarte w liczbach cechy procesów, których uwidocznienie pozwoli lepiej zinterpretować co poniektóre fakty w kontekście postawionych hipotez. Najlepszym przykładem takiej metody jest obszar próby uwidocznienia mechaniki przyczynowo-skutkowej w relacji pomiędzy zjawiskami, która, ze względu na swoje wysublimowane oblicze, wymagała bardziej swobodnego podejścia, co mogło być zapewnione jedynie poprzez nieformalny modus. Tutaj pojawia się potrzeba dalszego wnikania matematyczno-indukcyjnego w problematykę, poprzez np. budowanie nowych modeli regresyjnych, zwłaszcza nieliniowych, a szczególnie w tym kontekście dokonywanie analiz kointegracyjnych, czy też innych określających czy regresja nie jest aby pozorna; ponadto pojawia się konieczność budowania modeli wektorowej autoregresji, zwłaszcza dla celów analiz przyczynowych. Ogólnie można byłoby nawet radykalnie stwierdzić, że problematyka, co do której odnosi się dysertacja, stwarza dobry grunt do Strona 9 z 275.

(10) Strona 10 z 275. stopniowego wdrażania coraz bardziej wyrafinowanych metod badawczych, gdzie prawdopodobnie większa część współczesnej ekonometrii odnalazłaby swoje zastosowanie. Jednakże – jak było to już wspomniane – dysertacja stanowi wstęp do problematyki, dlatego zastosowane metody powinny być metodami podstawowymi, rozwijanymi i poszerzanymi dopiero na gruncie kolejnych (nowych) publikacji. Ostatni piąty rozdział stanowi próbę budowy modelu interpretującego wyniki badań empirycznych w szerszym kontekście badanej rzeczywistości. Konstruowanie modelu odbywa się zwłaszcza w procesie wnioskowania abstrakcyjnego i dedukcyjnego, gdzie podstawowym językiem jest matematyka. Najciekawszym elementem procesu wnioskowania jest próba ustalenia, w oparciu o dodatkowe analizy empiryczne, bardziej ścisłych ram dla relacji zachodzących pomiędzy wzrostem gospodarczym USA a wielkością aktywności militarnej tego państwa, co stanowi próbę stworzenia podstaw teoretycznych dla ewentualnych przyszłych prognoz aktywności militarnej USA. Próbę bardziej ścisłego wiązania wzrostu gospodarczego z aktywnością militarną należy traktować na obecnym etapie badawczym jako wprowadzenie do tego zagadnienia, które stara się, po pierwsze, wykazać wysoki poziom zależności pomiędzy wzrostem gospodarczym a aktywnością militarną USA, a po drugie, zadaje pytanie o możliwość wykrycia bardziej uniwersalnych prawidłowości w relacjach pomiędzy badanymi zjawiskami. Tym samym konstrukcja modelu dedukcyjnego stanowi zaledwie pierwszy krok w próbie bardziej ścisłego powiązania wzrostu gospodarczego (i ewentualnie innych procesów będących przedmiotem zainteresowania zasadniczego ekonomii) z aktywnością militarną, aczkolwiek to nie oznacza, że pierwsze próby mogą być błędne.. Strona 10 z 275.

(11) Strona 11 z 275. ROZDZIAŁ I Podstawowe elementy procesu badawczego 1.1 Przyczyny podjęcia badań, ich cel i hipotezy W szerszym kontekście celem procesu badawczego było poszukiwanie zależności pomiędzy odmiennymi procesami społecznymi, a więc zjawiskami przypisanymi do różnych gałęzi nauk społecznych. Ostatecznie, wymogiem szczegółowym badań, ze względu na ich status ekonomiczny, stało się, aby jeden proces był procesem typowo ekonomicznym, a drugi był procesem postrzeganym jako nieekonomiczny. Poszukiwanie zależności pomiędzy procesami gospodarczymi a procesami niegospodarczymi miało na celu odszukanie powiązań jakie zachodzić mogą pomiędzy gospodarką a szerszymi aspektami rzeczywistości społecznej. Odnalezienie lub nawet nie odnalezienie owych powiązań powinno w całym toku procesu badawczego lepiej uwidocznić mechanizmy gospodarcze lub przynajmniej w bardziej przejrzysty sposób nakreślić status wymiaru gospodarczego w rzeczywistości społecznej. Wybranym procesem badań ekonomicznych stał się „wzrost gospodarczy” i „cykl koniunkturalny”, natomiast wybranym procesem nieekonomicznym stała się „wojna”, zjawisko wielowymiarowe, które w procesie badawczym interpretowane jest od strony politycznej. Tym samym celem badań jest poszukiwanie zależności pomiędzy gospodarką a polityką na konkretnych reprezentatywnych przykładach i w określonym wymiarze rzeczywistości społecznej. Ujmując kwestię inaczej, można powiedzieć, że cel badań w bardziej praktycznym wymiarze rodził się w następujący sposób: Autor dysertacji w kształtowaniu swojego ekonomicznego wykształcenia koncentrował się głownie na zagadnieniach badań nad cyklami, spostrzegając ogrom niewiedzy w tym obszarze w zderzeniu z posiadaną wiedzą, gdzie bardzo wyraźnie dostrzega się brak wielu części składowych badanych konstrukcji, co podkreślają w swoich publikacjach co poniektórzy badacze tego zagadnienia (więcej na ten temat w treści zasadniczej). Zainteresowanie autora problematyką cykli miało poniekąd swoje źródło z inicjowanego w trakcie dyplomowego kształcenia zainteresowania się metodologią nauk przyrodniczych. Dodatkowe zagłębienie się autora w filozofię problematyki badań społecznych i różne szkoły myśli ekonomicznej (zwłaszcza szkoły współcześnie tworzących filozofię ekonomii instytucjonalnej) skłoniły do przyjęcia tezy głoszącej, że źródłem niepowodzeń w badaniach ekonomicznych jest odseparowanie ekonomii od problemów z Strona 11 z 275.

