-A -d .re s IS © d.a,lscy i: lE Z ra ic o -w s lc ie -IF rz e d .a a a .ie ś c ie , 3>Tr © S .

M 16 ^. W arszawa, d. 19 Kwietnia 1891 r. T o m X

T Y G O D N IK P O P U L A R N Y , P O Ś W IĘ C O N Y N A U K O M P R Z Y R O D N I C Z Y M .

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA".

W Warszawie: rocznie rs. 8 kw artalnie „ 2 Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 6

Prenumerować można w Redakcyi Wszechświata i we wszystkich księgarniach w kraju i z a g r a n i c ą .

Komitet Redakcyjny Wszechświata stanowią panowie:

Aleksandrowicz J., Deike K „ Dickstein S., Hoyer H., Jurkiewicz K., Kwietniewski W ł.. Kramsztyk S.,

Natanson J., Prauss St. i Wróblewski W.

„W szechśw iat11 przyjm uje ogłoszenia, których treść ma jak ik olw iek związek z nauką, na następujących warunkach: Za 1 wiersz zw yk łego druku w szpalcie albo jego m iejsce pobiera się za pierwszy razkop. 7'/j>

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

-A -d .re s IS © d.a,lscy i: lE Z ra ic o -w s lc ie -IF rz e d .a a a .ie ś c ie , 3>Tr © S .

K ilk o le tn ie badania florystyczne na ste­

pach R ossyi połu dniow ej dop row a d ziły m nie do przekonania, że na tym obszarze n igd zie rzek i nie stanowią gra n ic flo ry - stycznych. Chęć przekonania się, czy toż gamo stosuje się do W o łg i, uważanej dotąd za gran icę obszarów roślinnych eu ropej­

skiego i a zyja tyck ie go b yła pobudką, o d b y ­ cia w roku 1889 w y p ra w y w stepy nadkas- pijsk ie i w zg ó rza znane pod nazw ą Jergeni.

W o łg a w sw ym biegu środkow ym od Sym - birska, a naw et od ujść K am y, płynie u stóp w yżyn y, którą opuszcza pod C ary- cynem , zw racając się ku P d W .

W y ż y n a nadwołżańska od S arepty p rze ­ ch od zi w szereg n iew ysokich w zg ó rz, które stopniow o oddalają się od W o łg i, ciągną w kierunku Elbrusu i od d zielon e są od p rze d gó rza K au kazu wyschłem łożyskiem M anyczu . W z g ó r z a te noszą nazw ę J e rg e ­ ni i stanowią b rze g zachodni d a w n ego m o­

rza K a sp ijsk iego . K u zachodow i ła godn ie przechodzą one w stepy dońskie, ku w scho­

dow i spadają stromo, niemal p ion ow o w stro­

nę stepu K a sp ijsk iego. O bszerną tę nizinę, leżącą na północ od morza K a sp ijsk iego , W o łg a d zieli na dw a obszary: wschodni i zachodni, ostatni nosi n azw ę stepu K a ł- m uckiego. O bie te części stanowią jedn ak pod w zględem g ieolo giczn ym i florystycz- nym je d n ę całość i tylk o same w ybrzeża W o łg i są do pew n ego stopnia p rzedłu że­

niem obszaru flory eu ropejskiej, która w k ra ­ cza z b iegiem rzeki w stepy K a spijskie.

Roślinność okolic C arycyna przedstaw ia typ stepow y, z wyraźną je szcze cechą p o ­ chodzenia europejsko-kaukaskiego, jed n a k napotykam y ju ż k ilk a gatu nków czysto azyjatyckich, ja k naprz. m aleńki krzaczek A traph axis spinosa, dla k tórego C arycyn jest ostatnim punktem na zachodzie.

Step zawołżański obfituje w je z io ra słone, dostarczające ogrom nych ilości soli. Z j e ­ z io r tych n ajbardziej znane je s t Elton, obe­

cnie ustępuje ono pod w zględ em dostarcza­

nej ilości soli, je z . Baskunczackiemu, p o ło ­ żonemu b liżej W o ł g i i połączonemu z nią k oleją żelazną. J ezio ro otacza step bezlu­

dny i pusty, którego grunt stanowi p rze ­ siąkła solą glin a lub piasek. Step ten pra­

w ie zu pełnie p ozbaw ion y je s t roślinności,

212

N r 16.

ty lk o m ały, szary gatunek piołunu (A r t e - m isia m aritim a), bard zo ch arakterystyczn y d la solnisk A lh a g i canielorum, ż ó łty k rw a ­ w n ik (A c h iie a le p to p h y lla ), pew ien gatunek ostrom lecza (E u p h orb ia G erardian a), tu li­

pany (T u lip a G erardiana i T . B ib erstein ia- na), S terigm a tomentosum, P y retru m ach ilei- folium , F e ru ła caspica i k ilk a innych sta­

n ow ią całą florę tój części stepu A stra ch a ń ­ skiego. C h arakterystyczn em jest zjaw isko, że w szystkie te roślin y n igd zie nie rosną grom adnie, ja k w stepach Rossyi zacho­

dn iej, lecz p o jed y ń czem i krzaczkam i, spo­

m ięd zy k tórych w idać szarą glin ę. W s z y ­ stkie te ro ślin y p o k ryte są w łoskam i, w y ­ g lą d a ją zu pełn ie szaro i harm onizują w ta­

k i sposób z barw ą gruntu, na którym rosną.

W ło s k i te zm n iejsza ją parow anie roślin.

N ie d a lek o Baskunczaku step gd zie n ieg d zie p r z e ry w a ją piaski pozbaw ion e p raw ie w szel­

k iej roślinności. N a piaskach tych spoty­

kam y m iejscam i grubą traw ę, E lym u s sabu-' losus, tw orzącą m niejsze lub w iększe kęp y, roślina ta cecham i botanicznem i zb liżon a n ieco do ję czm ien ia , to c zy nieustanną w a l­

kę z piaskiem , k tó ry to zasypuje ją p ra w ie całą, to zn ow u p ęd zo n y dalej w iatrem obna- ża je j k o rzen ie. W pobliżu samego je z io ra gru n t je s t p raw ie zu pełnie nasycony solą, rośnie je d n a k na nim R heu m tataricum, k tó reg o ogrom n e, o k rą głe liście leżą na z ie ­ m i i p rzy podmuchach Wiatru podnoszą się i opadają. O b w ó d Baskunczaku w ynosi 45 ! w iorst, w o d a je g o za w ie ra 28,42% soli (ocean 3 ,7 2 % ). N a połu dnie brzegu je z io ­ ra. le ż y g o ra B o gd o (540; w ysok a ), p r z e d ­ stawia ona ciek a w y p rzy k ła d w ysp y try ja - sow ej, śród stepu u ralo-kaspijskiego.

Stepem K a łm u c k im n azyw a się obszar ziem i, zajm u jący całą część gu bern i A s t r a ­ chańskiej na zachód od W o łg i. S tep ten przedstaw ia p rzew a żn ie słoną pustynię i t y l­

ko zachodnia część je g o , zajęta pasmem n ie ­ w ysokich w z g ó rz (t. z w . J e rg e n i), znacznie różni się od reszty ró w n in y, zaw artej m ię­

d z y nim i łożyskiem W o łg i.

1 od w zględ em bu dow y gie o lo g iczn ej J e r ­ g e n i składają się na p o w ierzch n i sw o jej z losu lub piasku; na samej zaś w yżyn ie, zw ła szcza w zachodniej części, los z w y k le byw a p o k ry ty w arstw ą czarnoziem u, z a w ie ­ ra ją cego je d n a k stosunkowo bardzo m ało

części organ icznych . L e p ie j b y łob y go po- prostu nazw ać „szarą ziem ią ” . Czarnoziem ten p rzech odzi stopniow o w p ra w d z iw y i żyzn y czarnoziem stepów dońskich. R z e c z ­ ki w Jergeniach zaw ierają mniej lub w ięcej słoną w odę przew ażn ie tylk o na wiosnę, la ­ tem zaś p raw ie zu pełnie w ysychają. R z e c z ­ k i takie zn ajdu ją się w tak zw anych „b a ł- k a ch ” c z y li jarach (samo słow o „J e r g e n i”

po kałm ucku znaczy ja r y ). P o d w zględem roślinności Jergen i także znacznie różnią się od reszty stepu kałm uckiego, za w a rtego m iędzy Jergeniam i, W o łg ą , M anyczem , K u ­ mą i m orzem K aspijskiem , który można p o ­ d zielić na dw ie części: step n ad brzeżn y i step w ew n ętrzn y. P ie r w s z y ciągnie się w kształcie w ąskiego pasa nad W o łg ą , za ­ czyn ając od Jenotajew ska i m orzem K a s ­ p ijsk iem do K u m y ; resztę zajm u je step w e ­ w nętrzny.

