Wajda, Kazimierz
"Die Wirtschaftsgeschichte des
Memelgebiets", Gerhard Willoweit,
Marburg/Lahn 1969 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 121-122
R E C E N Z J E
I
O M Ó W I E N I A
G e rh a rd W illo w eit, D ie W ir ts c h a jsg e sc h ic h te des M em e lg e b ie ts, W isse n sc h a ftlic h e B ei tr a g e z u r G e sch ich te u n d L a n d e s k u n d e O st-M itte le u ro p e s N r 85Д—II, M a rb u rg /L a h n / 1969, ss. 927.
P raca G erharda W illoweita jest poświęcana historii gospodarczej obszaru K łajpedy od wczesnego średniow iecza aż po rok 1945. A utor ujm uje ten obszar zasadniczo w granicach ukształtow anych w w yniku postanow ień tr a k tatu wersalskiego, które p rzetrw ały w ram ach R epubliki L itew skiej do 1939 roku, tj. do m om entu aneksji tego tery to riu m przez Trzecią Rzeszę. S tw ie r dza autor, że choć pod w zględem politycznym obszar te n stosunkow o bardzo krótko funkcjonow ał w ta k zakreślonych granicach, to jednak, jego zdaniem, już na setki la t przedtem pokryw ał się w zasadniczych zarysach z rejonem , jak i zw iązany był z K łajpedą ipod w zględem gospodarczym, a to z uw agi na podstawow e znaczenie, które jako droga w odna m iał dla tego tery to riu m Niemen. Przy tym założeniu znaczne w ątpliw ości budzi pom inięcie Tylży, któ ra aż po rok 1918 z uw agi na tra n sp o rt drew na i jego przeróbkę wchodziła w raz z K łajpedą do tego sam ego regionu gospodarczego.
Podstaw ę p racy stanow ią w pierw szym rzędzie opracow ania z tym jednak, że autor, k tó ry w ykorzystał niezw ykle pracow icie w szystkie prace niem ieckie, łącznie z bardziej ogólnymi, jeśli tylko były ta m jakiekolw iek w zm ianki do tyczące interesującego go obszaru, zupełnym i milczeniem pom inął lite ra tu rę litew ską. O graniczając się do źródeł drukow anych, a dla X IX i XX w ieku praw ie wyłącznie do publikacji sprawozdaw czych i statystycznych, z praw ie zupełnym pom inięciem źródeł archiw alnych, au to r sam przyznaje, że praca jego, przynajm niej dla okresu od XVI do XV III w ieku w łącznie nie wychodzi poza ustalenia dotychczasowej lite ra tu ry przedm iotu. Jed n ak i dla okresu do XV w ieku, a następnie dla X IX i XX wieku, a więc epok, przy opracow yw a niu których W illow eit nie ograniczył się tylko do opracow ań, praca jegoi ma w pow ażnym stopniu ch arak ter m ateriałow y, w znikom ym stopniu zaw ierając w łasne i oryginalne uogólnienia autora. Zasługą autora jest drobiazgowe ze staw ienie w oparciu o literatu rę, źródła drukow ane i publikacje statystyczne dość bogatego zasobu faktów do dziejów gospodarczych K łajpedy. Istotnym uzupełnieniem p racy W illoweita, liczącej blisko 700 stron tekstu, jest aneks zaw ierający 130 tablic statystycznych.
Podstaw ą periodyzacji, p rzy jętej przez autora, są wyłącznie m om enty n a tu ry politycznej stąd też podział na takie epoki, jak okres przedkrzyżacki, czasy panow ania zakonu krzyżackiego (1252—1525), dalej tzw. okres no wożytny (1525—1918), rzecz charakterystyczna — bez jakiejkolw iek próby w yodrębnienia epoki kapitalizm u — i w reszcie lata 1918—1945. W obrębie poszczególnych okresów W illow eit stosuje jednolity w zasadzie schem at rzeczowy, rozpatrując kolejno przesłanki polityczne, spraw y ludnościowe, rolnictwo i leśnictwo, rzemiosło i przem ysł oraz handel i kom unikację.