(12) Strona 12 z 275. obszarów innych gałęzi nauk społecznych. Wobec tego ostatecznym celem badań stały się poszukiwania zależności w obrębie rzeczywistości społecznej, pomiędzy procesami gospodarczymi a niegospodarczymi, które zrealizowane zostały na poziomie problematyki cyklicznej w sposób możliwie najbardziej ścisły. Natomiast zestawienie gospodarki z „wojną” wynikło w jakimś stopniu z faktu bardzo dobrej znajomości tego zagadnienia przez autora, które formowane było jeszcze przed rozpoczęciem edukacji na poziomie wyższym. Ponadto skoncentrowanie się na USA też nie do końca było przypadkowe, ponieważ amerykanistyka również wpisywała się w zakres zainteresowań autora. Ostatecznie poniższe badania nigdy by się nie narodziły gdyby nie dwa fakty, pierwszym było opracowanie statystyki zjawiska wojny, co zostało zauważone przez autora, a drugim fakt zaobserwowania wyraźnej prawidłowości, przynajmniej w perspektywie zdroworozsądkowej, od czego rozpoczęły się bardziej ścisłe analizy. Ponadto cała konstrukcja badawcza nie powstałaby gdyby nie głębokie studia literatury ze zakresu problematyki międzynarodowej. Dokonując licznych obserwacji empirycznych spostrzeżono wiele prawidłowości, ta część z nich, która miała spójny charakter i kwalifikowała się do jednego obszaru badawczego, ostatecznie została ujęta w postaci trzech hipotez – jako forma prawa społecznego – które to stały się zasadniczym zagadnieniem procesu badawczego. Treść tych hipotez jest następująca: 1) Koniunktura w gospodarce USA przyczynia się do wzrostu aktywności militarnej USA; dekoniunktura w gospodarce USA przyczynia się do spadku aktywności militarnej USA. 2) Wzrost aktywności militarnej USA przyczynia się do spadku liczby wojen; spadek aktywności militarnej USA przyczynia się do wzrostu liczby wojen. 3) Hipoteza metodyczna: Silny i trwały wzrost gospodarczy w USA wywołuje fale spadkową w cyklu globalnym wojen (nie mylić z cyklem wojen globalnych), a więc w cyklu sumy wszystkich wojen; słaby i nietrwały wzrost gospodarczy lub zwłaszcza jego brak wywołuje fale wzrostową w cyklu wojen.. 1.2. Zakres przestrzenny i czasowy badań. Przedmiotem badawczym w ogólnym wymiarze są relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym a wojną. Jednakże studiując zagadnienia owych relacji okazuje się, że tematyka ta w swej istocie jest bardzo rozległa, co zmusza do ograniczenia zasięgu przestrzennego i czasowego, i zbadania owych zależności na konkretnych przykładach w Strona 12 z 275.

(13) Strona 13 z 275. określony metodycznie sposób. Wobec tego ostatecznie przedmiotem badawczym staje się tematyka relacji zachodzących pomiędzy wzrostem gospodarczym USA, polityką zagraniczną USA i skalą wojen w ujęciu globalnym. Zjawiska te, będąc zjawiskami ze zakresu od makroekonomii do międzynarodowych stosunków politycznych, sprowadzane są do postaci cech statystycznych i badane ekonometrycznie. Natomiast zakres czasowy badań obejmuje lata 1962-2007. Obie daty mają swoje względnie racjonalne przesłanki. Ważną koniecznością jest rozpoczęcie badań od wyraźnie naznaczonego okolicznościami politycznymi lub gospodarczymi wydarzenia, które w jakiś sposób mogło wpłynąć na zmianę w procesach społecznych. Rozpoczęcie badań od daty takiego wydarzenia podyktowane jest przypuszczeniami filozoficznymi o możliwości ewolucji (zmienności) zjawisk społecznych.1 Na tej podstawie datą początkową badań jest rok 1962. Przyjęcie takiej daty wynika z istotnych wydarzeń historycznych, w szczególności przesilenia zimnowojennego. Przesilenie to polegało na stopniowym nasilaniu się wyścigu zbrojeń, którego kumulacja przypadła na rok 1962, w którym miał miejsce kryzys kubański (literatura anglojęzyczna), zwany również karaibskim (literatura rosyjskojęzyczna). Istotą. kryzysu. kubańskiego. była. kumulacja. stopniowo. wzrastającego. napięcia. zimnowojennego, które w wymiarze formalnym miało swój początek w roku 1947, kiedy to ogłoszona została doktryna Trumana (zwana również doktryną powstrzymywania), jako zdecydowana odpowiedź USA na ekspansję ZSRR. Praktycznym pierwszym elementem doktryny było finansowe wsparcie udzielone Grecji i Turcji, państwom, które ówcześnie, w ramach własnych struktur wewnętrznych, musiały dać odpór siłowej ekspansji ideologii komunistycznej. W 1953 roku zmarł przywódca ZSRR – Józef Stalin,2 główny inicjator napięcia zimnowojennego,3 co doprowadziło do tego, że w wewnętrznym wymiarze politycznym ZSRR rozpoczęła się walka o władzę, która w jakimś stopniu ochłodziła międzynarodowe napięcie i stworzyła przestrzeń dla nowych nadziei. Nowym przywódcą ZSRR został ostatecznie w 1958 roku Nikita Chruszczow, który jednak postanowił wznowić ekspansyjne tendencje w polityce zagranicznej ZSRR. Ponownie zaczęło wzmagać się. 1. W przestrzeni ekonomicznej kwestię zmienności w sensie pojęcia ewolucji głosił Thorstein Veblen, a na poziomie problematyki międzynarodowej, to zagadnienie było dominujące w latach 80. XX wieku i kojarzone jest z postacią zwłaszcza Roberta Gilpina. 2 W tym też roku zakończyła się wojna w Korei, co jest świadectwem lekkiego ocieplenia w zimnowojennych relacjach międzypaństwowych. 3 Wśród historyków i politologów polskich winą za tendencje zimnowojenne obwinia się zwłaszcza najokrutniejszego zbrodniarza w historii ludzkości Józefa Stalina i w dalszej kolejności jego następców. Wśród historyków i politologów amerykańskich kwestia ta jest niejednoznaczna. Największy amerykański badacz zimnej wojny John Lewis Gaddis ostatecznie uznał, że winę za zimną wojnę ponosi w dominującym stopniu ZSRR. Pogląd ten wywołał kontrowersje wśród uczonych amerykańskich.. Strona 13 z 275.

(14) Strona 14 z 275. napięcie pomiędzy obydwoma ówczesnymi supermocarstwami, co stwarzało groźbę konfrontacji militarnej nad którą, stopniowo w ramach postępu w technologii nuklearnej i środkach jej przenoszenia, zaczynał unosić się grzyb nuklearnej zagłady. Kumulacja napięcia przypadła na ostatnią dekadę 1962 roku, a stało się to za sprawą osoby Fidela Castro, który siłą przejął władzę na Kubie i wyzwolił ten kraj z dominacji USA. Castro wiedząc, że długo nie utrzyma się u sterów władzy będąc samotnie w konflikcie ze Stanami Zjednoczonymi, poprosił o pomoc ZSRR. Chruszczow postanowił wykorzystać problematykę kubańską dla zwiększenia przewagi strategicznej ZSRR nad USA w zbliżającej się konfrontacji, dlatego zdecydował się zamontować na Kubie systemy rakietowe krótkiego zasięgu, zdolne do przenoszenia broni nuklearnej. Ta sytuacja doprowadziła do ostatecznego przeciążenia, które mogło zakończyć się III wojną światową. Kilkanaście dni naprężenia politycznego zmieniło jednak całą mechanikę zimnej wojny. Oba mocarstwa zdały sobie sprawę z konsekwencji wojny i wypracowały wspólne mechanizmy wzajemnych relacji, które ostatecznie stały się podstawą w miarę stabilnego i wzajemnego zarządzania problematyką międzynarodową. Można założyć, opierając się na współczesnej interpretacji historii, że od 1962 roku mechanika zimnej wojny (albo nawet cała struktura procesów międzynarodowych) znacząco zmieniła swój rytm. Właśnie z tego historyczno-politycznego względu badania mają swój początek od roku 1962. Innymi przyczynami przemawiającymi za rokiem 1962 są względy o zabarwieniu ekonomiczno-statystycznym, chodzi głównie o jakość i dostępność danych makroekonomicznych. Odnośnie daty końcowej, jaką jest rok 2007, to w tym przypadku chodzi o dostęp do statystyki wojny, która pojawia się w wieloletnich przedziałach czasu, co jest wynikiem złożoności badań historycznych nad tą problematyką. Nowych danych obejmujących lata od 2007 do aktualnego stanu należy oczekiwać mniej więcej w okolicach 2017 roku.. 1.3. Klasyfikacja badań. Z jakimi badaniami mamy do czynienia w aspekcie ekonomicznym? Z całą pewnością są to badania interdyscyplinarne ekonomii, ponieważ łączą w sobie zjawiska powszechnie traktowane jako gospodarcze, a więc wzrost gospodarczy czy cykl koniunkturalny, i zjawiska powszechnie traktowane jako niegospodarcze, a więc wojnę. Połączenie w jednym procesie badawczym tych dwóch niespokrewnionych zjawisk społecznych nadaje procesowi badawczemu z punktu widzenia ekonomii status interdyscyplinarnego, a więc łączącego w sobie dziedziny wielu nauk. Na tej podstawie można powiedzieć, że mamy do czynienia z Strona 14 z 275.