W pasie nadbrzeżnym znajdu je się dużo łąk, zalew anych na wiosnę; oprócz tego w pasie tym znajdują się piaski u gru p ow a­

ne w kształcie n iew ielkich p a gó rk ów (n a ­ zyw a n ych pagórkam i B era), które zw y k le rozrzucone są ró w n o leg le, je d e n do d ru g ie­

g o , w kierunku z zachodu na wschód. N a j ­ lep iej ro zw in ięte pagórk i B e ra znajdu ją się w stronie połu dn iow o-zach odn iej od A stra - chania. M iejscow ość ta przedstaw ia la b i­

ry n t p agórk ów i podłu gow atych je z io r, tak zw anych „ilm e n ió w ” , zajm ujących p rze­

strzeń m iędzy pagórkam i. J ezio ra te za ­ w ie ra ją w odę mniej lub w ięcej słoną; n ie­

które z nich w ysychając latem p rzedstaw ia­

ją pow ierzch n ię usianą kryształam i soli, n i­

by śniegiem. D a le j nad brzegam i morza K a sp ijs k ieg o zn ajdu jem y m nóstwo zatok i je z io r, ju żto łączących się z morzem , ju żto norm alnie odciętych od niego. Pas nad­

brzeżn y stopniow o przech odzi w step w e ­ w nętrzn y, k tórego gru nt w szędzie je s t mniej lub w ięcej przesycon y solą.

Roślinność zm ienia się zależnie od tego, c z y m iejscowość posiada grunt słony, czy też pozbaw ion y w iększych ilości soli. N a gru n cie słonym rośnie dużo roślin azyja- tyck ich , charakterystycznych dla pustyń słonych (B rach ylepsis salsa, A nabasis aphyl- la, Tam aris, H olocnem um , Salsola i inne).

P r z e c iw n ie m iejscowości zalew ane wodą

rzeczną pok ryte są gatunkam i traw euro-

pejskich, wspólnych w yb rzeżom innych rzek Rossyi. K lim a t stepu kałm uckiego odznacza się suchością, tak, że nawet pod­

czas dosyć chłodnych nocy n ig d y nie byw a rosy.

(dok. nast.) J . Paczoski.

N r 16.

O W I N I E

Z RÓŻNYCH OWOCÓW

I Z I A R N Z B O Ż O W Y C H .

W ystą p ien ie w znacznej ilości w ro gó w krzew u w inn ego, ja k o to : filoksery, m ildew i in. i w yw o ła n e p rzez nie o lbrzym ie spu­

stoszenia w w innicach w szystkich praw ie k ra jó w sk ierow a ły um ysły na d rogę poszu­

kiw ań, czy niema innych jeszcze m ateryja- łó w , z których dałoby się w yrab iać napój, je ż e li nie zupełnie jed n a k o w y , to p rzy n a j­

m niej zb liżon y do win w inogron ow ych . Już w latach 1853 — 1856 znany Frese- nius za ją ł się badaniem tćj kw estyi i w y ­ kon ał ca ły szereg porów naw czych analiz o w o có w i ja gó d .

Zbadał on m ianow icie: w inogrona, agrest, p orzeczki, poziom ki, truskaw ki, m aliny, czernice (cza rn e ja g o d y leśne), jeżyn y, m or­

w y , w iśnie, śliw ki, m orele, brzoskw inie, ja b łk a i gruszki, przyczem p rzyszed ł do przekonania, że w szystkie p ow yżej w ym ie­

nione ow oce mają skład chem iczny bardzo zb liżo n y do składu winogron, z tą przecież różnicą, że w zajem ne stosunki ich p o je ­ d ynczych części składowych są odmienne, że zatem otrzym an ie z nich napojów , po­

dobnych do w in w inogron ow ych , je s t rze­

czą możebną.

P o zo sta w ia ją c na boku napoje, w yrabia­

ne z gru szek i ja b łek pod nazw am i „c id re ” (ja b łe c z n ik ) i „p o iró ” , g d y ż one dość w y ­ b itn ie różnią się charakterem swoim od w in w in ogron ow ych , z b liża ją c się bardziej do pospolitych w Rossyi „k w a s ó w ” o w o co ­

wych '), w niniejszym zarysie mam na w i­

doku ty lk o ja g o d y , ja k o najbardziej zb li­

żone składem sw oim do pierw szego mate- ryja łu na w in a — do w inogron.

W y r ó b win ja g o d o w y c h je s t ju ż bardzo rospowszechniony we F ra n cy i, Niem czech i A m eryce, g d zie byw a z w y k le połączony z rolnictw em , stanowiąc jed n ę z g a łę zi p rze­

mysłu w iejsk ie g o — u nas i w Rossyi ten r o ­ dzaj przem ysłu stawia dopiero pierw sze kroki 2).

D epartam ent ro ln ictw a i przem ysłu r o l­

niczego p rzy m inisteryjum dóbr państwa, oceniając ważne znaczenie w yrobu win ja ­ go d o w ych i ow ocow ych , ja k o ga łęzi gospo­

darstwa w iejsk iego, postanow ił w spółdzia­

łać je g o ro zw o jo w i. W tym celu w M aju 1887 r. rozesłano do staeyj leśnych i o gro ­ dniczych m inisteryjum dóbr państwa cyiv kularz, p olecający praktyczne zbadanie te­

go przem ysłu drogą bespośrednich prób, dokonyw anych nad rozm aitem i owocami.

Jako w skazów ka posłużyła broszura p. W . P a szk iew icza , w ysłanego poprzednio przez toż m inisteryjum w celu zbadania o g ro d n i­

ctwa i połączonych z niem ga łęzi p rze­

mysłu w prow in cyjach nadreńskich.

P r ó b y te i doświadczenia dały rezultaty bardzo pom yślne bez w zględu na to, że b y ­ ły prow adzon e nieco ru tynicznie, na zasa­

dzie recept, w ypracow anych po w iększej części tylk o praktycznie, przytem w ziętych z obcych źródeł, a zatem w w ielu razach nieodpow iadających rzeczyw istym potrze­

bom. T a k np. w Hum ańskiej szkole r o l­

niczej, w O rło w sk ie j szkółce leśnej i Pen - zeńskiej szkole ogrodn iczej stosowano jed n ę i tę samę receptę p rzy w yrob ie w in z po­

rzeczek, truskawek, agrestu, malin, wisień, 243

') Charakterystyczną dla nich jest wysoka za­

wartość ekstraktu, składającego się przeważnie z pierwotnych substancyj sflku, jak pektyny i gu­

my, podczas gdy ekstrakt win właściwych składa się przew ażnie z substancyj pochodnych, powsta­

jących przy ferm entacyi.

2) N iektóre dane statystyczne, wyjęte z urzędo­

wych źród eł i dotyczące produkcyi win ja g o d o ­ wych w rozm aitych krajach, można znaleść w książ­

ce, wydanej porossyjsku przez K. W eb era „O w y­

robie win jegodow ych‘ % niewiele wartej jako pod­

ręcznik do wyrobu win, lecz ułożonej dość um ie­

jętnie.

WSZECHŚW IAT.

244

N r 16.

m orw , podczas g d y jeszcze a n a lizy F rese- niusa w skazują następującą, zaw artość w o l­

nych k w asów w tych jagodach : w poziom kach i tru ­

skaw kach . . . w m a lin a ch . w wiśniach . w m orw ach . w agreście . w porzeczkach.

1 ,1 3 - 1 ,6 5 % 1 ,1 1 - 1 ,9 8 % 0 ,3 5 - 1 ,2 8 % 1 , 86 %

1,08— 1 ,6 6 % ' 1 ,7 0 -2 ,5 3 % / '

o c3 a

u o

10 — 2 4 %

0 , 5 - 1 , 0 %

0,6 0 , 8 %

1 ,0 - 1 , 5 % Z aw artość cukru b y w a 4 — 9 %

(w w iśniach i c z e r e ­

śniach b yw a często ). 1 0 — 1 3 % Z a w a rto ść kw asów 1,1— 2 ,5 % ( w w iśn iach) 0,35— 1 ,3 % Zaw artość białka 0 ,3 — 0 ,8 % ( w wiśniach 0,8 — 1 0 % Z aw artość ekstraktu

w ła ściw eg o 0,5— 2 ,3 % (p o z io m k i i p o rz e ­

c z k i) 0.1— 0 ,3 %

(w iś n ie ) 0,7— 2 3 % Zaw artość popiołu

(z w ią z k ó w m in eral­

n ych ) 0,3— 0 ,8 % 0,3 - 0 ,4 % S k ła d chem iczn y ja g ó d d a je najlepsze w s k a z ó w k i co do tego, ja k ie m ian ow icie z nich są n a jp rzyd a tn iejsze do w yrobu win, do takich należą przedew szystkiem c zere­

śnie, poczęści też agrest i po rzeczk i do w y ­ robu w in białych, zaś do czerw on ych — w iśnie i czernice, poczęści czarne porzeczki, dające p rodu kt bard zo sm aczny, ja k k o lw ie k

T a k a ż sama rozm aitość panuje pod w z g lę ­ dem in n ych części s k ła d o w yc h ja g ó d .

O c z y w is tą jest rzeczą, że o trzym y w a n e p ro d u k ty w w ielu razach znacznie odd a la ły się od n orm y; j e ż e li jed n a k , niebacząc na to, re zu lta ty o k a za ły się dobrem i, to nie u lega żadnój w ątp liw ości, że p rzy p ra w i- d ło w em p row a d zen iu rz e c z y b y ły b y o w iele lepsze.

