Analiza mechaniki przyczynowo-skutkowej

Celem tego podrozdziału jest próba zweryfikowania jednego z kluczowych elementów postawionych hipotez, a mianowicie chodzi o odnalezienie odpowiedzi na pytanie o to, co było pierwsze? Hipotezy zakładają, że w pierwszej kolejności zaczynają drgać wskaźniki gospodarcze, które pobudzają wskaźniki aktywności militarnej, a te z kolei oddziaływają na wskaźniki wojen. Analiza ta jest rozwinięciem elementu analizy historycznej, zrealizowanej w podrozdziale pierwszym niniejszego rozdziału. W ogólnym swym zarysie problematyka tego zagadnienia jest bardzo względna i w jakimś zakresie znacznie problematyczna, której poziom abstrakcji przyrównać można byłoby do filozoficznego dylematu „co było pierwsze, jajko czy kura?”.

Wobec postawionego pytania pojawia się potrzeba metodyczna, którą jest konieczność opracowania bądź wyszukania odpowiedniej metody badawczej. Studia problematyczności

zagadnienia przyczynowo-skutkowego ostatecznie skłoniły autora dysertacji do

skonstruowania algorytmu ułatwiającego analizę (wzór B12) i dodatkowe uwidocznienie problematyki przy pomocy „średniej ruchomej scentralizowanej” (wzór A13), która

Strona 141 z 275

wykorzystywana jest zazwyczaj w procesach adaptacji danych czy analizach sezonowych. Zastosowanie niekonwencjonalnego narzędzia analizy w tym wypadku wydaje się być działaniem adekwatniejszym, co tłumaczyć można np. wymogami specyfiki historycznej czy kwestiami większej prostoty i wnikliwości opracowanej metody. Mimo wszystko nic nie stoi na drodze do wgłębiania się w to zagadnienie przy zastosowaniu coraz bardziej wyrafinowanych metod badań ekonometrycznych.

„Algorytm analizy przyczynowo-skutkowej” (nazewnictwo autora), który ujęty jest w formie matematycznej w ramach wzoru (B12), polega na typowym, obserwowanym w poprzednich analizach, zestawieniu – zgodnym ze założeniami hipotez – dwóch cech statystycznych. Następnie obliczana jest średnia arytmetyczna każdej cechy, która w kolejnym etapie obliczeniowym jest wykorzystywana w procesie dzielenia każdej liczby cechy statystycznej (średnia jest mianownikiem), co powoduje, że tworzą się nowe wartości cech, których średnie arytmetyczne równają się liczbie 1. Dzięki temu mechanizmowi obliczeniowemu można obserwować momenty występowania nasilenia lub osłabnięcia zjawiska, oceniając wyniki poprzez pryzmat średniej arytmetycznej. A więc średnia arytmetyczna każdej przetworzonej cechy statystycznej równa się 1 i wobec tego, jeżeli liczba jest większa od 1, to znaczy, że w danej jednostce czasu natężenie zjawiska jest większe niż jej średni poziom, a jeżeli mniejsza, to znaczy, że w danej jednostce czasu natężenie zjawiska jest mniejsze niż jej średni poziom. Metoda ta doprowadza cechy statystyczne do ogólnie jednolitej postaci, pozwalającej porównywać według tej samej kategorii zmienność obu cech statystycznych, co stanowi formę postaci pomiarowej, analogicznej jak w naukach przyrodniczych, gdzie wyznaczone są wyraźne granice, po przekroczeniu których wiadomo, czy natężenie zjawiska jest silne czy słabe. W następnej kolejności odejmuje się zmienne nowych postaci cech statystycznych od siebie, gdzie wartość dodatnią przyjmuje zmienna determinująca, a ujemną zmienna determinowana, zgodnie ze założeniami hipotez. Wobec tego powstają nowe wyniki – jeżeli są dodatnie, to znaczy, że w relacji dominuje zjawisko determinujące; jeżeli ujemne, to znaczy, że w relacji dominuje zjawisko determinowane. Powstające wartości można ująć w formie procentowej i pokazać w jakim procencie w danej jednostce czasu jedno zjawisko występuje z większym natężeniem od drugiego.