(15) Strona 15 z 275. dwoma wymiarami badań, wymiarem ekonomicznym i wymiarem politologicznym, które będąc połączone w dalszym ciągu są jednak badaniami społecznymi. Bardziej szczegółowo podchodząc do problematyki klasyfikacyjnej można stwierdzić, że w wymiarze ekonomicznym badania w dużej swej części obejmują zagadnienia wzrostu gospodarczego i cyklu koniunkturalnego, co nadaje im status badań makroekonomicznych. Badania również wychodzą poza obszar aspektów gospodarki narodowej, toteż można powiedzieć, że w pewnym zakresie mamy do czynienia z otwartym modelem makroekonomicznym, czyli obejmującym swym zasięgiem problematykę kwalifikowaną do międzynarodowych stosunków gospodarczych. Inną kwestią jest metodyka, która w dużej części jest statystyczna, co powoduje, że niniejsze badania w pewnej mierze są badaniami ekonometrycznymi, aczkolwiek zastosowana matematyka nie ma jedynie charakteru indukcyjnego, obejmując swym zasięgiem również zagadnienia ekonomii matematycznej. Jeszcze inną kwestią jest fakt istnienia w procesie badawczym licznych aspektów politologicznych, co w jakimś stopniu definiuje badania w obrębie ekonomii politycznej. Jeżeli chodzi o drugi wymiar badań, a więc wymiar politologiczny, to problematyką wojny w wymiarze badanym zajmują się zwłaszcza międzynarodowe stosunki polityczne, które. wraz. z. międzynarodowymi. stosunkami. gospodarczymi. (oraz. prawem. międzynarodowym) współtworzą nową naukę, mowa o stosunkach międzynarodowych. Nauka ta pozbawiona jest w pewnym sensie wewnętrznego rdzenia i poprzez to stanowi kompilację elementów różnych dyscyplin naukowych, zwłaszcza ekonomii i politologii.. 1.4. Metodologia i metodyka badań. Metodologia badań ekonomicznych w swej istocie jest bardzo zawiła. Wynika to głównie z faktu zderzania się w strukturach badawczych ekonomii wielu przeciwstawnych idei filozofii nauki. Idee badań naukowych w ekonomii można ogólnie podzielić na dwa przeciwległe nurty. Pierwszy nurt można oznaczyć terminem pozytywizm, drugi terminem normatywizm. Różnice między obiema grupami szkół nie ograniczają się jedynie do elementów etycznych, jak wskazywać mogą na to wybrane zwroty, aczkolwiek aspekty moralne stanowią również istotny rozgranicznik. Upraszczająco stwierdzić można, że pozytywizm jest to idea prowadzenia badań naukowych w sposób wolny od elementu filozoficznego, tak jak ma to miejsce na gruncie nauk przyrodniczych. Ujmując inaczej, pozytywizm to szkoła filozoficzna, która głosi wyzwolenie nauki z aspektów filozoficznych, uznając, że jedyną uprawnioną metodologią jest ścisły sposób prowadzenia badań Strona 15 z 275.

(16) Strona 16 z 275. naukowych. Na tej podstawie uważa się, że powinien obowiązywać monizm metodologiczny, który będzie polegał na tym, że również nauki społeczne wdrożą w swoje struktury metody badań nauk przyrodniczych, które jako jedyne są w stanie zapewnić realny i obiektywny postęp naukowy. Przyczyną istotną rodzenia się takiego podejścia był potęgujący się postęp naukowy w naukach przyrodniczych i wrażenie stagnacji w naukach społecznych. Metodologia badań przyrodniczych jest wieloaspektowa, a głównym motorem postępu jest możliwość swobodnej realizacji eksperymentów. W tym miejscu w aspekcie unifikacji metodologicznej pojawiły się rozliczne problemy o zabarwieniu praktycznym, które polegały m.in. na tym, że przeprowadzenie np. wspomnianych metod eksperymentalnych jest bardzo trudne do zrealizowania na gruncie problematyki społecznej, a nawet jeżeli już się dokonuje, to powstające wyniki są bardzo relatywne, gdzie rodzi się wiele odmiennych interpretacji, co powiązać można z kwestią iluzji, ponieważ eksplikacja jest zakrzywiana poprzez aspekty mentalnościowe, kulturowe czy etyczne ludzkiej natury. Wobec tego faktu pozytywiści skupili się na wdrażaniu innych elementów ścisłych w ramy nauk społecznych, które były bardziej adaptowalne. Oprócz ścisłej terminologii, procedur itp. kwestii postanowiono, że ważnym elementem nauk społecznych powinien być język matematyki. Problematyka zastosowania ścisłej metodologii na gruncie nauk społecznych jest żywa do dnia dzisiejszego. Spośród licznego grona nauk społecznych idee pozytywistyczne realizują się w największym zakresie jedynie w ekonomii, która ze względu na swoją liczbową naturę jako jedna z niewielu stała się podatna na matematyzację. Właśnie na gruncie ekonomii uwidaczniają się liczne problemy praktycznego elementu idei pozytywistycznych, które polegają na tym, że wdrożenie całego spektrum podejścia badawczego nauk ścisłych jest niemożliwe, toteż uściślanie ekonomii realizuje się głównie w wymiarze matematycznym, co powoduje, że ekonomia w rzeczywistości tylko pozornie jest nauką ścisłą, w rzeczy samej w dalszym ciągu będąc filozofią, tylko realizującą się nie za pomocą semantyki tylko matematyki. Inny problem w aspekcie idei pozytywistycznej prowadzenia badań uwidoczniony została przez historię. Nowa dyscyplina naukowa jaką jest historia nauki, wykazała, że żaden postęp myślowy nie dokonał się bez aspektu filozoficznego. To z kolei wzmocniło podejście normatywne, jednakże tylko w aspekcie teoretycznym, ponieważ idee tzw. „literackiego” rozumowania ekonomii w dalszym ciągu stanowią margines, a w innych naukach społecznych ścisłe procedury zaczynają zwiększać swoją pozycję, co tłumaczyć można np. kwestią wysokiego statusu profesji ekonomicznej w rzeczywistości społecznej. Dodatkowo narodziny nowej filozofii jaką jest postmodernizm, głoszącej narracyjny charakter nauki, Strona 16 z 275.

