NA ORGANIZM. JM 19. Tom X.

JM 19. W arszawa, d. 10 Maja 1891 r. Tom X.

d a * dia

_r-n p - -

" h EBSBB b i ^

fi w n Ł I ■ ■ ' fc Ł

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA".

W W arszaw ie: rocznie rs. 8 kw artalnie „ 2 Z przesyłką pocztow ą: rocznie „ 10 półrocznie „ ó

P renum erow ać m ożna w R edakcyi W szechśw iata i we w szystkich k sięgarniach w k raju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny W szechświata stanowią panowie:

Aleksandrowicz J., Deike K., Dickstein 8., Hoyer H., Jurkiewicz K., Kwietniewski W ł.. Kramsztyk S.,

Natanson J., Prauss St. i Wróblewski W.

„W szechśw iat11 przyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch treść m a jakikolw iek zw iązek z nauką, na następujących w arunkach: Z a 1 w iersz zw ykłego dru k u w szpalcie albo jego m iejsce pobiera się za pierw szy ra z kop. 7*/i,

za sześć n astępnych razy kop. 6, za dalsze kop. 6.

^ id r e s E ed a iscy i: K:xa,lso-^rslrie-I=rzed.23n.ieście, USTr ©S.

m yśli i dobry humor. W samój rzeczy, jak szeroko je st ono rospowszechnionem : dzieli nasze radości, koi smutki, pobudza um ysł.

Żadna uczta nie obchodzi się bez puhara

„słodkiego w in a ”. K rew krąży szybciój, przem iana m ateryi w ciele staje się energi­

czniejszą, tem peratura ciała podnosi się, m ózg obm yw any znaczniejszą ilością krw i działa żyw iój, wrażenia stają się silniejsze- mi i myśli jaśniejszem i. To, na czego do­

kładne i zupełne ujęcie potrzeba byłoby kiedyindzićj znacznego czasu, pojawia się w um yśle ja k błyskaw ica, oświecając cały szereg w niosków logicznie uporządkow a­

nych... Słow em działalność m ózgu zarów no świadoma, jak i nieświadom a znacznie się podnosi. D obroczynne działanie w ina na

apostołów bezw zględnej trzeźwości, napoje sp iry ­ tusow e przez długi jeszcze okres czasu znajdować się b ędą na liście codziennych potrzeb człowieka, a, co za tem idzie, p ro d u k cy ja ich w każdym k ra ­ ju pozostanie w ażną gałęzią przem ysłu. Że jed n ak p o trzeb ę tę człow iek sztucznie narzucił sobie i że je j zaspokojenie bez porów nania więcej przyniosło m u złego niż dobrego, o te m najm ocniej jesteśm y przekonani i dlatego w łaśnie dajem y ja k n ajch ę- tn ie j głos panu Flauraowi.

(Przyp. R edakcyi).

DZIAŁANIE ALKOHOLU

N A O R G A N I Z M .

Z powoda artykułu p. t. „ 0 winie z winogron** ').

P ier w sz e zdania artykułu p. K azim ierza I D em b ow sk iego w N -rze 13 W szechśw iata | brzm ią ja k następuje:

„Od niepam iętnych czasów wino było za- j w sze znanem i cenionem ja k o napój zd ro­

w y, posilny, przy um iarkowanem użyciu i pokrzepiający ciało i sprowadzający dobre

') Dwa a rty k u ły p a n a Dembowskiego, których w stępne słowa w ywołały niniejszą rzecz p ana F lau- m a, przed staw iały , ja k czytelnikom wiadomo, pro- d ukcyją w in w yłącznie ze stanow iska technicznego i ekonom icznego, niebiorąc p od uwagę fizyjologi- cznego d ziałan ia alkoholu, a tem bardziej znacze­

nia napojów spirytusow ych dla etycznego i m o ra l­

nego rozw oju ludzkości. W stępne słowa a rt. „O w i­

n ie z w inogron'1 były raczej zw ykłym sposobem

zagajenia spraw y, aniżeli tezą, w im ię k tó rej a u ­

to r chciałby w ysław iać szlachetne przym ioty tego

napoju. Z daje się nam , że, pom im o naw oływ ań

290

organizm czło w iek a w yraża się przedew szy- stkiem przez pobudzenie gru czo łó w , w y­

ściełających ścianki przew odu pokarm ow e­

go i w ydzielających p epsynę... N iedarm o lek arze doradzają użycie przed jed zen iem um iarkowanej ilości „aquae v ita e ”. Jeszcze niedaw no, lat tem u dw adzieścia, terapija tyfusu brzusznego sprow adzała się do p r z e ­ pisu: dawać chorem u d zien n ie po d w ie bu­

telk i m leka i po bu telce w in a ”.