Cały proces obliczeniowy, ze względu na swoją obszerność, nie jest uwidoczniony na wykresach, ale jest przedstawiony dla lepszego rozpoznania w formie przykładowej w ramach tabeli (4.33). Tabela (4.34), obrazująca wyniki obliczeń, ukazuje jedynie, która zmienna była dominująca: plus oznacza, że pierwsza w zestawieniu (determinująca), a minus, że druga (determinowana). Na konkretnym przykładzie: jeżeli w relacji PKBUS/WUS mamy znak

Strona 142 z 275

dodatni, to nasilenie zjawiska gospodarczego jest większe od zjawiska aktywności militarnej; jeżeli pojawi się znak minus, to oznacza, że sytuacja jest odwrotna, to w zjawisku aktywności militarnej napięcie jest większe.

Druga metoda, której wyniki prezentuje rysunek (4.19), polega na wygładzeniu przebiegu cykli i ich uwidocznieniu w bardziej łagodnej formie, celem zinterpretowania ich w procesie obserwacji wzrokowej, która stanowi formę swobodnej zdroworozsądkowej analizy empirycznej. Oczywiście w obu przypadkach liczba zmiennych poddanych analizie została ograniczona, czego główną przyczyną jest chęć uniknięcia niepotrzebnego natłoczenia nadmiarem informacji. Ponadto w tym kontekście pojawia się okazja do zanalizowania wygładzonych zmiennych przy pomocy miary korelacyjnej. Wyniki analiz korelacyjnych przekształconych cech statystycznych nie podawane są w tabeli, lecz stanowią ostatni akapit opisu rysunku (4.19).

Tabela (4.33): Przebieg procesu obliczeniowego na przykładzie cech przykładowych (A i B)

t A B /+ /- A-B ∀ 1 2 8 0,625 1,95122 -1,32622 -132,622 /- 2 4 7 1,25 1,707317 -0,45732 -45,7317 /- 3 6 6 1,875 1,463415 0,411585 41,15854 /+ 4 8 5 2,5 1,219512 1,280488 128,0488 /+ 5 6 4 1,875 0,97561 0,89939 89,93902 /+ 6 2 3 0,625 0,731707 -0,10671 -10,6707 /- 7 1 2 0,3125 0,487805 -0,1753 -17,5305 /- 8 1 1 0,3125 0,243902 0,068598 6,859756 /+ 9 1 2 0,3125 0,487805 -0,1753 -17,5305 /- 10 1 3 0,3125 0,731707 -0,41921 -41,9207 /- średnia cech 3,2 4,1 1 1

Strona 143 z 275

Tabela (4.34): Tabela wyników analiz przyczynowo-skutkowych

PKBUS/WUS PKBUS/MPKB PKBpcUS/WUS PKBpcUS/MPKB WUS/WT WUS/WR MPKB/WT MPKB/WR

1962 /+ /+ /+ /+ /+ /+ /+ /+ 1963 /+ /- /+ /- /+ /- /+ /+ 1964 /+ /+ /+ /+ /+ /+ /+ /+ 1965 /- /+ /- /+ /+ /+ /+ /+ 1966 /+ /+ /+ /+ /+ /+ /+ /+ 1967 /- /- /- /- /+ /+ /+ /+ 1968 /- /- /- /- /+ /+ /+ /+ 1969 /- /- /- /- /+ /+ /+ /+ 1970 /- /- /- /- /+ /+ /+ /+ 1971 /- /- /- /- /+ /+ /+ /+ 1972 /+ /+ /+ /+ /+ /- /+ /- 1973 /+ /+ /+ /+ /+ /+ /+ /+ 1974 /- /- /- /- /- /- /+ /+ 1975 /- /- /- /- /- /- /- /- 1976 /+ /+ /+ /+ /- /- /+ /- 1977 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /+ 1978 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /- 1979 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /- 1980 /- /- /- /- /- /- /- /- 1981 /- /- /- /- /- /+ /- /+ 1982 /- /- /- /- /- /- /- /- 1983 /- /+ /- /+ /+ /+ /- /- 1984 /+ /+ /+ /+ /- /+ /- /+ 1985 /+ /+ /+ /+ /- /+ /+ /+ 1986 /+ /- /+ /- /- /+ /- /+ 1987 /+ /- /+ /- /- /+ /- /+ 1988 /+ /+ /+ /+ /- /+ /- /+ 1989 /- /+ /- /+ /- /- /- /- 1990 /+ /- /+ /- /- /- /- /+ 1991 /- /- /- /- /- /- /- /- 1992 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /- 1993 /+ /+ /+ /- /- /- /- /- 1994 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /- 1995 /+ /+ /+ /- /- /+ /- /+ 1996 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /- 1997 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /- 1998 /+ /+ /+ /+ /+ /- /- /- 1999 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /- 2000 /+ /+ /+ /+ /- /- /- /- 2001 /- /- /- /- /+ /- /- /- 2002 /- /- /- /- /+ /+ /- /- 2003 /- /+ /- /+ /+ /+ /- /- 2004 /- /+ /- /+ /+ /+ /- /- 2005 /- /+ /- /+ /+ /+ /- /+ 2006 /- /+ /- /- /+ /+ /+ /+ 2007 /- /- /- /- /+ /+ /+ /+