(17) Strona 17 z 275. połączony z faktem zderzenia ludzi nauki z ogromną złożonością procesów społecznych, doprowadziło do znacznego wymieszania w metodologii ekonomii idei pozytywnej z ideą normatywną, wprowadzając pewien chaos w sposobach prowadzenia badań i ponadto przyczyniając się do utraty wiary w naukę jako sposób poszukiwania obiektywnej prawdy. Współcześnie, opierając się na dorobku naukowym zwłaszcza takich ekonomistów jak Thomas Mayer, Mark Blaug, Harry Landreth czy David C. Colander, można ekonomię, ze względu na aspekty metodologiczne, podzielić na dwa zasadnicze segmenty: humanistyczny i matematyczny. Segment matematyczny można podzielić na dwa odłamy, pierwszy empiryczny, a drugi logiczny. Segment humanistyczny, to ten, który odwołuje się do tradycyjnych badań w naukach społecznych, a więc badań operujących w granicach filozoficzno-historycznych. Według podejścia humanistycznego najważniejszym elementem badawczym jest wiedza historyczna, która powinna stanowić materiał do budowy teorii, która powinna być formułowana w procesie wnioskowania dedukcyjnego, które powinno być swobodne, intuicyjne, percepcyjne, a jednocześnie racjonalne. Współczesną szkołą ekonomiczną będącą przedstawicielem takiego podejścia jest poniekąd instytucjonalizm, który w jakimś stopniu jest spadkobiercą poglądów szkoły historycznej w ekonomii. Za normatywnym sposobem realizacji nauki ekonomii opowiada się również wiele innych szkół, które łącznie można określić terminem „heterodoksja”. Myśl heterodoksyjna, oprócz aspektów normatywnego podejścia do nauki, głosi również postulaty uwzględniania w ramach teorii ekonomii wyników z innych obszarów nauk społecznych, bez których ekonomia będzie jedynie pozorną nauką, niemającą przełożenia na stopę praktyczną lub nawet wnoszącą w ramy życia społecznego liczne patologie. Natomiast segment matematyczny powiązany jest z bardziej klasycznym podejściem do ekonomii, które można współcześnie określić terminem „ortodoksja”.4 Problemy relacji szkół ortodoksyjnych z heterodoksyjnymi jest niezwykle złożony; wielokrotnie w historii myśli ekonomicznej, to co było heterodoksyjne z czasem stawało się ortodoksyjne. Wiele podejść w ekonomii, które w danym momencie czasu były uznawane za herezje i wykluczane, z czasem stawały się fundamentem rewolucji naukowych, przyczyniających się do znacznego 4. Prezentowana problematyka jest w swej istocie dużo bardziej zagmatwana, a powyższy wywód stanowi co jedynie jej uproszczenie, które pozwala zinterpretować tę problematykę w ramach spójnego modelu. W tym miejscu wymagane jest drobne doprecyzowanie: klasyczne podejście zapoczątkowane zostało przez Adama Smitha pod koniec XVIII wieku, które sformułowane zostało w sposób normatywny, a więc Smith uformował swoje podejście w swobodnym toku rozważań, gdzie wytaczane argumenty były umacniane prezentowanymi faktami historycznymi. Dopiero kilkadziesiąt lat później David Ricardo streścił i rozbudował wywód Smitha w sposób ahistoryczny i logiczny dając podstawy do matematyzacji profesji ekonomicznej. Tym samym w jakimś stopniu szkoła instytucjonalna w swojej metodologii odwołuje się do Smitha, a współczesna szkoła ekonomii ortodoksyjnej, a zwłaszcza jeden jej odłam określany mianem „neoklasycyzm”, do Ricardo.. Strona 17 z 275.

(18) Strona 18 z 275. postępu. Za przykład podać można osobę Johna A. Hobsona, który za swoje publikacje został zniesławiony i wykluczony ze społeczności ekonomicznej, a którego obserwacje spostrzegające liczne ciekawe prawidłowości, np. istnienie tzw. „podkonsumpcji”, zostały docenione zaraz przed śmiercią autora przez Johna Maynarda Keynesa5 i stanowiły ważny element nowego ortodoksyjnego podejścia do ekonomii, współcześnie określanego mianem keynesizm.6 Współcześnie szkołę ortodoksyjną zdominowało matematyczne podejście do procesu badawczego. To matematyczne podejście można podzielić na dwa odłamy: empiryczny i logiczny. Pierwszy odłam zawarty jest w ramach samodzielnej dyscypliny ekonomicznej, którą określa się mianem „ekonometria”. Ekonometria – uogólniając, stanowi dział matematyki stochastycznej głoszącej probabilizm zdarzeń, który, głównie w statystycznym wymiarze, wytwarza mechanizmy analityczne przetwarzania danych empirycznych, tworząc w miarę swobodny sposób ogólną wiedzę. Drugi odłam jest o wiele bardziej ścisły i odwołuje się już do zasadniczej matematyki, przy pomocy której wnioskuje się w sposób deterministyczny.. Ściśle. matematyczne. podejście,. określane. mianem. ekonomii. matematycznej, współcześnie w wielu kręgach ekonomicznych budzi znaczne kontrowersje, zwłaszcza z tego względu, że polega zazwyczaj na tworzeniu grupy aksjomatów na podstawie których kontynuuje się proces wnioskowania. Przejście z analizy kontekstowej na bezkontekstową powoduje zagubienie się myśli ekonomicznej w licznych i niezwykle abstrakcyjnych niuansach, co odrywa ekonomię od problemów rzeczywistego świata, który, jak wskazuje doświadczenie, raczej nie da się wyprowadzić z praw podstawowych.7 Problematykę empirycznym a. relacji. zachodzących. matematyczno-logicznym. pomiędzy. podejściem. matematyczno-. bardzo szczegółowo zanalizował Mayer,. prezentując swój ugruntowany pogląd w książce: Prawda kontra precyzja w ekonomii. W ramach tej publikacji stwierdza się, że podejście matematyczno-logiczne w ekonomii jest pewnym elementem filozofii matematycznej, która więcej wnosi do samej matematyki niż do ekonomii. Inną kwestią jest to, że osiągnięcie odpowiedniego poziomu zdolności matematycznych wymaga nadmiernej koncentracji na profesji matematycznej, przy jednoczesnym pomijaniu edukacji standardowych zagadnień ekonomicznych. Wymagania 5. W ramach drobnej dygresji: Keynes również w niektórych swoich badaniach odnosił się do problematyki wojny, gdzie np. krytykował sankcje nałożone na Niemcy po I wojnie światowej, przewidując bardzo prawidłowo wybuch kolejnej wielkiej wojny. 6 H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, ss. 375-378. 7 Ekonometria zazwyczaj dominuje w badaniach weryfikujących tezy teorii keynesowskiej, natomiast ekonomia matematyczna dominuje w badaniach starających się umocnić tezy ekonomii klasycznej.. Strona 18 z 275.