W swoich in terp re tacjach G erhard W illoweit nie odbiega zbyt daleko od ocen typow ych dla trad y cy jn ej n au k i niem ieckiej, należy jednak podkreślić
122 R ecen zje i om ówienia
pew ne nieśm iałe próby rew izji. I ta k na p rzykład au to r przyznaje, że jeszcze w X IX w ieku przew agę na' ty m obszarze m iał żywioł litew ski, nie przem il cza rów nież zaniedbania portu kłajpedzkiego przez rząd pruski. Odchodzi on także w pew nym stopniu od typow ego dla szow inistycznej lite ra tu ry n ie m ieckiej okresu międzywojennego negatyw nego przedstaw iania sytuacji go spodarczej K łajpedy w obrębie R epubliki L itew skiej. W skazuje na pozytyw ne m om enty te j sytuacji, a w ystępujące w tym okresie trudności tłum aczy szer szymi w zględam i o charakterze koniunkturalnym , dającym i się zauw ażyć nie tylko w gospodarce litew skiej.
K azim ierz W ajda
G u id o K isch , S tu d ie n z u r R e c h s t- u n d S o zia lg e sc h ic h te d es D e u tsc h o rd e n sla n d e s, S c h r if te n d es K o p e rn ik u s k re is e s F r e ib u r g im B re isg a u , B d . 8, J a n T h o rb e c k e V e rla g S ig m a rin g e n 1973, ss. 164+1 m ap a.
Recenzowana praca, naw iązująca po praw ie czterdziestoletniej przerw ie do zagadnień historyczno-praw nych, dotyczących państw a krzyżackiego podję tych niegdyś przez autora, pozw ala oczekiwać kontynuacji tych ta k w ażkich wciąż i w zbudzających najw ięcej w ątpliw ości i polem ik problem ów , by w y m ienić choćby spraw ę naw iązania stosunków lennych między Polską a p a ń stw em krzyżackim na mocy tra k ta tu toruńskiego, k tó rej au to r zresztą w spo sób bezpośredni nie podejm uje.
P raca składa się z dwóch oddzielnych rozpraw , z których pierw sza dotyczy praw n ej i społecznej s tru k tu ry ludności m iejskiej w państw ie pruskim , zaś d ruga praw a m łyńskiego w tym że państw ie.
Obie rozpraw y stanow ią w sensie tem atycznym i problem ow ym w znow ie nia daw niej napisanych rozpraw , zaopatrzonych w przypisach w nowszą lite ra tu rę przedm iotu, zwłaszcza niem iecką, jedynie z pew nym zasygnalizow aniem polskiego dorobku naukow ego, w ty m przede w szystkim p rac G erarda L abu dy. Z aletą obu rozpraw K ischa jest ich um iejscow ienie w dorobku n au k h i storycznych w ogóle, a w niem ieckich badaniach praw no-ustrojow ych doty czących państew ek Rzeszy niem ieckiej w szczególności.
A sum pt do studiów nad składem społecznym średniow iecznych m iast państw a krzyżackiego dał fa k t w ystępow ania pielgrzym ów (peregrini) w przy w ileju z 1233 oraz w nieznacznie zm odyfikow anej w ersji tegoż k o n trak tu lokacyjnego z 1251 roku, w ystaw ionych dla C hełm na i Torunia (s. 20). N ie zw ykle . precyzyjna analiza tek stu wspomnianego przyw ileju w zestaw ieniu porów naw czym z jego najw cześniejszym i tłum aczeniam i na język niem iecki oraz szeroko rozum ianym uw zględnieniem stosunków niem ieckich utw ierdziła autora w przekonaniu, że w Chełm nie i T oruniu istniały przede w szystkim dwie grupy społeczne, a m ianowicie gruipa mieszczan pełnopraw nych (B ürger= cives,
burgenses) oraz grupa mieszczan niepełnopraw nych (Inwohner'— incolae, ha bitatores). K ry teriu m w yróżniającym , w edług Kischa, były spraw y m ajątkow e,
gdyż pierw si posiadali m iędzy innym i w łasne dom y i m ogli być w ybierani do rady, a drudzy, choć rów nież należeli do społeczności m iejskiej i byli stałym i m ieszkańcam i m iasta, podlegającym i w pełni jurysdykcji m iejskiej, jako niew łaściciele stanow ili grupę społeczną niższego szczebla. Poglądy K ischa