Jak zau w ażon o w y ż ó j, skład rozm aitych ja g ó d b y w a bard zo rozm a ity; w o g ó le sok ja g ó d ró żn i się od soku w in o g ro n o w e g o w yższą zaw artością k w asów i m niejszą zaw artością cukru; ekstraktu b yw a także m n iej, za to z w ią z k ó w m in eraln ych nieco w ięcój:

w w in o ­ gronach

odznaczający się bardzo mocnym specyficz­

n ym zapachem.

Istn ieje bardzo znaczna liczba rozm ai­

tych recept na wina; w znacznej większości p rzy p a d k ó w jed n a k że nie mają one żadnej w artości, g d y ż n ad zw yczajn a zmienność składu soków ja g o d o w y c h w zależności od zm ien iających się w aru nków klim atycznych, { m eteorologiczn ych i gru ntow ych, ogranicza : bard zo ich znaczenie. Jedyn ie ra cyjon a l- nem może być tylk o w skazanie pew nego n orm aln ego składu moszczu, p rzy którym dadzą się otrzym ać dobre produkty.

N iew ch o d zą c w szczeg óły w yrob u w in ja g o d o w y c h , zaznaczę tylk o , że bardzo n ie­

w ie le różnią się one od szczegółó w w yrobu w in w inogron ow ych , p oniew aż g łów n e z a ­ sady w iniarstw a tu i tam pozostają bez zm iany: zd a w szy sobie spraw ę ze składu danego soku, resp. z je g o kwaśności, n.ależy g o d o p ro w a d zić do norm y zapom ocą je d n e ­ g o ze znanych sposobów, poczem poddać ferm en tacyi. T rze b a dodać ty lk o , że n i­

g d z ie mięszanie gotow ych , lub napół g o to ­ w ych p rod u k tó w w celu otrzym an ia p ew ­ n ych średnich własności (co u p a ge) niema tak w ielk ieg o znaczenia, ja k p rzy w yrob ie w in ja g o d o w y c h . P oczęści daje się to sto­

sow ać ju ż p rzy samem p rzygo tow yw a n iu moszczu, g d y ż dla doprow adzenia soku do n orm y trzeba z w y k le dodaw ać ekstraktu, k tó ry może b yć rozm aitego pochodzenia.

Jakkolw iek b ą d ź, n aw et p rzy dotych cza­

sow ych niepom yślnych warunkach, p rzy badaniu produ kcyi om ackiem , g d y się nie zw raca n ajm niejszej u w ag i ani na skład przerabianego soku, ani na warunki i p r z e ­ b ieg ferm entacyi, a tem bardziej na to, ja k i m ian ow icie ferm ent dzia ła w danym w y ­ padku, g d y sama ferm entacyja bywa p ro ­ wadzoną w sposób p ierw otn y: moszcz w y ­ staw ionym jest na działanie inięszaniny g r z y b k ó w i t. p., pow stałych z zarodków , które dostają się tam zupełnie p rzy p a d k o ­ w o z pow ietrza, lub z pow ierzch n i ja gó d i gałązek, n aw et p rzy takiem , można po­

w iedzieć, n ieu ctw ie w obchodzeniu się z p ro-

du kcyją, w y n ik i są częstokroć bardzo d o ­

bre. N ierzad k o udaje się otrzym ać wina

bardzo w ysokich własności, tak pod w z g lę ­

dem koloru, konsystencyi, klarow ności, ja k

smaku i zapachu.

N r 16.

245 S zc ze gó ln ie w ysokie wina otrzym yw an o

z agrestu: p rzy pew nych warunkach udaje się w yrab iać wina bardzo zbliżon e do typ o ­ w ych win w in ogron ow ych , takich ja k ma- dera, xeres, tokaj nawet. B ia łe porzeczk i w skutek delikatności i czystości sw ego sma­

ku przedstaw iają bardzo d obry m ateryjał do w yrob u w in, zbliżon ych do białych fran­

cuskich w rodzaju np. Sauternes, a także szampańskich.

Z czereśni, zm ięszanych w pew n ym sto­

sunku z malinami i czarnem i porzeczkam i można otrzym ać dob ry portw ein . T a k iż portw ein , chociaż z pew nym odcieniem smaku win reńskich, dają tru skaw ki (przez g a lliz a c y ją zapomocą ekstraktu z rodzen- k ó w ).

W A m e ry c e , g d zie produ kcyja win ja g o ­ dow ych jest najbardziój rozw iniętą, w y ra ­ biają gatunki, zbliżon e do win takich ja k bu rgu ndzkie, malaga, xeres, madera, p o rt­

w ein ; czarne porzeczki dają wino kapskie;

nareszcie w A n g lii w yrabiają w dość znacz­

nej ilości z ja g ó d bzu lekarskiego wino, zb liżon e do wina cypryjskiego,

Z win czerw onych zasługuje jeszcze na u w agę L a fitte z czarnych ja gó d leśnych, posia d a ją cy przytem , ja k i same czernice, pew ne własności lekarskie.

D o b re w in a białe można otrzym yw ać p rze z pow tórn ą ferm en tacyją ja błeczn iku , k tó ry sam p rzez się b y w a dosy-ć m d ły i bez smaku, lecz p rzy pow tórn ej ferm entacyi z sokami ow o co w em i lub winami, p rzy do­

daniu cukru i w ody daje dobre produ kty.

N a d zw ycza j smaczne musujące wino, p rzy ­ pom inające lepsze gatunki szampańskich, otrzym an o z soku brzo zow ego, w y p ły w a ją ­ cego wczesną wiosną z nacięć, zrobionych w pniach.

S ok ten, za w iera ją cy znaczny procent cukru (w y p ły w a ją c y pod koniec sok bywa do tego stopnia b o gaty w cukier, że g ę ­ stn ieje), p r z y obfitości białka i substancyj rospuszczalnych, tłu szczów i t. p. przed­

stawia n ad zw yczaj cenny m a teryja ł do w i- niarstwa.

O c zy w is ta rzecz, że z fizyjo lo giczn ego punktu w idzen ia odjęcie drzew u soków ż y ­ cio w ych je s t szkodliw em , lecz w praktyce szkoda, ponoszona p rze z drzew o, pokryw ać się może korzyścią, osięgniętą z przerabia­

nia soku, szczególnie, je ż e li wypuszczanie soku odbyw ać się będzie um iarkowanie i re ­ gularnie co pewną, dość znaczną ilość lat, tak, ja k się to rob i z p ra w id ło w y m w y r ę ­ bem lasów, je ż e li wreszcie same nacięcia starannie zasm arow yw ać odpow iednią m a­

ścią i tym sposobem zabespieezyć d rze w o od w targnięcia grzyb k ó w . Jeżeli w ypusz­

czanie soku z drzew jest, w o g ó le biorąc, barbarzyństwem , to w każdym razie m n iej- szem, n iż obdzieran ie k o ry brzozow ój dla pędzenia dziegciu, niż zresztą sam w yręb lasu.

Jakkolw iekbądź, z soku b rzozow ego m o­

żna w yrabiać bardzo smaczne w ina szam­

pańskie. C u kiern ik pew ien w W iln ie , ros- począw szy przed kilku laty w yró b tego w i­

na, sprzedaw ał j e po rublu za butelkę, znajdując zaw sze chętnych n abyw ców .

(c. d. nast.).

K a zim ierz Dembowski,

CO W I E M Y

o istocie pierwiastków chemicznych,

(Dokończenie).

L ecz, im bardziej w tym lub ow ym k ie ­ runku zd ob yw a m y prześw iadczenie o swej niemocy, im w yraźn iej poznajem y, że w zu­

pełności praw ie skazani jesteśm y na buja­

nie po pow ierzch ni naszej planety, tem śmielej k ieru jem y w zro k ku n iezgłęb ion ym przestw orom , od których d zieli nas nie k a ­ mień tw ardy, lecz świetlna, przezrocza po­

w łoka gazow a, które zatem pom im o swój bezgraniczności bardziej są dla nas p r z y ­ stępne, a n iżeli mroczne głęb ie ziemskie.

T o ż na szerokim w szechśw iecie rossiewają swe blaski n iezliczon e słońca, rów n ież z ma- tery i złożone, z m ateryi, pochodzącej z tego samego źródła, utw orzonej w edłu g tych sa­

mych praw , co i ziem ia nasza. K tó ż wobec tego nie p ojm ie gorącego pragnienia che­

m ików w targnięcia do ow ego przecudnego

państwa n iebiesk iego, ab y choć n ajn iklejsze ziaren ko p ra w d y odszukać na polu nieskoń­

czoności? I za p ra w d ę, dużo dano c z ło w ie ­ k o w i w yczytać z gw ia zd . D w iem a d ro g a ­ m i doszedł on do poznania m a teryja ln ój bu­

d o w y pozaziem skiego świata, dw aj pośre­

d n icy znakom icie mu tu p om ogli: m eteory­

ty i prom ień światła.