(19) Strona 19 z 275. jakie niesie ze sobą matematyka powodują, że w ramach ekonomii kształtuje się wąskie grono specjalistów, którzy tworzą zamkniętą profesję w jakimś stopniu będącą poza nawiasem zasadniczej ekonomii. Ponadto logiczne modele matematyczne realizują się wyłącznie na poziomie wolnej od doświadczenia myśli; oparte są na wąskiej grupie założeń, które ponadto nie są ze sobą zestawiane, ani nie są konfrontowane ze rzeczywistością. Według Mayera podejście matematyczno-logiczne wobec wielu minusów zawiera w sobie również pewne plusy; najlepszym rozwiązaniem byłoby gdyby podejście empiryczne i logiczne współdziałały ze sobą nie autonomizując się względem siebie, ponieważ matematyczne teoretyzowanie nakierowuje empirystów na nowe kierunki badawcze i dobrze byłoby również gdyby przedstawiciele szkoły matematyczno-logicznej, tworząc swoje aksjomaty, w większym stopniu odwoływali się do wyników badań empirycznych.8 Innym problemem wymagającym podkreślenia jest fakt tego, że bardzo ważnym współczesnym kryterium naukowości jest to, aby potencjalna hipoteza była falsyfikowalna. Jak zostało to stwierdzone powyżej, nowa dyscyplina naukowa, jaką stała się historia nauki, podważyła założenia pozytywizmu logicznego. Uderzenie w pozytywizm logiczny przyszło również od strony racjonalizmu krytycznego, którego głównym myślicielem był Karl Popper. Pozytywizm logiczny argumentował, że głównym elementem potwierdzającym słuszność danej teorii jest weryfikacja, a więc zgodność dostępnych danych ze założeniami teorii. Pozytywizm uważał, że jak dane potwierdzają teorię, to jest ona w pełni prawdziwa – Popper wykazał brak słuszności tego stanowiska. Jak wskazywała praktyka naukowa w jednej chwili mogą pojawić się dane, które mogą zaprzeczyć teorii. Na tej podstawie Popper zaproponował inne rozwiązanie: uznał, że należy konstruować teorię w taki sposób, aby można było ją podważyć. Można więc powiedzieć, że najlepiej byłoby gdyby teoria sformułowana została w wymiarze empirycznym, aczkolwiek niekoniecznie aby powstała w procesie badań indukcyjnych, które Popper uważał za niekoniecznie racjonalne, ale aby można było wydedukować z niej zdania empiryczne. Mówiąc inaczej, teoria musi być skonstruowana w taki sposób, aby można jej było w sposób jednoznaczny zaprzeczyć, móc powiedzieć, że taka i taka okoliczność jaką się obserwuje działa na zasadzie reguł sprzecznych z teorią. Według Poppera teoria wcale nie musi być logiczna, spójna wewnętrznie, ametafizyczna, nie musi być nawet matematyczna (ponieważ empiria nie jest równa pojęciu liczba), należy po prostu wysuwać śmiałe hipotezy i poddawać je konfrontacji z faktami, gdzie każda hipoteza, nawet pozytywnie zweryfikowana, jest hipotezą jedynie prawdopodobnie słuszną. Tak też powinny. 8. T. Mayer, Prawda kontra precyzja w ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, passim.. Strona 19 z 275.

(20) Strona 20 z 275. względnie być uznawane za słuszne jedynie te teorie, które są falsyfikowalne i oparły się procesowi falsyfikacji.9 Popperowskie wymogi badawcze w ekonomii spełniają zwłaszcza badania empiryczne, natomiast z teorii opartych na logice coraz trudniej wydedukować kontekst empiryczny, a więc coraz trudniej odnieść je do rzeczywistości. W temacie powyższego streszczenia problematyki metodologicznej, konieczne jest dopasowanie procesu badawczego do jak największej liczby wymagań stawianych współcześnie nauce, przy jednoczesnym uwzględnieniu specyfiki społecznej i ekonomicznej. Poniższy proces badawczy opiera się na trzech zasadniczych etapach, w ramach pierwszego głównym problemem jest pozyskanie danych, a w ramach dwóch następnych, na podstawie tych danych oraz w ich kontekście, sformułowane ram teorii. Teoria będzie skonstruowana w dużym stopniu w zgodzie ze zasadami falsyfikacji. Ponadto badania będą realizowane w sposób matematyczny, uwzględniając postulat podejścia empirycznego, a w mniejszym stopniu logicznego. W przypadku podejścia empirycznego wykorzystane zostaną zwłaszcza adekwatne do problematyki metody badań statystycznych. Natomiast w przypadku podejścia logicznego zostanie sformułowany model matematyczny, który zinterpretuje w szerszym kontekście badanej rzeczywistości mechanikę potwierdzonych w badaniach empirycznych relacji. Model nie będzie miał tak zaawansowanej matematycznie konstrukcji jak tego oczekiwałaby szkoła ekonomii matematycznej (aczkolwiek w pewnym sensie stanowiąc do niej wstęp), ponadto będzie ściśle powiązany z wynikami badań empirycznych, które w tym przypadku zastąpią aksjomaty logiczne. Jeszcze jedną istotną kwestią jest próba rozbudowania struktury badawczej o postulaty ekonomii instytucjonalnej. Rozbudowa ta polega na m.in. połączeniu w procesie badawczym zjawisk gospodarczych wraz ze zjawiskami postrzeganymi jako niegospodarcze, tym samym celem procesu badawczego staje się poszukiwanie zależności pomiędzy procesami gospodarki, a procesami z innych gałęzi nauk społecznych. Wchodząc w szczegóły metodyczne stwierdzić należy, że na etapie początkowym, który można określić ogólnie mianem „pomiaru”, dane pozyskiwane są z baz danych statystycznych (zasadniczo mowa o zmiennych ekonomicznych) lub są wytwarzane przez wcześniej opracowane algorytmy, które kwantyfikują i taksonomizują procesy historyczne (mowa zwłaszcza o zmiennych niegospodarczych). W kolejnym etapie badań, a więc etapie ilościowej analizy, to głównym narzędziem badawczym jest statystyka, a dokładnie cztery jej podstawowe działy, mowa o metodach analizy strukturalnej, korelacyjnej, regresyjnej i. 9. K. Popper, Logika odkrycia naukowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, passim.. Strona 20 z 275.