Źródło: Opracowanie własne.

Wyników analiz algorytmu przyczynowo-skutkowego zawartego w tabeli powyższej (4.34) nie sposób zinterpretować bez kontekstu historyczno-teoretycznego. Wobec tego, obserwując powyższe rezultaty badawcze, należy zadać kilka pytań: Przed wojną w Wietnamie, która zaczęła się mniej więcej w 1965 roku, natężenie którego zjawiska było silniejsze?, gospodarczego czy wojskowego? – hipoteza pierwsza zakłada, że gospodarczego. Uczestnictwo USA w wojnie w Wietnamie zakończyło się w 1973 roku, wobec tego 1) czy w trakcie wojny natężenie zjawiska aktywności militarnej było większe od natężenia zjawiska

Strona 144 z 275

wojen?, i 2) czy po wojnie natężenie globalnego zjawiska wojen stało się większe od natężenia zjawiska aktywności militarnej?, jak głosi to hipoteza druga. Kolejnym pytaniem jest pytanie o to, które zjawisko było silniejsze od początku lat osiemdziesiątych XX wieku, a więc w momencie kiedy Reagan rozpoczął nowy zimnowojenny wyścig zbrojeń. Początek wyścigu zbrojeń względnie szacować można na rok 1983 – a jak wykazują badania historyczne zjawiska gospodarcze i polityki USA postępowały równomiernie. Trzecią grupą pytań są pytania o wojny w Iraku (1991), Jugosławii (1999) i globalne wojny z terroryzmem (2001-c.d.), gdzie – jak wskazują badania historyczne – USA w owym czasie miały bardzo dobre zaplecze gospodarcze do realizacji aktywności militarnej, która redukowała globalną liczbę wojen.

Wyniki analiz:

 Licząc od roku 1962 do roku 1966 – 80% wyników w relacji pierwszej hipotezy ma wartość dodatnią, co świadczy o silniejszym natężeniu zjawisk gospodarczych, które poprzedziły wzrost amerykańskiej aktywności militarnej, co potwierdza założenie hipotezy.

 W latach 1962-1973, a więc w czasie zaangażowania USA w Wietnamie, prawie 94% wyników stwierdza silniejsze natężenie aktywności militarnej od natężenia wojen, co potwierdza założenia hipotezy drugiej.

 W latach 1974-1982 prawie 84% wyników relacji aktywności militarnej z wojnami jest ujemna, co dowodzi twierdzeniu, że po wycofaniu USA z Wietnamu natężenie globalnego zjawiska wojen było większe, co z kolei jest kolejnym dowodem potwierdzającym słuszność założeń hipotezy drugiej.

 W przypadku prezydentury Reagana trudno jednoznacznie zweryfikować słuszność hipotezy, gdzie wyniki wykazują w tym czasie silniejsze natężenie zjawisk gospodarczych, które przed 1983 rokiem były słabsze. Ogólnie należy w tym przypadku oprzeć się na historii, która wskazuje równomierne spotęgowanie zjawiska wzrostu gospodarczego i wzrostu aktywności militarnej, gdzie jednak wyniki świadczą, że zjawisko pierwsze było bardziej aktywne.