K a ż d y , kto p o d z iw ia w y ją tk o w o p ięk n y zb ió r m eteorytów cesarskiego gabinetu w W ied n iu , lub ogląda in n y podobny zbiór, nie m oże się op rzeć pew nem u n iew ysło w io - nemu, potężnem u uczuciu. O to m am y j e p rzed sobą, m ożem y j e w id zieć i dotykać, te szczątki w szechświata, które z b iegiem czasu zm io tła krążąca ziem ia i nazaw sze u w ięziła w sferze sw ego p rzycią ga n ia po dłu gich epokach, podczas których własnem i sw em i d rog am i z m ie rz a ły one n iep o jęte dla nas p rzestrzen ie g w ia zd o w e . C i w ysłańcy świata, k tó ry ta k gorąco poznać pragn iem y, są dla nas ta jem n iczem i cudzoziem cam i i c zy u p atryw ać w nich będziem y sam o­

istne św iatki m in iaturow e, czy też błądzące odłam y w iększych za gin ion ych ciał n ieb ie­

skich, za w sze dla badacza nieocenioną ma­

ją one w artość, bo są m a teryją pozaziem ­ ską.

O tó ż badanie chem iczne bardzo liczn ych m eteorytów d o p ro w a d ziło do n iezm iern ie w ażn ego w niosku, że m a teryja ln ie nie ró ż ­ nią się one zasadniczo od o jczystej naszój plan ety, że składające je p ierw ia stk i w s z y ­ stkie znane nam są na ziem i, ba nawet, że ich układ ch em iczn y p rzypom in a, lu b w zu­

pełności zga d za się z tym , k tó ry postrze­

ga m y w u tw orach ziem skich. D o ty c z y to zw ła szcza pew n ych krzem ia n ów należących do gru p o liw in u i augitu, stanow iących g łó ­ w ne składniki naszych skał w u lkanicznych, k tó re z dziw n em podobień stw em i w iern o ­ ścią p o w tarzają się w masach pochodzenia m eteoryczn ego. I podstaw y życia o rg a n i­

cznego, w ę g ie l i w odór, a nawet w ę g lo w o ­ d o ry oraz substancyje bitum iczne, które k ied yś m oże sta n ow iły uorgan izow aną m a­

te ry ją , a także p ęch erzyk i gazów , pozosta­

łości nieznanej nam atm osfery, znajdow ano w m eteorytach. I ja k k o lw ie k właśnie ta zaw artość g a z o w a w w ielu w ypadkach p rze ­ m aw ia za tem, że tw orzen ie produ któw me- teox-yczn ych w in nych o d b yw a ło się w arun­

246

kach niż pow staw anie ziem i, to jedn akże pew nem jest, że ci w ysłańcy nieba istotnie ukształtow ani są z tych samych ciał, co i na­

sza planeta.

L e c z inny jeszcze pośrednik łą czy nas ze światem zaziem skim , jestto prom ień św ietl- ny, d rga ją cy od g w ia z d y do g w ia z d y . N a j­

szyb szy ten na świecie gon iec bezustannie przenosi nam wieści, n ie zna on zb yt w ie l­

kich odległości, nie straszą go najdalsze d rogi; raz w ysłany, lotem błyskaw icy zm ie­

rza ku celo w i, z niepojętą szybkością p o tra ­ fiąc go osięgnąć w najprostszej lin ii. I tak b ieży tam i z pow rotem p o m ięd zy g w ia z d a ­ mi, a, ja k sięgnie pamięć ludzka, także pom ięd zy ziem ią i resztą świata, lecz nikt przedtem go nie rozum iał, g d y ż przem aw ia on ję z y k ie m tajem niczym . N a tęczy kreśli czarne p rę g i, p rze d którem i pierw szy zdu ­ m ion y stanął słyn n y op tyk m onachijski, J ó ­ z e f F raun h ofer. B y ło to w r. 1814. A t o li w pięćdziesiąt la t później R. Bunsen i G.

K ir c h h o ff poznali w piśmie ow em „n ega ­ t y w ” , k tó ry w n ieoczekiw an y sposób z g a ­ dza ł się z „p o z y ty w e m ” tak zw anych reak- cyj spektralnych, otrzym an ym w ziem skich pracow niach p r z y stosowaniu pierw iastk ów ziem skich. W ten sposób odnaleziono klucz po zw a la ją cy odczytać o w o świetlne pismo nieba. W ia d o m o nam dziś, że każdy p ier­

wiastek o grza n y do stanu parow ania i sa- m oświecenia w ysyła określon y rodzaj św ia­

tła i daje tylk o sobie w łaściw e w idm o U n ij­

ne. Z w yzyskania tego faktu zro d ziła się analiza w idm ow a, pozw alająca nam badać chem icznie n ajo d leg lejsze ciała niebieskie, je ś li tylk o ich św iatło p rzy ch od zi do nas na ziemię.

Jest rzeczą n iem ożliw ą wspominać tu po szczególe o każdym z o w ych znakom itych m ężów , k tórzy, ja k W . H u ggin s, J. N . L o c - k y er, A . Secchi, H . C. V o g e l, F . Z olln er i inni, o ży w ien i szlachetnym zapałem , od­

d ali się spektroskopow ym badaniom planet, g w ia zd stałych, kom et i m gław ic, a ró w ­ n ież jest n iem ożliw em b liżej ro zb ierać ow e wspaniałe zdobycze, ja k ie z badań tych osięgnięto. T y le d o w io d ły one z całą p ew ­ nością, że pom ięd zy budową m ateryjalną ziem i a budową innych cia ł niebieskich, je ś li nic we wszystkich, to przynajm niej w wielu w zględ a ch zachodzi zupełna zgodność, że

N r 10.

W SZECHŚW IAT.

N r 16.

zatem p ojęcie pierw iastku chem icznego za-

ch ow u je swą wartość daleko poza ziem skie- mi granicam i.

T e m w iększego nabiera też znaczenia p y ­ tanie o w łaściw ej istocie pierw iastk ów , p y ­ tanie, o którem zaraz z gó ry pow iedzieć trzeba, że obecnie w zupełności jeszcze od­

piera w szelk ie nasze pokusy odpow iedzi.

C hem ikow i przedstaw iają się pierw iastki n iby poszczególne istoty o określonym , ostro zarysow anym charakterze, podobne do osób w yb itn ie różniących się w zajem fizyjo gn o - m iją i w szelk ieg o rodzaju szczegółam i, ob­

darzone specyficznem i własnościami, dzięki k tórym łączą się ze sobą lub odpychają.

L e c z to, co w ystępuje przed nami ja k o p ier­

w iastek w stanie w oln ym , nie je s t p ie r­

w iastkiem w znaczeniu chemicznem, nie je s t chem icznie czyn n ym elem entarnym a to­

mem; jestto raczej z atom ów zło żo n y fiz y ­ czn y gm ach cząsteczki, k tó ry w ch w ili dzia­

łania chem icznego rospada się na te atomy, aby im pozw olić z rów n ą szybkością zn ó w zespolić się w nową, inaczej złożoną czą ­ steczkę, w cząsteczkę n ow o pow stałego zw iązku chem icznego. T o , co się tu staje za sprawą ow ój siły, którą zw iem y en ergiją chemiczną, może też być dokonanem pod w p ły w e m ciepła, mam y w ów czas przed so­

bą zja w isk o dysocyjacyi, które sprow adzić p o trafim y n ietylk o w złożon ych cząstecz­

kach, lecz i w cząsteczkach z jed n o ro d n em i atom am i, w cząsteczkach pierw iastków , ja k p rzek on yw a ją o tem np. badania W • M eyera nad gęstością pary jodu . L e c z roskład na atom y, ja k iem u u legają cząsteczki p ie r­

w iastków p rzy tw orzen iu się z w ią zk ó w che­

m icznych, tak jest szyb ki i przelotn y, a ro s­

kład na drodze dysocyja cyi tak w ysokich w ym aga tem peratur, że zm ysłam i naszemi n ie jesteśm y w stanie ich w yśledzić; dlatego też znane nam są p ierw iastk i ty lk o w po­

staci skupień atom ów, lecz nie ja k o w olne atom y, które m o g ły b y mieć zupełnie inne własności, a niżeli cząsteczki. P rzem a w ia za tem m ięd zy innem i o sob liw e zjaw isko allo- tro p ii, d zięk i którem u jeden i ten sam p ier­

wiastek m oże być obdarzony zupełnie róż- nem i fizyczn em i i chem icznem i własnościa­

mi, ja k to np. w id zim y na w ęglu , fosforze, tlenie. W tlenie, k tó rego ga zo w y stan sku­

pien ia dozw ala w y k o n y w a ć bespośrednie

m ierzenie, można b y ło dowieść, że w ystę­

puje on w postaci biernój lub czynnćj, jako z w y k ły tlen lub ja k o ozon, zależnie od tego ozy dw a je g o atom y czy tr z y połączone są w cząsteczkę. Ja k k o lw iek w obudwu sta­

nach m ateryjalnie je s t tem samem, lecz tak odmienne występują w nich własności, że możnaby mniemać, że ma się do czynienia z dw om a z gruntu różnem i ciałam i, lecz nieznaczne podniesienie tem peratu ry w y ­ starcza do przeprow adzenia trójatom ow e- go tlenu w dw uatom ow y i pozbaw ienia w ten sposób pierw szego je g o n ad zw yczaj­

nej energii.