Pom ijam w tój ch w ili ostatnie zdanie o terapii tyfu su . Ze w szystk iego zaś po­

w y ższeg o niezaprzeczon ą praw dą jest to ty lk o , że żadna u czta n ie obchodzi się bez puhara w ina. Z resztą przytoczon ych zdań w praw dzie spotykam y się w ży ciu codzien- nem na każdym kroku, stanow ią one pospo­

lity wyraz uczucia, jak iego doznają ludzie pijący a słabo obserw ujący, lecz w św ietle w ied zy fizyjologiczn ej i farm akologicznej są w części w prost z praw dą sprzeczne, w części niedość uzasadnione.

A żeby usunąć w szelk ie m ogące w yniknąć nieporozum ienia, dodaję jeszcze następujący w yjątek z cytow an ego w yżej artykułu:„C ze­

muż zaw dzięcza w in o sw oje dobroczynne, życiodajne własności? P rzew ażn ie i pra­

w ie, można p ow ied zieć, w yłączn ie zaw arte­

m u w niem sp iry tu so w i w innem u, u ch em i­

k ów — alk oh olow i e ty lo w e m u ”.

Otóż, o d ziałaniu alkoholu ety lo w eg o na organizm c z ło w ie k a w ied za w spółczesna ty ­ le tylko n apew no pow ied zieć m oże, że po­

raża (paraliżuje) on m ózg i m lecz p acierzo­

w y , że obniża tem peraturę ciała i że zakłóca traw ienie. P om im o w szelk ich usiłow ań nie u dało się w yk ryć żadnego pobudzającego d ziałan ia alkoholu na ja k ik o lw ie k organ.

„K rew — pow iadają lu d zie — krąży sz y b ­ c ie j”. W dośw iadczeniach bardzo liczn ych , a dokonanych g łó w n ie w r. 1870 przez P ar- kesa i W o llo w icza , d ow iedziono, że n iezb yt m ałe ilości (w ięcej niż te, które um iarkow a- nem i nazyw am y) alk oh olu wzm acniają c z y n ­ ność m ięśnia sercow ego, zw ięk szają czę­

stość tętna, natom iast zm niejszają ciśnienie krw i. D u że ilości sprow adzają upadek en er­

g ii m ięśnia sercow ego i zm niejszają liczb ę uderzeń tętna. O b serw ow an o m łodego i s il­

nego człow ieka: przy niezm ienionym przez ca ły czas obserw acyi pokarm ie daw ano mu p rzez pierw sze 8 dni w y łą czn ie w odę ja k o

napój, przez następne 6 dni coraz znaczniej­

sze daw ki alkoholu, później znów przez 6 dni tylko wodę, potem przez 3 dni alkohol i zn ów przez 3 dni wodę. Przyjm ow any pokarm dokładnie analizow ano, tem peratu­

rę ciała i tętno m ierzono co d w ie god zin y.

P rzeciętna liczba uderzeń serca w ciągu do­

b y w yn osiła podczas okresu „w od n ego”

1 0 6 0 0 0 , podczas okresu „alk oh olow ego”

1 2 8 0 0 0 . N ajw iększa liczba uderzeń tętna przy piciu wody była 77,5 na m inutę, przy alkoholu 98,3. P ierw szego dnia, k iedy o b ­ serw ow any osobnik p ił alkohol, serce je g o kurczyło się częściej o 4% , ostatniego o 23%

niż w czasie norm alnym .

R óżnie tłum aczą fizyjologow ie bespośre- dnią przyczynę w zm ożenia częstości tętna, w ystępującego pod w pływ em alkoholu. To w zm ożenie tętna zw y k le przytaczam y na dow ód „pobudzającego” i „ożyw iającego”

działania alkoholu. L ecz jeśli chodzi o lu ­ dzi pijących w tow arzystw ie, warto zwrócić u w agę i a to, co w tym w zględ zie pow iada Sohm iedeberg. W ed łu g uczonego tego, przy­

spieszenie tętna n ie zależy w cale od dzia­

łan ia alkoholu, lecz w ynika z sytuacyi, w jakiej zw y k le napoje w yskokow e byw ają przyjm ow ane. Jest ono skutkiem ożyw io­

nych ruchów ciała i, w ed łu g badań d otych ­ czasow ych, nie ma m iejsca przy zupełnym spokoju ciała. G dyby rzeczyw iście tak być m iało, w takim razie m niem any „dobro­

cz y n n y ” w p ływ alkoholu, wyrażający się w szybszem krążeniu krw i, wcale alk oh olo­

w i przypisyw any być nie p ow in ien . T o sa­

m o osięgn iem y przez gim nastykę, bieganie, skakanie i t. p.