(21) Strona 21 z 275. dynamicznej, których celem jest określenie cech specyficznych badanych zmiennych i współzależności jakie między nimi mogą zachodzić. Na podstawie wyników empirycznych badań kolejnym etapem jest budowa modelu formalnego, który zinterpretuje wyniki badań ilościowych w szerszym kontekście badanej rzeczywistości społecznej. Można powiedzieć, że głównym narzędziem ostatniego etapu badawczego jest abstrakcyjnie pojmowana i swobodnie interpretowana algebra. Swobodniejsze podejście w procesie matematycznego tworzenia teorii podyktowane jest zasadą brzytwy Ockhama.. 1.5. Definicja pojęcia wojny. Wojna jest powszechnie znanym zjawiskiem społecznym, które zazwyczaj potocznie postrzegane jest jako naturalne. Naturalność podejścia do problematyki wojny powodowała, że przez wieki nie stanowiła ona przedmiotu badawczego samego w sobie. Wojna była badana w pewnym stopniu od zawsze w ramach nauki historii, gdzie badano daną wojnę, jej genezę, przebieg i konsekwencje, jednakże nie badano wojny jako całokształtu zjawiska odrębnego, a więc nie zadawano sobie pytania o przyczynę jaka stoi za tym, że zjawisko wojny w ogóle istnieje. Przez wieki do problematyki wojny podchodzono zazwyczaj jednostkowo, a nie zbiorowo, a więc, dokonując analogii do ekonomii, wojnę badano jako konsumpcyjne zachowanie jednostki, a nikt nie myślał o tym, aby wojnę badać jak całe odrębne zjawisko, czyli nie jak zachowanie konsumpcyjne jednostki, ale konsumpcję jako całość.10 W tym miejscu uwidacznia się potoczność spojrzenia na to czym jest wojna, gdzie na wojnę spoglądało się zazwyczaj poprzez pryzmat danej wojny, np. wojna polskobolszewicka 1919-1920, nie starając się odnaleźć cech wspólnych wszystkich wojen. Brak tej prostej świadomości przez wieki powodował, że badano np. dlaczego wybuchła wojna prusko-francuska 1870-1871, a nikt nie zadawał sobie pytania dlaczego w ogóle wojny wybuchają?11 Brak powyżej przedstawionej świadomości był podstawą braku zorganizowanego i spójnego procesu badań nad wojną. Powszechnie uważano, że problematyka wojny zamyka się wyłącznie w badaniach historycznych, jednak w rzeczywistości tak nie jest. Cechą wyróżniającą zjawisko wojny jest jej pewna naukowa interdyscyplinarność, która powoduje, 10. Można również dokonać analogii do relacji ekonomii marshallowskiej z ekonomią keynesowską, gdzie pierwsza była w stanie ukazać relacje popytu i podaży danego dobra, podczas gdy druga była w stanie ukazać relacje popytu z podażą w sposób globalny. 11 Ł. Kamieński, O przyczynach wojny, „Wrocławskie Studia Politologiczne”, Instytut Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego, nr 6 (2005), ss. 2-14.. Strona 21 z 275.

(22) Strona 22 z 275. że przeróżne elementy tego fenomenu badane są przez różne działy nauk społecznych, np. antropologię badającą naturą ludzką, psychologię badającą źródła agresji, czy socjologię badającą zachowania społeczne, a nawet biologię. Zorganizowany proces badawczy wojny narodził się dopiero w sytuacji wybuchu i przebiegu dwóch wojen światowych, które wstrząsnęły światem i wytworzyły silne przeświadczenie o wymknięciu się narzędzia wojny spod kontroli człowieka. Wówczas to oficjalnie narodziła się „polemologia”, jako nauka badająca fenomen wojny, a wraz z nią stosunki międzynarodowe, jako druga najważniejsza nauka badająca aspekty wojny, jednak wyłącznie od strony politycznej, którą jednak współcześnie uznaje się za najważniejszą determinantę wojny.12 Wojnę również zaczęli badać ekonomiści, jednak ograniczając się głównie do kontekstu jej wpływu na gospodarkę (np. koszty wojen, handel uzbrojeniem, wielkość nakładów na zbrojenia). Ujmując bardziej dokładnie, stwierdzić należy, że pojęcie „polemologia”, definiujące badania nad wojną czy konfliktem, narodziło się w 1942 roku za sprawą francuskiego filozofa i prawnika Gastona Bouthoula. Nowy termin miał na celu rozróżnić nowe badania nad ogólnym rozumieniem fenomenu wojny od nauk wojskowych (w środowisku anglosaskim mowa o: war research). Ciekawą okolicznością na jaką w tym miejscu należy zwrócić uwagę, to pojawienie się mniej więcej w tym samym czasie na gruncie akademickim w Stanach Zjednoczonych innego określenia: „irenologia” (eirene z gr. pokój), a więc nauki badającej zjawisko pokoju (peace research). W niniejszej dysertacji mowa jedynie o badaniach nad wojną, a więc polemologii, ponieważ badaniom określonym terminem irenologia można zarzucić wiele przymiotów anaukowych na poziomie terminologicznym, metodologicznym czy ideologicznym. Jeżeli chodzi o poziom terminologiczny, to słowo „wojna” daje możliwość ścisłego i łatwego zdefiniowania problematyki badawczej w przeciwieństwie do słowa „pokój”, które jest rozmyte. Jeżeli chodzi o aspekt metodologiczny, to bardzo trudno określić jakie są cechy pokoju, oprócz braku wojny? Trudno zidentyfikować rodzaje pokoju, dokonać jej typologii, określić instytucje wywołujące, ująć w formie ilościowej itd. Ponadto pojęcie „pokój” ma silne zabarwienie etyczne czy utopijne. Wobec tego pojęcie „pokój” nie ma racji bytu w warunkach naukowych, gdzie – w myśl maksymy Rzymskiej – zapewnić pokój można dopiero w momencie zrozumienia tego czym jest wojna. Ponadto prowadzenie 12. Upatrywanie przyczyn wojny w wymiarze politycznym ma swoje podstawy w bardzo wpływowych i postępowych badaniach przeprowadzonych w tej tematyce z początkiem XIX wieku przez pruskiego oficera Carl von Clausewitz, który doszedł do wniosku, że wojna to narzędzie polityczne: C. Clausewitz, O naturze wojny, Jirafa Roja, Warszawa 2006, passim. Zaprzeczenia tego faktu dokonał stosunkowo niedawno współczesny historyk wojen John Keegan, który w swoich badaniach doszedł do przekonania, że źródeł wojny należy szukać w czynnikach kulturowych, co z kolei przenosi ciężar badań z politologii na antropologię: J. Keegan, Historia wojen, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, passim.. Strona 22 z 275.