G d y zw ażym y, że ciepło je s t w stanie sprow adzić roskład n ietylko zw ią zk ó w che­

m icznych, lecz i cząsteczek pierw iastków , u jrzy m y w niem jeden z n aje n ergiczn iej­

szych środków analitycznych, którym wszak­

że my, mieszkańcy ziemi, w zb yt niedosta­

tecznym stopniu, niestety, rosporządzam y.

N a jw yższe bowiem tem peratury, ja k ie w y ­ tw arzać potrafim y, są niczem w porównaniu z temi, ja k ie panują na innych ciałach n ie ­ bieskich, zw łaszcza na św iecących na fir­

mamencie słońcach. Słońce naszego u k ła ­ du planetarnego, ja k k o lw ie k zaliczane do g w ia z d chłodniejszych , jedn akże znajdu je się w stanie rozżarzenia, w yb iega ją cym p o ­ za w szelk ie pojęcie ludzkie. T w o rz e n ie się zw ią z k ó w chem icznych w naszem ziem - skiem pojm ow aniu jest tam chyba n iem ożli­

we; raczćj panuje tam bezgraniczna dyso- cyjacyja. A pomim o to reakcyja spektral­

na św iatła słonecznego zgodną je s t je s zc ze z reakcyją, ja k ą dają pierw iastk i ziem skie, gd y je o grzew am y p rzy pom ocy naszych ziemskich środków. N atom iast n ie z w y k łe ­ mu u lega uproszczeniu obraz spektroskopo­

w y gorętszych g w ia z d stałych, ja k np. Sy- ryjusza, na którym dotąd zdołano odkryć ty lk o w odór, sód, magnez i żelazo, lub m gław ic, k tó re dają w idm o złożon e z n ie­

w ielu lin ij, w skazujące obecność w odoru, azotu oraz nieznanego nam dotąd bliżej pierw iastku. L e c z spostrzeżenia podobne czynią praw dopodobnem , że ciała uważane przez nas za proste, niedające się rozłożyć, pierw iastk i pow stały z je s z c z e prostszej m ateryi, że istnieje pew ien zw ią zek pom ię­

dzy ich własnościami, a stanem dojrzałości

naszej ziem i, ba nawet, że może tw orzen ie

248

się coraz n ow ych p ierw ia stk ów postępuje

m iarę, ja k planeta nasza coraz siln iejsze­

mu u lega oziębianiu . Z a m ożliw ością taką p rze m a w ia też zu pełn ie ilościow o różne, w części nader skąpe w ystępow anie p ie r­

w ia s tk ó w na ziem i i nieobecność n iek tó ­ ry c h z nich w m eteorytach, dalej n ieo c ze­

k iw an e wnioski, do k tó rych d o p ro w a d ziło p raw o peryjodyczn ości, w reszcie ow a zna­

czna liczba p ie rw ia s tk ó w znajdu jących się na naszem ciele niebieskiem . L ic z b a ta w prost w p ra w ia w zdum ienie. S ied em d zie­

siąt! T a w ielo ro d n o ść m a teryi ani trochę nie da się p o g o d z ić z jed n ością siły i z w y ­ n ikającą stąd pow szechnością stw orzenia, u sp raw ied liw ia ona raczej przypu szczen ie, że p ierw ia s tk i nasze n ie istn iały od począt­

ku świata, lecz że są produ ktam i p r z e ­ m ian y, pow stałem i z po w oln ie postępują­

c e g o zagęszczen ia nieznanej nam p ie rw o t­

nej m ateryi.

C zem b yła ta p ram ateryja, skąd się w z ię ­ ła, czy istn ieje ona dotąd, czy też zużytą została p r z y b u dow ie stojącego przed zdu ­ m ionym w zro k iem naszym gm achu w szech­

świata? P o d o b n e pytania prow adzą do k ra i­

n y, po k tórej sum ienny badacz p rzy ro d y z w ielk ą stąpa ostrożnością, mocno ściąga­

ją c cu gle unoszącój go fan tazyi. Ż e w e w szechśw iecie musi się je s zc ze gd zieś z n a j­

dow ać taka n ieja k o układająca się p ierw o ­ tna substancyja i że zagęszczan ie je j o d b y ­ w a się bezustannie, w oln o nam w nioskow ać z rozm a itego stopnia ro zw o ju g w ia z d i z o d ­ b y w a ją ceg o się wciąż je s zc ze w b ezgra n icz­

nych przestw orzach skupiania i skłębiania m ateryi. O istocie j e j w szakże, o sposobie, w j a k i przech odzi ona w ciała dla zm ysłów naszych przystępn e, sile ciążenia p o d le g a ­ ją ce i zdolne do ruchów chem icznych, o tem

po jęcia nie m am y. Im g łę b ie j się nad tem zastanaw iam y, tem ż y w ie j staje p rze d nami prześw iad czen ie, że t. zw . eter, którego obecność p rzy jm u je m y w całej p rzestrzen i w szechśw iata i k tórego drgania odczu w am y ja k o św iatło i ciep ło, że ten to właśnie ta je ­

m n iczy p ły n jest m ateryją w atom istycz- nem rosproszeniu , k tó ra w nieznan y nam sposób u lega pow oln em u zagęszczaniu. Są to dom ysły, gra n iczą ce z dziedzin ą m eta­

fizy k i, dom ysły, które ty lk o w ostatniej k o ­ nieczności poru sza ścisłe badanie p r z y ro ­

dnicze. L e c z dążący do św iatła poznania duch lu d zk i n ie może się im oprzeć w ó w ­ czas, g d y d otarł ju ż do gra n icy sw ego p o j­

m owania.

M a k sy m ilija n F la u m .

BALANOGLOSSUS

B U D O W A JEGO I S TA N O W ISK O SY STE M A TY C Z ­ N E W Ś W IE TLE N O W SZYC H B AD AŃ .

(Szkic anatomo-porównawczy").

(D okończenie).

W oddziale żołądkow ym , k tó ry następuje poza skrzelow ym , kanał p o karm ow y opa­

trzo n y je s t parzystem i, ślepo zam kniętem i i ku g ó rze zw róconem i w ypuklinam i, które uważane sa za w yrostki w ątrob ow e. N ako- niec, w oddziale o go n o w ym kanał p o k a r­

m o w y p rzeb iega prosto i bez w szelkich w y- puklin aż do otw oru o dbytow ego. D w ie podłużne fa łd y o trzew n ej (m esen teria) p r z y ­ m ocow ują na lin ii środkow ej ściankę ka­

nału pokarm ow ego do brzusznej i g r z b ie ­ tow ej ścianki ciała, dzieląc ja m ę ciała roba­

ka na d w ie p o ło w y . Często jedn ak górn a fałda n ie istn ieje i obie p o ło w y ja m y ciała łączą się ze sobą bespośrednio. W w ielu w ypadkach jam a ciała traci typ o w y cha­

ra k ter ja m isty w w iek u dorosłym , w y p e ł­

n iając się m niej lub w ięcej tkanką łączną i m ięśniową. O rg a n y krążenia k rw i w y r a ­ żone są p rzez dw a g łów n e n aczynia podłu ż­

ne: g rzb ietow e, p rzeb iega ją ce nad kanałem pokarm o wym i brzuszne, położone pod tym ostatnim. U n iektórych gatu nków istnieją także dw a pnie boczne. W szystk ie te n a­

czyn ia dają w regu la rn ych odstępach g a łę ­ zie, przenikające do ścianki ciała, kanału pokarm ow ego i innych organów w e w n ę trz ­ n ych. W pniu g rzb ieto w y m k rew płyn ie ku p rzo d o w i, w brzusznym — ku ty ło w i, w boczne w padają naczynia ze skrzel i z ka­

nału pokarm ow ego. W pew n ym zw iązku

z naczyniem grzb ieto w em zn ajdu je się tw ó r

w oreczk ow aty, leżący u podstaw y ry jk a ,

N r 16.

249 tuż pod w yżej wspomnianym organem z a ­

ro d k o w ym na dnie ja m y ry jk o w e j, który, ja k pow iedzieliśm y, uważany jest przez n ie­

k tórych (B a teson ) za ja k iś narząd gru czo­

ło w y . D otąd podzielone są jeszcze zdania co do tego, czy ów tw ó r w oreczkow aty, p o ­ zostający w pew nym zw iązku z naczyniem grzb ietow em , jest centralnym organem krą­

żenia, c z y li sercem.