 Tylko ponad 46% wyników z lat 1983-1989 wskazuje silniejsze natężenie aktywności militarnej USA, co świadczyć może o tym, że polityka zbrojeń Reagana nie wpłynęła znacząco na redukcję liczby wojen, co zresztą historycznie ma pewne uzasadnienie, ponieważ w ówczesnym czasie USA nie były nadmiernie bezpośrednio aktywne militarnie, ograniczając się w dużej ilości przypadków do działań pośrednich.

Strona 145 z 275

 Ciekawa sytuacja występuje w przypadku I wojny w Zatoce Perskiej, gdzie jeżeli weźmiemy pod uwagę lata 1991-2000, zauważymy, że 92,5% wyników wskazuje silniejsze natężenie zjawiska aktywności militarnej niż wojen, co może świadczyć o dużym wpływie jaki wywarła na strukturę systemu międzynarodowego aktywność militarna USA roku 1991, co również może potwierdzać założenia hipotezy drugiej.  W aspekcie I wojny w Zatoce Perskiej, jeżeli chodzi o hipotezę pierwszą, wyraźnie

widoczny jest stan silnego natężenia zjawiska gospodarczego przed wybuchem wojny, co potwierdza hipotezę.

 Prawie 94% wyników z lat 1992-2000 (a więc w czasie przed globalną wojną z terroryzmem) wskazuje silniejsze natężenie gospodarki USA, niż jej aktywności militarnej, co może potwierdzać założenie hipotezy pierwszej.

 Ponad 64% wyników z lat 2001-2007 wskazuje silniejsze natężenie aktywności militarnej a słabsze wojen, co potwierdza założenie hipotezy drugiej.

 Obserwując wyniki w perspektywie zdroworozsądkowej i intuicyjnej dostrzega się istnienie silnych lecz złożonych zależności, w ogólnym swym wymiarze zgodnych z założeniami wysuniętych hipotez. Zgodność przyczynowo-skutkowa najbardziej dostrzegana jest do lat 80. XX wieku, gdzie wraz z objęciem prezydentury przez Reagana dynamika procesów historii politycznej i gospodarczej nieco zaczyna się zlewać. Wobec tego wnioskiem z tego etapu badawczego może być stwierdzenie, że głównie aspekt bezpośredniego i zdecydowanego zaangażowania militarnego USA redukuje liczbę wojen, a pośrednie działania (np. obserwowany wyścig zbrojeń Regana, czy też inne niemilitarny zabiegi polityczne) nie wywierają większego wpływu na całokształt przebiegu procesów międzynarodowych w wymiarze ilościowym liczby wojen. Wobec tego należy wziąć pod uwagę dopiero I wojnę w Zatoce Perskiej, dla której przebieg badanych procesów jest zgodny ze założeniami wysuniętych hipotez, a więc wojna została poprzedzona dobrym stanem gospodarki USA, a udział Stanów Zjednoczonych w tej wojnie istotnie ustabilizował sytuację międzynarodową, która charakteryzowała się w perspektywie globalnej relatywnym spadkiem liczby wojen. Podobne tendencje obserwuje się również w ramach kolejnej wojny w Zatoce Perskiej i wojnie w Afganistanie, które – tak na marginesie stwierdzając – prawdopodobnie w jakimś stopniu mogą stanowić audyt możliwości USA i wstęp do kolejnej wojny hegemonicznej.

Strona 146 z 275

Rys. 4.19. Zestawienie wybranych zmiennych, wcześniej przetworzonych za pomocą średniej ruchomej scentralizowanej.

Źródło: Opracowanie własne.

Metoda średniej ruchomej scentralizowanej powoduje zmniejszenie długości zmiennej o cztery wartości, toteż na osi czasu (rys. 4.19) nie podano dat, tylko liczby kolejno następujących jednostek czasu. Na powyższym wykresie nie dokonano dokładnych zakreśleń uznając, że cykle przebiegają w bardzo wyrazisty sposób. Jedynymi zakreśleniami są kółka, które pokazują najważniejsze elementy prawidłowości, uwidaczniając momenty w których np. wskaźnik MPKB jest wysoki, a wskaźnik WR jest niski – i na odwrót, co jest jednym z wielu dowodów potwierdzających słuszność postawionych hipotez badawczych.