(23) Strona 23 z 275. badań nad pokojem obarczone jest ryzykiem ideologicznym, gdzie często w tego typu podejściach obserwuje się obciążenie doktryną polityczną czy religijną. Wobec tego jedynie podejście polemologiczne w pełni uznać należy za podejście naukowe, aczkolwiek wiele typów naukowych badań nad wojną (a nie pokojem) i instytucji je prowadzących, opatrzonych jest terminem peace research, co wiązać należy z kwestiami marketingowymi, gdzie wsparcie finansowe łatwiej uzyskać poprzez reklamę w której celem jest „pokój”, a nie „wojna”.13 Pierwsze badania nad wojną w wymiarze metodologicznym były wyłącznie badaniami humanistycznymi („literackimi”), a więc stanowiącymi zazwyczaj połączenie filozofii z historią. Sytuacja zaczęła ulegać stopniowej zmianie mniej więcej od lat 30 – 40. XX wieku. Powoli tworzono podstawy do przeprowadzania bardziej zaawansowanych badań ścisłych nad problematyką wojen. W tym kontekście na uwagę zasługują zwłaszcza dwaj naukowcy, pierwszym był profesor nauk politycznych Dawid Singer, a drugim profesor nauk historycznych Melvin Small, obydwaj związani z University Michigan. Rozpoczęli oni od 1963 roku badania opatrzone kryptonimem Correlates of War, których celem stało się stworzenie spójnej statystyki wojny. Badania te szybko zaczęły przyciągać innych naukowców, również tych mających przyrodnicze czy techniczne wykształcenie. W ramach projektu Correlates of War naukowcy zderzyli się z niezwykle złożoną i wymagającą problematyką. Ze względu na problemy natury technicznej ostatecznie ustalono, że próba utworzenia statystyki wojny rozpocznie się od roku 1815, a więc od ery postnapoleońskiej. Pierwszymi podstawowymi zagadnieniami budowy statystyki wojny stanowiącymi fundament były w głównej mierze problemy natury definicyjnej; chodziło zwłaszcza o odnalezienie odpowiedzi na pytania o to czym jest „państwo”?, od kiedy zaczyna się „wojna”?, itd. Podstawą wyjściową badań w ramach projektu stały się wcześniejsze badania zrealizowane w tej materii, zwłaszcza studia trzech naukowców: Lewis Fry Richardson (o którym więcej w dalszych podczęściach), Quincy Wright, Pitirim Sorokin. Na podstawie tych badań w 1972 roku opublikowano książkę Wages of War, która stanowiła pierwszy poważny krok w procesie badawczym, polegający na ustaleniu uniwersalnych standardów definicyjnych wojny. Kolejnymi krokami były np. pomiary procesów mogących rzekomo wywoływać wojny, a więc elementów gospodarczych i geograficznych państw. Dodatkowo zrealizowano wiele empirycznych badań wojny i jej przyczyn.14 Dzięki. 13. Więcej w tym temacie odnaleźć można w: A. Gałganek, Polemologia jako krytyka peace research, „Studia Nauk Politycznych”, Vol. 3-4 (1985), ss. 133-148. 14 Correlates of War, Project History, http://www.correlatesofwar.org/ (2014-04-12).. Strona 23 z 275.

(24) Strona 24 z 275. projektowi Correlates of War i wynikom jego badań pojawiła się po raz pierwszy możliwość przeprowadzenia badań ekonometrycznych np. nad relacjami zachodzącymi pomiędzy wzrostem gospodarczym a wojną. Statystyka wojny opracowana w ramach projektu jest wieloaspektowa i dlatego przedstawienie szczegółowe jej wszystkich wymiarów stanowi problematykę zbyt rozległą. Dlatego w tym miejscu należy skoncentrować się na tym co jest najważniejsze, a więc na podstawowych elementach typologii wojny, a więc definiowaniu i kategoryzowaniu. Pierwszym problemem w procesie definiowania wojny była konieczność oddzielenia tego zjawiska od przemocy, a więc rozdzielenie pojęcia przemoc i wojna, a jednocześnie uznanie wojny w kategoriach przemocy: „Musimy zdefiniować wojnę w kategoriach przemocy. Wojna jest niemożliwa bez przemocy (…) ludzkie życie stanowi dominujący element charakteryzujący wojnę”.15 Ostatecznie ustalono dwa elementy klasyczne dla wojny: „walka”, „śmierć żołnierzy”. W oparciu o te terminy kolejnym krokiem stała się problematyka liczby ofiar. Studiując statystykę zabitych ostatecznie względnie uznano za prawidłową liczbę 1000 ofiar. Uznano, że aby odróżnić wojnę od sporów, konfliktów i innych bardzo licznych i systematycznych napięć, konieczne stało się stwierdzenie, że musi to być zorganizowana walka, w której biorą udział ludzie mający status żołnierzy, a liczba ofiar wśród nich wynosi nie mniej niż 1000. Inną kwestią stał się przedział czasu w jakim taka liczba żołnierzy ma zostać zabitych? Studia historyczne wykazywały, że najwłaściwszym okresem jest 12 miesięcy. Tym samym definicja wojny otrzymała następujące brzmienie: „utrzymujące się walki, w które zaangażowane są regularne siły zbrojne, których rezultatem jest 1000 bojowych ofiar śmiertelnych, poniesionych przez wszystkie strony walk w przedziale czasu mniejszym niż 12 miesięcy.”16 Kolejnym wyzwaniem była próba podzielenia wojen na różne kategorie. Elementem typologii wojen stała się kwestia pojęcia „uczestnik wojny”. W tym wymiarze posłużono się przepisami prawa międzynarodowego, na podstawie którego zdefiniowano podmiotowość uczestnika stosunków międzynarodowych: uczestnikiem było państwo. Państwo definiowano zasadniczo jako podmiot prawa międzynarodowego, który cechuje 1) stała ludność, 2) suwerenna władza, 3) terytorium, 4) instrumenty dyplomatycznych relacji z innymi tym podobnymi podmiotami. W tym kontekście jeżeli wojna działa się między państwami, wówczas określana była jako międzypaństwowa (Inter-State War), jeżeli rozgrywała się tylko. 15. Correlates of War, The COW Typology of War: Defining and Categorizing Wars(Version 4 of the Data) by Meredith Reid Sarkees, ss. 1, 4, http://www.correlatesofwar.org/ (2014-04-12). 16 Ibidem, s. 1.. Strona 24 z 275.

(25) Strona 25 z 275. w granicach jednego państwa, gdzie celem stron było przejęcie władzy w tym państwie, to wówczas określano ją mianem wojny domowej (Intra-State War), a jeżeli jeden z uczestników był niedefiniowany jako państwo, to wówczas określano taką wojnę mianem pomiędzy państwem a organizacją niepaństwową (Extra-State War), bądź wyłącznie wojną niepaństwową, jeżeli żaden uczestnik nie miał podmiotowości prawnej (Non-State War).17 Dzięki opracowaniu spójnych definicji udało się w wieloletnim procesie badań historycznych wszystkie wyodrębnione typy wojen oznaczyć na osi czasu, i tym właśnie w swojej podstawowej formie jest statystyka wojny. Odzwierciedlenie tych wyników badań w formie liczbowej wymaga dodatkowej matematycznej interpretacji. Oczywiście istnieje również inna statystyka, np. podawane są dane dotyczące liczby ofiar wojen, aczkolwiek są one w dalszym ciągu nieścisłe i niekompletne.. 1.6. Badania o podobnej treści. Specyfika. procesu. badawczego. wymaga. prezentacji. wybranych. osób. i. przeprowadzonych przez nie badań, które w pewnym stopniu podobne są do badań zrealizowanych w ramach dysertacji lub też stanowiły pewną formę inspiracji. William Stanley Jevons (1835-1882), angielski ekonomista, znany ponadto z prac dotyczących logiki czy filozofii nauki, aczkolwiek prowadził również badania w zakresie biologii, klimatologii, geologii i geografii. Jevons odebrał bardzo staranne wykształcenie w Liverpool Mechanics Institute i Collage London ze zakresu wielu dyscyplin naukowych, zwłaszcza w obszarze chemii, matematyki i logiki. Ekonomię zaczął studiować dopiero mniej więcej od 1859 roku, chcąc w sposób oryginalny zastosować na jej gruncie matematykę. W 1862 roku uzyskał odpowiednik tytułu magistra z ekonomii, logiki i filozofii, i natychmiast zaczął publikować swoje przemyślenia na tematy ekonomiczne. Od 1866 roku zaczął wykładać logikę, filozofię i ekonomię w Owens Collage, a w 1875 roku został profesorem ekonomii w Collage London.18 Jevons jest powszechnie ceniony za znaczny mikroekonomiczny wkład do teorii neoklasycznej oraz za tworzenie wczesnych prób formalizacji matematycznych badań. 17. Ibidem, ss. 3-7. J. M. Keynes, William Stanley Jevons 1835-1882: A Centenary Allocation on his Life and Work as Economist and Statistician, „Journal of the Royal Statistical Society”, Vol. 99, No. 3 (1936), ss. 516-555. S. J. Peart, Sunspots and Expectations: W. S. Jevons’s Theory of Economic Fluctuations, „Journal of the History of Economic Theory”, Vol. 13, No. 3 (1991), ss. 243-265. 18. Strona 25 z 275.