W ie lk i interes przedstaw ia budowa u k ła ­ du n erw o w e go Balanoglossusa. I tak, u ga­

tunku, zbadanego przez Batesona, na środ­

kow ej lin ii grzb ieto w ej ok olicy kołnierza ciągn ie się pod skórą ośrodek n erw ow y w postaci gru bego sznurka, zaw ierającego w ew n ą trz kanał. U innych gatunków ka­

nał ten zastąpiony je s t p rzez liczn e niere­

gu larn e szczelin y i lu ki,p rzeb iegają ce w w e­

w n ętrzn ej części pośród tkanki n erw o w ej ośrodka. W ie lk ą doniosłość m orfologiczn ą ma fakt, że ośrodek n erw o w y kończy się na przednim swym końcu (B ateson ) o tw o ­ rem, w iod ącym na zew nątrz; tym sposobem kanał centralny n ie jest zupełnie zam knię­

ty, lecz o tw iera się od przodu; u innych ga ­ tunków (np. u form y zbadanej przez K o h le ­ ra ) podobna kom unikacyja ja m y ośrodka n erw o w e g o ze światem zew nętrznym zn a j­

duje się na tyln ym końcu tegoż. W obu razach ścianka ru rk i n erw ow ej przechodzi bespośrednio w tkankę skóry. N iezaw sze je d n a k zachowują się te, ja k zobaczym y, p ierw otn e bardzo stosunki. T a k np. u ga ­ tunku, zbadanego przez Schim kewitscha, ośrodek n e rw o w y n ie zaw iera ja m y cen ­ traln ej i nie kończy się też otw oram i ze- w nętrznem i, ani na przednim , ani na t y l­

nym końcu ciała.

O środek przedłu ża się ku tyło w i w do­

syć gru b y n erw , ciągnący się na grzb iecie aż do tyln ego końca ciała; oprócz tego daje on dw a n erw y, które w o k o lic y pierw szej p a ry w o reczk ó w skrzelow ych okrążają z b o ­ k ó w kanał pokarm ow y i łącząc się dają brzu szn y n erw środkow y, k tó ry ciągnie się pod kanałem pokarm ow ym aż do tyln ego końca ciała.

D la ocenienia doniosłości wyżój podanych fa k tó w , dotyczących układu n erw ow ego Balanoglossusa, zn ó w przypom n ieć sobie musimy k ilk a faktów anatom o-porównaw- czych. O toż u kilkakrotn ie przytaczanego

ju ż przez nas lancetnika ośrodek układu n erw ow ego leży na grzbiecie, w postaci ru r­

ki zam kniętej, ale i u innych kręgow ców m ózg i m lecz pa cierzow y przedstawiają u za rodków organ ru rkow aty (ja m a tej ru rki w m iarę -ro z w o ju zarodka mniej lub więcej zanika), pow stający ja k o ro w ek p o ­ dłużny na skórze zarodka, c z y li na t. zw . zew nętrznym listku zarodkow ym . R o w ek ten p rzez zrastanie się je g o b rze gó w zam y­

ka się pow oli i u tw orzyw szy w reszcie ru r­

kę, od d ziela się stopniow o od skóry zarodka (o d zew n ętrzn ego listka za ro d k o w ego ); za­

nim się jedn ak ten ro w ek zamknie, jam a je ­ go kom unikuje naturalnie ze światem ze­

w nętrznym . O tóż teraz łatw o pojm iem y znaczenie m orfologiczn e faktu, że i u Bala­

noglossusa ośrodek n erw o w y , na grzbiecie leżący, za w iera w ew nątrz kanał, c z y li jest tw orem ru rkow atym i że jam a tej ru rki k o ­ m unikuje nawet po części ze światem ze­

wnętrznym . O środek n erw o w y B alan oglos­

susa je s t stanowczo h om ologiem mlecza pa­

cierzow ego lancetnika i m ózgordzen iow ego układu innych kręgow ców ; czy jed n a k ka­

nał, w tym ośrodku zaobserw ow any, jest dokładnie hom ologiczn y z jam ą rurki n erw o- w6j u zarodków zw ierzą t kręgow ych (ja k o - też z istniejącym p rzez całe życie kanałem w m leczu pacierzow ym lancetnika), jestto jeszcze dotąd kw estyja n iezupełnie ro z w ią ­ zana, a lbow iem sposób pow staw ania ośrod­

ka n erw o w e go u Balanoglossusa nie jest jeszcze n ależycie w yjaśniony.

Co się ty czy w reszcie organ ów ro zro d ­ czych, zaznaczym y, że Balanoglossus jest zw ierzęciem rozdzieln opłciow em . N a rzą d y rozrodcze, tak męskie ja k i żeńskie, ułożone są w postaci prostych lub rozga łęzion ych w oreczków z w y k le po obu stronach ciała i p rzy tem albo tylk o w od d zia le skrzelo- wym , lub też i w tyln ych oddziałach.

W czasie dojrzałości płciow ej organ y r o z ­ rodcze silnie bardzo ro zw ija ją się, obrzm ie- w ają i prześw iecają po p rzez skórę.

Zapłodn ien ie ja j odbyw a się na zew nątrz ciała, w w od zie m orskiej. Jajeczko za p ło­

dnione d z ie li się mniej w ięcej regularnie na dw ie, cztery, osiem części i t. d. i w rezu l­

tacie, pow staje zarodek kulisty, zaw ierający w ew nątrz jam ę i ograniczony jedną w a r­

stw ą komórek. Z arodek taki, w ła ściw y

250

Nr 16.

i w ie lu in n ym zw ierzęto m , zw an y blastulą, zm ien ia się d a lćj w ten sposób, że jed n a p o ło w a ścianki k u li w pukla się do w nętrza, p rzez co po w staje zarodek w oreczk o w aty 0 dw u ściankach: zew n ętrzn ej (s k ó rn e j) 1 w ew n ętrzn ej (w p u k lo n e j), opatrzon y o tw o ­ rem (o tw ó r g ę b o w y za ro d k a ), k tó ry w ied zie do ja m y (k a n ał p ok a rm ow y za ro d k a ), o g ra ­ niczonej ścianką w ew nętrzną. Jestto z a ro ­ dek zw an y gastru lą i w ła ś c iw y w iększości zw ierzą t w ielo k o m ó rk o w y ch .

U gatunku, zbadanego p rzez Batesona, o tw ó r gastru li zam yka się, tak, że p rze d ­ staw ia ona ostatecznie w yd łu żo n y , za m k n ię­

ty w oreczek o p o d w ó jn y c h ściankach: ze-

F ig. 3. A — O swobodnie p ływ a jące la rw y Balano glossus K ow alew sk ii w różnych stadyjach rozwoju- (w edług Batesona), e ryjek , h otw ory woreczków

skrzelow ych (pierw szej ich pary), kr kołnierz.

w nętrznój i w ew n ę trzn ej (ścianki te zwą się listkam i za rod k ow em i, p ierw otn em i, z e ­ w n ętrzn ym i w e w n ę trz n y m ). N a tem sta- dyjum zarodek p o k ry w a się na całej po­

w ierzch n i k rótk iem i m iga w k am i oraz o tr z y ­ m uje w części spodniej pierścień dłuższych m igaw ek; zapomocą. ruchu tych m ig a w ek zarodek, c z y li la rw a , sw ob od n ie p ły w a ć za ­ c zyn a (fig . 3).

N ie w c h o d zą c w dalsze szczegóły ro z ­ w oju fo rm y, opisanej p rze z Batesona, o g ra ­ n iczym y się ty lk o na fa k cie, że ze ścianki w ew n ętrzn ej w oreczk a tworzą, się trz y pary bocznych w yp u k lin w oreczk o w aty ch ; p rze ­ dnia para z le w a się w krótce w jed e n w o r e ­

czek, którego ja m a daje początek ja m ie ry jk a , a ścianki mięśniom i tkance łącznej tegoż, d w ie ty ln e zaś pa ry rozrastają się, ja m y ich z lew a ją się także ostatecznie i tw o ­ rzą jam ę ciała robaka, a ścianki ich dają początek mięśniom, tak podskórnym , ja k o - też otaczającym kanał p ok a rm ow y oraz tkance łącznej. Ścianka tych trzech par w yp u k lin z o w ie się w o g ó le listkiem za ro d ­ k o w ym środkow ym (m ezoderm ą). L is te k zew n ętrzn y daje początek zew n ętrzn ej w a r­

stw ie skóry i u kładow i nerw ow em u , w e ­ w n ętrzn y zaś — n abłonkow ój ściance ka n a­

łu pokarm ow ego. U form opisanych przez innych autorów w ew n ętrzn e procesy ro z ­ w oju od b yw a ją się tak samo, ja k u fo rm y am erykańskiej, zbadanej p rzez Batesona, ale la rw a ma odmienną postać, opatrzona jest nie liczn em i drobnem i m igaw k am i—

ale trzem a pierścieniam i dłu gich i silnie ro zw in ięty ch m ig a w ek (je d e n pierścień zn ajdu je się p o w yżej otw oru gębow ego, dw a zaś poniżej tegoż), na w ierzch ołku górn ój, kopu łow atej części opatrzona jest ta la rw a organem zm ysło w ym (t. zw . blasz­

ką ciem ien iow ą) z dw iem a plam kam i czar- nemi, p oczytyw a n em i za organ w zro k o w y i t. d. L a r w a taka zo w ie się T o rn a ria (fig. 4); pod w zg lęd e m bu dow y w e w n ę trz ­ nej podobna jest ona do w y żej opisanej, w skład j e j ciała wchodzą ró w n ież z po­

czątku dw ie w arstw y, c z y li dw a listki za ­ rodkow e: skórny albo zew n ętrzn y i w e ­ w nętrzny, stanow iący ściankę kanału p o ­ karm ow ego torn a ryi (kan ał ten opatrzon y ju ż je s t u tój la r w y otw o rem g ę b o w y m i odb ytow ym , u w yżej opisanej la rw y o tw o ­ ry te p rze ry w a ją się nieco p ó źn iej). I tutaj także z biegiem ro z w o ju ja m a ciała w raz z otaczającem i ją tkanką m ięśniow ą i łą cz­

ną form uje się w postaci k ilk u par b o cz­

nych w o reczk o w a ty ch w yp u k lin listka w e ­ w n ętrznego, jam a zaś ry jk a p o w staje z j a ­ m y je d n e g o takiegoż w oreczka, od samego początku nieparzystego (M etsch n ikoff). P o ­ w yższe fa k ty z em b ry jo lo g ii, c z y li ro zw o ju Balanoglossusa b y ły niezbędne do w y k a z a ­ nia stanowiska tego zw ierzęcia w u kładzie naturalnym , do czego też teraz p rzystą ­ pim y.