Na wykresie wyraźnie dostrzegalna jest prawidłowość zgodna ze założeniami postawionych hipotez, aczkolwiek nie jest ona idealna. W ogólnym zarysie można powiedzieć, że proces rozpoczyna się od trendu spadkowego PKBUS; WUS zaczyna spadać od 3-4 jednostki czasowej, a MPKB od 6-7 (WUS ma tendencję wyprzedzania zmian w MPKB, co oznaczać może, że wzrost nakładów na zbrojenia następuje w momencie rozpoczynania wojen), natomiast wzrost WR następuje w 7-8 jednostce czasowej, co oczywiście potwierdza założenia hipotez.

Spadki WUS i MPKB występują od wspomnianych w poprzednim akapicie jednostek czasu do mniej więcej 16-17 jednostki, po czym wskaźniki te zaczynają wzrastać. Jeżeli chodzi o zmienną WR, to cykl wzrostowy ma do około 15-16 jednostki czasowej, co stanowić może kolejny fakt potwierdzający założenia hipotez.

Strona 147 z 275

PKBUS zaczęło wzrastać od 7 jednostki czasowej, słabnąc przy 11 i ponownie wzrastając przy 14, to prawdopodobnie zapoczątkowało wspomniany wzrost WUS i MPKB, po którym zaczął następować spadek WR. Wzrost WUS następował do 20 jednostki, a wzrost MPKB do około 22 jednostki; spadek WR postępował do 23 jednostki – co ukazuje prawidłowość zgodną ze założeniami hipotezy drugiej.

Kolejny wzrost PKBUS nastąpił w okolicach 19 jednostki i potęgował do prawie 23 jednostki, co jednak nie zatrzymało trendu spadkowego WUS i MPKB, a tym samym również trendu wzrostowego WR, które zostały umocnione kolejnym spadkiem PKBUS. Jednakże zastanawiający jest wyraźny spadek WR w okolicach 32 jednostki.

Kolejny, tym razem bardziej długotrwały wzrost PKBUS rozpoczął się od 29 jednostki, wzrosty WUS i MPKB następują od 35-37 jednostki, a spadek WR od 36 jednostki. Następuje proces prawie jednoczesnego wzrostu PKBUS, WUS i MPKB i jednoczesnego spadku WT, co trwa do końca okresu badawczego, świadcząc o kolejnym argumencie przemawiającym za zasadnością hipotez. Oczywiście mechanika procesów nie przebiega w pełni idealnie, ale rzuca się w oczy tendencja polegająca na tym, że PKBUS rośnie z reguły przed wzrostem WUS i MPKB, które są wysokie w momencie kiedy WT jest niskie i na odwrót.

Powyższy proces analizy prezentuję formę zdroworozsądkową, która

charakteryzowała ilościowy wymiar badań ekonomicznych w początkach XIX wieku, jeszcze przed rozwojem bardziej efektywnych metod statystycznych. Powyższe badania stanowią co jedynie element bardzo rozległego procesu tego typu wnioskowania, które – ze względu na swoją obszerność, a w pewnym sensie również zagmatwanie – zostało pominięte. Wnioskiem tego typu badań jest występowanie przyczynowości zasadniczo zgodnej ze założeniami hipotez, jednak z pewnymi drobnymi niezgodnościami, zwłaszcza w aspekcie wielokrotnie wspomnianej kwestii prezydentury Reagana. Jeżeli chodzi o czas opóźnień czasowych to jest on różny, relatywnie oceniać należy go na 2-3 lata w kontekście hipotezy pierwszej i 3-4 lata w kontekście hipotezy drugiej.

Powyższe przekształcone zmienne również zostały zanalizowane pod katem ściśle

rozumianej korelacji, za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona.

Wyniki umacniają hipotezy, gdzie dla relacji PKBUS-WUS procentowo ujęty wynik wynosi 16,2% (wynik nie jest statystycznie istotny przy poziomie istotności testu 0,05); dla PKBUS-MPKB 34,7% (wynik statystycznie istotny przy poziomie istotności testu 0,05); dla WUS-WR 54,6% (wynik statystycznie istotny przy poziomie istotności testu 0,05); a dla MPKB-WR 32,5% (wynik statystycznie istotny przy poziomie istotności testu 0,05).

Strona 148 z 275