(26) Strona 26 z 275. empirycznych.19 Najciekawszymi badaniami Jevonsa w kontekście niniejszych badań są badania zainicjowane dopiero w połowie lat 70. XIX wieku. Mając już ugruntowaną pozycję naukową jako profesor ekonomii Jevons zainteresował się wykryciem przyczyn cyklu koniunkturalnego, który powoduje fluktuacje cen. Jevons nie był przekonany o tym, że zmiany cen mają swoje podłoże w problematyce maksymalizacji użyteczności jednostek, dlatego zaczął poszukiwanie innych źródeł. Ostatecznie uznał, że fluktuacje mogą mieć swoje źródło w naturalnych zjawiskach, a dokładnie w przyrodzie. Po dłuższych studiach doszedł do wniosku, że problem tkwi w aktywności słonecznej. Na tej podstawie rozpoczął badania cyklu plam słonecznych i cyklu cen artykułów rolnych, zwłaszcza kukurydzy. Wyniki badań wskazywały istnienie około jedenastoletnich cykli słonecznych, taki sam wynik podawały badania fluktuacji w żniwach. Dodatkowo przebadane zostało kształtowanie się kredytu handlowego, wynik był ten sam, mniej więcej jedenastoletni cykl. Na tej podstawie Jevons ukuł teorię w której głównym źródłem cyklu koniunktury było słońce.20 Teoria makroekonomiczna Jevonsa nie uzyskała powszechnej akceptacji, tak jak miało to miejsce w przypadku badań mikroekonomicznych. Mimo ówczesnej antypatii do wyników badań makroekonomicznych Jevonsa w XX wieku zyskał on wielu zwolenników. Współcześnie stwierdza się, że cykl słoneczny wpływa na plony, a zmiany w produkcji rolnej stanowią jedną z przyczyn istnienia cykli koniunkturalnych, aczkolwiek nie determinują w sposób znaczący fluktuacji gospodarczych. Tym samym przyroda może być jedną z wielu przyczyn istnienia cykli koniunkturalnych, a słońce jednym z wielu czynników środowiskowego wpływu na wielkość plonów. Henry L. Moore (1869-1958), amerykański ekonomista, jeden z głównych twórców podstaw ekonometrii. Co ciekawsze Moore matematyki zaczął uczyć się dopiero po otrzymaniu formalnego wykształcenia. Odpowiednik licencjata zdobył w 1892 w Randolph – Macon Collage, a doktorat w 1896 roku w John Hopkins University. Jego główne zainteresowania koncentrowały się na teorii płac.21 Najciekawszym elementem badań Moorea w kontekście dysertacji są badania nad cyklami koniunkturalnymi, które są badaniami bardzo podobnymi do tych które przeprowadził Jevons. Moore studiując klimat bardziej był skłonny do stwierdzenia, że nie słońce lecz inne czynniki przyrodnicze wpływają na cykl koniunktury, zwłaszcza opady 19. H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 522. 20 J. M. Keynes, William Stanley Jevons…op. cit., ss. 528-531. S. J. Peart, Sunspots and Expectations…op. cit., ss. 243-265. H. Landreth, D. C. Colander, op. cit., ss. 522-523. 21 G. J. Stigler, Henry L. Moore and Statistical Economics, „Econometrica”, Vol. 30, No. 1 (1962), ss. 1-21. H. Landreth, D. C. Colander, op. cit., s. 523.. Strona 26 z 275.

(27) Strona 27 z 275. atmosferyczne. Dla poparcia swoich tez Moore przeprowadził skomplikowaną analizę statystyczną, której wynikiem były korelacje o wielkości około 60%. Jednak w 1915 roku wyniki te zostały podważone, co skłoniło autora do bardziej szczegółowych badań i do przyjęcia odmiennego założenia niż uczynił to Jevons, a więc uznał ostatecznie w 1923 roku, że klimat, reprezentowany przez opady atmosferyczne, stanowi tylko jeden z wielu elementów kształtowania przebiegu cykli. W swoich badaniach Moore dostrzegł istnienie ośmioletnich cykli, które ostatecznie powiązał z obiegiem planety Wenus wokół słońca, która również następowała w cyklach ośmioletnich. Poprawione analizy, których wynikiem było stwierdzenie, że czynniki przyrodnicze, zwłaszcza opady atmosferyczne, wpływają na wielkość upraw, a te wpływają na przebieg cyklu, spotkały się z pozytywnym przyjęciem, jednakże powiązanie ich z obiegiem planety Wenus obniżyło rangę teorii, która w wymiarze badań empirycznych była poprawna. Tak czy inaczej zastosowana w badaniach metodologia znacząco wpłynęła na historię myśli ekonomicznej, co jest największym sukcesem Moorea.22 Norman Angel (1872-1967), publicysta angielski. Postać ta została przytoczona ze względu na tematykę badawczą jaką się zajmowała. Otóż Angel wczytując się w problematykę relacji gospodarki z polityką doszedł do ostatecznego wniosku, że wojen będzie coraz mniej, albo ich w ogóle nie będzie. Analizując koszty wojen i procesy wymiany handlowej nabył przekonanie, że najważniejszym czynnikiem wzrostu gospodarczego jest import, a to na czym najbardziej zależy ludziom i ich przywódcą to dobrobyt, to właśnie dla niego prowadzi się również wojny. Angel obserwując sferę finansową współczesnych mu wojen zauważał wzrost ich kosztów, jak również rosnący ich wpływ na procesy wymiany handlowej. Dlatego stwierdzał, że wojen będzie coraz mniej, ponieważ wojny prowadzone są wyłącznie dla zysku, a współczesne i przyszłe wojny nie będą już dawać zysków. Tym samym czym szybciej ten fakt uświadomią sobie światowi przywódcy, tym szybciej zjawisko wojny zniknie ze życia ludzkiego.23 Obiecujące prognozy Angela się nie sprawdziły, a poza tym zostały sfalsyfikowane. Robert W. Fogel (1926-2013). W kontekście tematyki dysertacji, a zwłaszcza kwestii wdzierania się ekonomii w inne dyscypliny naukowe, warto w paru słowach wspomnieć osobę Roberta Fogela, amerykańskiego ekonomistę i historyka. Fogel uzyskał odpowiednik licencjata w 1948 roku na Cornell University, magistra w. 22. G. J. Stigler, Henry L. Moore…op. cit., ss. 7-12. H. Landreth, D. C. Colander, op. cit., s. 530-531. N. Angel, The Great Illusion. A Study of the Relation of Military Power to National Advantage, William Heinemann, London 1910, passim. 23. Strona 27 z 275.