Fa k t, że część kanału pokarm ow ego B a ­

lanoglossusa zm odyfikow ana je s t w organ

N r 16.

251 oddech ow y, skłon ił C. Gegenbaura do u tw o­

rzen ia dla tego rodzaju specyjaln ćj, samo­

dzieln ej gru py: Enteropneusta (je lito d y s z - ne), do której też zalicza go dzisiaj w ięk­

szość zoo lo gó w . P y ta n ie teraz, do ja k ieg o typu odnieść w ypada tę gru pę i do jakich innych gru p n ajbardziej się ona zbliża.

Z o o lo g angielski, H e n ry k Tom asz H u x le y , dawno ju ż zrozu m iał pokrew ieństw o B ala- noglussusa z t. z w. osłonicam i (uw ażanem i dziś ja k o jed n e z najniższych i nieco cof­

nięte w ro zw o ju swoim k rę g o w c e ) i połą­

c z y ł g o w ra z z niem i w jed n ę w ielką grupę:

Ph aryn gopn eu sta (p rze ly k o d y s zn e ), gd yż i u osłonie, podobnie ja k u Balanoglossusa, przedn ia część kanału pokarm ow ego zm ie­

niona je s t w organ oddech ow y (w o re k skrze- lo w y ). In n e zn ów dane, jakoto: ogólny, ro bakow aty kształt ciała, brak odnóży oraz znaczne podobieństwo la rw y T o rn a ria do la rw robaków w yższych, c z y li obrączko­

w ych (d o la rw y, zw anej T roch o sfera), na­

k a z y w a ły u patryw ać bliskie p o k re w ie ń ­ stwo p om ięd zy Balanoglossusem i robakam i o brą czkow em i, to też w ielu badaczów myśl podobną w yg łosiło. W roku 1881 badacz rossyjski E. M etsch n ikoff zw ró cił u w agę na pokrew ień stw o Balanoglossusa ze szkar- łupniam i (Ech in oderm ata). D la zrozu m ie­

nia m yśli M etschnikow a musimy sobie p rzy ­ pom nieć kilka faktów , dotyczących organi- z a c y i szkarłupni. O tóż, szkarłupnie, do których należą je ż e morskie, g w ia z d y m or­

skie i t. p., mają budow ę promienistą. P r o - mienistość ta p rze ja w ia się n ietylk o w z e ­ w n ętrznej postaci ciała (co osob liw ie widać u g w ia z d y ), lecz i w budowie w ew nętrznej;

o rga n y bow iem traw ienia, krążenia, n erw o ­ we i rozrodcze zdradzają budowę prom ie­

nistą, przyczem pew n e orga n y lub części ich u łożone są w kierunku prom ieni ciała, inne zaś w kierunku t. zw. m iędzyprom ieni (u łożon ych naprzem ian pom iędzy każdemi dw om a sąsiedniemi prom ieniam i). S zcze­

góln ą właściwość szkarłupni stanowi skóra, obfitująca w w apienne części, które albo są rosproszone, lub też tw orzą blaszki i ta- fe lk i, łączące się w w iększe pancerze lub je d n o cią g łe skorupy podskórne (np. u j e ­

żó w m orskich). Naj charakterystyczniej - szym atoli organem szkarłupni jest t. zw . układ wodny. Otóż, na skórze ich zn ajdu ­

je się w -pew nem miejscu otw ór, wiodący do kanału (t. zw. kanału kam iennego), k tó ­ ry otw iera się do kolistej nakształt p ie r­

ścienia zam kniętej rurki. Z tej ostatniej w ychodzi w kierunku prom ienistym k ilka długich kanałów do każdego z prom ieni ciała i tam z kanałów tych biorą początek liczne drobne kanaliki, przenikające do w nętrza małych nóżek (t. zw . nóżki ambu- lakraln e), ułożonych na spodniej stronie każdego prom ienia. W o d a morska p rze ­ nika przez otw ór zew nętrzny do kanału k o ­ listego, stąd do kanałów prom ienistych

r/n

F ig. 4. A i B Tornaria i późniejsze stadyjum roz woju Balanoglossus (w edług M iecznikowa). L in ije czarne oznaczają pierścienie m igawek, an otwór odbytowy, br woreczek skrzelowy, m otwór gębowy, w wspólny zawi%-ek jam y ciała i układu wodnego.

i w reszcie stąd do w nętrza w yżój w spo­

mnianych nóżek, które, napełniając się w o ­ dą, pęcznieją i w ydłu żają się. G d y znów naodw rót w oda z nóżek w ych odzi i pow ra ­ ca do pozostałych części układu w odnego, n óżk i się kurczą i skracają. D zięk i zaś tym skurczom, lub roskurczom nóżek, op a trzo­

nych na w ierzch ołkach przyssaw kam i (słu- żącem i do czepiania się obcych cia ł) szkar­

łu pnie mogą pełzać po pow ierzchni różnych d rzed m io tów podw odnych. Oto w k ró t­

kich słowach układ w odny szkarłupni. C a ­

ły ten układ w od n y ro zw ija się u la rw y

w postaci w oreczka nieparzystego, stano­

252

N r 16.

w ią c e g o w y p u k lin ę ścianki listka^wewnę- trz n e g o i w k ró tce po o ddzielen iu się od tój ostatniój, o tw iera się sam odzielnem ujściem na zew n ą trz (p r z y s z ły o tw ó r z e w n ę trzn y układu w o d n eg o); w oreczek ten później d o ­ p iero przeobra ża się w układ w od n y o bu­

d o w ie prom ienistej, w ła ściw y szkarłupniom dorosłym . P rzy p o m n ijm y sobie teraz, że i u la r w y Balanoglossusa, zw an ej torn a ryją , pow staje z listka w ew n ę trzn eg o n iep a rzy ­ sta w yp u k lin a , która przen ik a do w n ętrza p rzy s z łe g o ry jk a i tam tw o r z y ja m ę je g o i w ew n ętrzn e w ysłan ie; jam a tój w yp u k lin y wcześnie bard zo o tw iera się na zew n ą trz sam odzielnem ujściem , ujście to stanow i w łaśnie ó w o tw o rek , k tó ry opisaliśm y u d o ­ rosłego Balanoglossusa u p od sta w y ry jk a i k tó ry p ro w a d z i, ja k pam iętam y, do w n ę ­ trza ja m y r y jk o w e j. T o u derzające rz e ­ czyw iśc ie podobień stw o ro z w o ju układu w od n ego szkarłupni i ja m y r y jk o w e j B a la ­ noglossusa n a p ro w a d ziło M etsch n ik o w a na m yśl o w zajem n ej h o m o lo g ii tych tw orów . In n em i sło w y, badacz ten, ja k i n iek tó rzy inni po nim w id z ie li w ry jk u B a la n og los­

susa i je g o jam ie, o tw iera ją c ej się na z e w ­ nątrz, szczątek układu w od n ego szkarłupni, ja k b y je d y n ą pozostałą po szkarłupniach nóżkę am bulakralną. M etsch n ik ow u p a ­ tr y w a ł także znaczne podobień stw o pom ię­

d z y la rw ą torn a ryją i la rw a m i szkarłupni;

podobień stw o to je s t je d n a k ty lk o pozorne, a bezw a ru n k ow o T o rn a ria ma daleko w ię ­ cej w spólnych cech bu dow y z larw ą roba­

kó w o b rą czk o w ych (t. zw . T ro ch o sfera ), a niżeli z la rw a m i szkarłupni. W stanie d o ­ rosłym je s z c z e w ięk sza istn ieje przepaść p om ięd zy Balanoglossusem i szkarłupniam i;

p ierw szy nie zdradza śladu b u d ow y p ro ­ m ienistej, w ła ściw ej ostatnim , w skórze j e ­ g o niem a szkieletu w a p ien n ego, tak ch a­

ra k terystyczn ego dla szkarłu pni i t. p. M y śl zatem M etschn ikow a połączen ia szkarłupni i je lito d y s z n y c h w je d n ę g ru p ę naturalną, w jed e n ty p „A m b u la c ra ria ” , musiała z k o ­ n ieczności upaść.

W ostatnich w reszcie czasach, d zięk i św ietn ym poszu kiw an iom K o h le ra , Bateso- na i innych, zw ró co n o u w a g ę na p o k re­

w ień stw o Balanoglossusa z k ręgo w em i, ści­

ślej m ów iąc z t. z w . strunow cam i (C h o r- d eta ), do których zaliczam y osłonicę, lance- ‘

tnika i w szystkie w łaściw e kręgow ce. P r z y ­ p o m n ijm y sobie takie fakty, ja k obecność zaczątkow ej struny g rzb ieto w ej u B a la n o ­ glossusa, a dalej w oreczk ó w skrzelow ych w przedn iej części kanału p okarm ow ego, ro w k a , o dpow iadającego położeniem swem endostylow i lancetnika, ośrodka n erw o w e­

go na grzb iecie w postaci ru rk i (p r z y n a j­

mniej u n iektórych gatu nków B alan oglos­

susa), otw ierającej się n iek ied y na z e w ­ nątrz — a ła tw o ocen im y pokrew ień stw o Balanoglossusa z niższem i strunowcam i.

P e w n e właściw ości ro zw oju ró w n ież za tem przem aw iają, a zw łaszcza tw orzen ie się j a ­ m y ciała z kilku par bocznych w yp u k lin za ro d k o w ego kanału pokarm ow ego; u la n ­ cetnika bowiem ja m a ciała w ten sam p ow staje sposób (ty lk o ilość tych w ypu klin jest tu, t. j. u lacetnika, znacznie większa, niż u Balanoglossusa).

Z w szystkiego, cośm y w yżej p o w ied zieli, daje się w y p ro w a d zić w niosek, że je lit o - dyszne (E n teropn eu sta) stanowią w u k ła ­ d zie gru pę sam odzielną, lecz n ajbardziej zb liża ją się do niższych strunow ców , m ia­

n ow icie do osłonie i lancetnika, że w sze­

regu naturalnym zw ie rz ą t zajm u ją zatem m iejsce stosunkowo bardzo w ysokie. P o ­ krew ień stw o ich ze strunow cam i nie jest je szcze dziś d ow iedzion em , ale na zasadzie dotychczasow ćj naszej znajom ości bu dow y i ro zw o ju Balanoglossusa, p ok rew ień stw o gru p tych je s t bardzo praw dopodobn em , Jelitodyszn e przed sta w ia ją w ięc zapew ne o g n iw o przejściow e od w yższych rob a k ów (o b rą c z k o w y c h ) do niższych strunow ców .

D r J ó z e f Nussbaum .

O D E Z W A .

K o m itet V I Zjazdu przyrod n ików i lekarzy pol­

skich, m ającego odbyć się w K rakow ie w dniach 16—21 L ip c a 1891 roku, powziął myśl utworzenia specyjalnej sekcyi psychologicznej. M yśl ta sama przez się w ypływ a z m otyw ów tak teoretycznych, ja k praktycznych. Nowoczesny rozwój psychologii postawił ją niew ątpliw ie w rzędzie nauk przyro­

dniczych i ujawnił w ęzły nierozerwane, które j ą

N r 16

253

jolo giją (p sych o fizyjo logija) i fizyką (psychofizy- ka i teoryja zmysłów). W szystkie mniej lub w ię­

cej ścisłe hipotezy psychologiczne, a także m etody w badaniach psychologicznych stosowane są bes- pośrednio oparte na tych naukach. I tak samo odw rotnie: fizyjolog układu nerwow ego nie może się obyć bez psychologii; psychijatra przedewszy- stkiem musi się opierać na psychopatologii, która jes t tylk o dyscypliną psychologiczną; terapeuta na­

w et musi baczyć na czynniki psychiczne i rolę ich w sprawach chorobuych. Poza tem psycholo­

g ija przez pośrednictwo teo ry i poznania pozostaje ze wszystkiemi naukami, niewyłączając matematy­

ki, w stosunku oczywistym.

Ma ona wszakże d ru gie jeszcze oblicze, którem się z natury swojej zwraca ku całemu szeregowi innych nauk, t. zw. nauk duchowych. Jak bijo- logija. fizyjologija i fizyka mają wobec psychologii znaczenie przew ażnie pomocnicze, tak przeciwnie, wobec wszystkich nauk, które badają duchowe ży­

cie i twórczość cyw ilizacyjną człowieka (antropo- logija, etnopsychologija, etyka, estetyka) psycho­

lo g ija z kolei występuje w ro li organu pomocni­

czego i nawet podstawowego. T y m sposobem zaj­

muje ona stanowisko centralne w ogólnym syste­

m ie wiedzy, stanowisko ogniwa, spajającego dwa w ielkie i odrębne szeregi nauk. Zarówno świat m ateryjalny, jak duchowy o tyle tylk o mogą być badane, o ile się ujawnią pod postacią jakichkol­

w iek form świadomości, które są przedmiotem ba­

dań psychologii.

M otyw y praktyczne są niem niej ważne. Wszak chodzi o m ożliw ie organiczny rozwój nauki u nas, 0 m ożliw e zespolenie sił w każdej specyjalności pracujących i świadom e ustosunkowanie tych sił do innych fachów naukowych. Dziś żadna nauka n ie m oże się pom yślnie rozw ijać w odosobnieniu od warsztatów innych nauk. Brak samodzielnych studyjów psychologicznych u nas, niewątpliwie w znacznym stopniu jest przyczyną z jednej stro­

ny zupełnej obojętności względem siebie, a często 1 zupełnego nierozumienia się wzajem nego naszych przyrodników i humanistów, jakkolw iek wszystkie nauki powinny być świadome wspólności celu, do którego zm ierzają. Z drugiej znów strony, w tem zaniechaniu niwy psychologicznej tkw i przyczyna zupełnego bodaj braku u nas jakiejkolw iek o r y g i­

nalnej m yśli filozoficznej i pedagogicznej. W obec­

nych warunkach filozofija, jako nauka, może się rozw ijać tylko na gruncie mniej lub więcej ro zw i­

niętych nauk specyjalnych i w ich liczbie psycho­

lo g ii, nie zaś na gruncie zestawiania i restauro­

wania starych system ów filozoficznych, których znajomość może być pomocną wielce, gdy samo­

dzielny grunt filozoficzny istnieje. Co do pedago­

gii, ta kroku jednego nczynić nie może bez świa­

tła psychologii.

W o b ec tego wszystkiego byłoby rzeczą wielce pożądaną ażeby nieliczni psychologowie nasi z oka- z y i bliskiego zjazdu spotkali się i porozum ieli ze sobą w celu nadania większej spójności usiłowa­

niom swoim; skądinąd zaś niemniej pożądane jest porozumienie się psychologów z przedstawicielami nauk bijologicznych i lekarzam i—z niewątpliwym pożytkiem dla stron obu, a więc i dla nauki. Ten pierwszy krok może wykazać aktywa i pasywa psychologii naszej, oświetlić drogę przyszłej pra­

cy i zainteresować przedm iotem szersze koła.

Lekarze (a zwłaszcza p sych ija trzy) i pedagogowie przy dobrych chęciach niew ątpliw ie mogą się sku­

tecznie przyczynić do poparcia tej sprawy, tak ważnej dla interesów naszej nauki i oświaty. T o też, powołując się na wyżej wyłuszczone w zględy, kom itet Zjazdu uprasza wszystkich pracujących u nas na niwie psychologicznej albo w dziedzi­

nach z nią styczność mających, ażeby się zechcieli referatam i i udziałem swoim przyłożyć do pom yśl­

niejszego urzeczywistnienia myśli pierwszej sekcyi psychologicznej przy V I Zjeździe przyrodników i le ­ karzy.

Brak wszelkich w tym względzie tradycyj u nas, a zarazem niemożność przewidzenia, ile u nas sił psychologicznych i z czem wystąpić mogą, utru­

dniają zadanie wytknięcia jakiegoś określonego program u zamierzonych prac sekcyi. Być m o­

że więcej tu trzeba rachować na nieprzewidziane referaty i kweBtyje, niż na możność zadawalają­

cego wyczerpania jakiegokolw iek zgóry w y tk n ię­

tego programu. W każdym jednak razie w y ty cz­

ne punkty możliwych zajęć sekcyi psychologicz­

nej widnieją już z powyższego i mogą być ujęte w następującym program ie:

I. Psychologija teoretyczna:

a) refe ra ty z psychofizyjologii;

b) ręferaty z psychefizyki;

c ) refera ty z psychologii porównawczej;

d) referaty z etnopsychologii (Volkerpsycholo- g ie);

e) referaty z psychopatologii (ze stanowiska teo­

retycznego).

I I . Psychologija stosowana:

a) refe ra ty z zakresu zastosowań psychologii do celów pedagogicznych;

b ) referaty o stanie psychologii w szkołach i uży­

wanych podręczników.

II I . Kwestyja dotychczasowego u nas stanu i ro z­

woju psychologii.

P rof. N . Cybulski.

Tem aty do sekcyi psychologicznej upraszam przesyłać pod moim adresem: Kraków, Szczepań­

ska, 11.

SPRAWOZDANIA.

Roman Gutwiński. O pionowem rossiedleniu glo­

nów je zio ra Bajkalskiego (Kosmos, zeszyt X — X I I , 1890, str. 498 i nast.).