N ie na tem w szakże koniec. N a leży za­

pytać, dlaczego szybsze nad norm alne krą­

żenie krwi m am y w ogóle poczytyw ać za ko­

rzystn e dla organizm u? K ażdy m echanizm działa praw idłow o, norm alnie, przy pewnej określonej szybkości. Zegar źle wskazuje n iety lk o w ów czas, kiedy w ahadło zbyt w ol­

no się porusza, lecz i w tedy, k ied y ruchy je g o zanadto są szybkie. D la m echanizm u naszego ciała norm alna szybkość zachodzą­

cych w nim czynności nazyw a się zdro­

wiem ; zarów no zw oln ien ie tej szybkości,

ja k i p rzysp ieszen ie je s t zboczeniem choro-

bnem . W ów czas, kiedy chorujem y, m oże

być korzystnem przyspieszenie lub zw oln ię-

Xr 19. W SZECHŚW IAT. 291 nie k tórejk olw iek czynności, wówczas też

też sięgam y po odpow iednie środki. D o ta­

kich środków leczniczych i to nader potęż­

nych , alkohol się zalicza.

„Przem iana m ateryi w ciele staje się energiczniejszą,”. Co do tego zdania panuje chaos p raw dziw y. P. D em bow ski np. w cią­

ga to na listę korzyści, ja k ie alkohol orga­

nizm ow i naszem u przysparza. Inni zaś na korzyść napojów alkoholow ych powiadają, że alkohol „zw alnia przem ianę m ateryi”.

Zanim przytoczę fakty odnośne przez naukę zbadane, chciałbym w tym w zględ zie je s z ­ cze w ięk szy położyć nacisk na to, że i tutaj w ogóle szybkość, z jaką przem iana materyi się odbyw a, dla organizm u norm alnego za­

w iera się w ściśle określonych granicach.

W szystko co poza te granice w ychodzi jest nienorm alnem — zarówno przyspieszenie jak zw oln ien ie. A w reszcie, czyżto tak łatw o w iedzieć, czy przem iana m ateryi odbywa się zbyt szybko, czy zbyt wolno?

P o w prow adzeniu alkoholu do organizm u ilość dw utlenku w ęgla w wydychanem po­

w ietrzu, a także ilość m ocznika w moczu znacznie je st zm niejszona. Przemawiają, za tem w sposób najzupełniej niedw uznaczny liczne dośw iadczenia Prouta, V ierodta, Boc- kera, Lehm anna, Perrina i inni. Bocker w dośw iadczeniach na sobie samym d ok o­

nanych przekonał się, że po spożyciu alk o­

holu w yd zielił w ciągu 24 godzin o 165744 cm3 dw utlenku w ęgla m niej niż w ów czas, kiedy alkoholu n ie przyjm ow ał. Poniew aż dw u tlen ek w ęgla i m ocznik stanow ią osta­

teczne produkty utlenienia ciał organ icz­

nych (bezazotow ych i azotow ych) w orga­

nizm ie, a w ydzielana ich ilość stanowi mia­

rę intensyw ności procesów chem icznych w ciele, przeto zm niejszenie ich wskazuje zw oln ien ie przem iany m ateryi. D opiero du­

że dawki alkoholu działają przyspieszająco na w ydzielanie azotu (w postaci mocznika) z organizm u. „Zdaje się, oto słow a fizyjo- loga B u n gego, że w tym w zględzie alkohol d ziała tak, ja k p ew n e silne trucizny, z w ła ­ szcza fosfor i arsen, które powodują zw ięk ­ szenie ilości w ydzielanego azotu przy je- dnoczesnem zm niejszeniu pobieranej ilości tlenu i w ydzielanego dw utlenku w ęgla i w ten sposób sprow adzają stłuszczenie or­

ganów . Zdaje się, że pod w pływ em w szy ­

stkich tych trucizn odbyw a się tworzenie tłuszczu z białka”.

„Temperatura ciała podnosi się ”. Otóż, to zdanie, które najczęściej może przyta­

czają obrońcy alkoholu, je st wprost niepra­

wdą. B espośrednie m ierzenia tem peratury ciała w ielokrotnie stw ierd ziły, że opada ona niżój normy po spożyciu alkoholu. W ogóle na stan ciep łoty naszego ciała składają się

! w tym razie trzy głów ne m omenty: 1) P rzy ­ toczone już dośw iadczenia nad szybkością przem iany m ateryi d ow iod ły, że po um iar­

kow anych daw kach alkoholu szybkość ta m aleje. Z tego ju ż m ożnaby ogólnie wno­

sić, że skoro zjaw iska utleniania, będące głów nem źródłem ciepła, zostają do p ew n e­

go stopnia zredukow ane, rezultat ciep lik o ­ w y m niejszym też w ypaść musi. 2) Z dru­

giej strony n ie należy zapom inać, że sam alkohol w przeważnej części spala się w or­

ganizm ie, a zatem znów w ytw arza ciepło.

L ecz o tem ciep le przedew szystkiem nie w ie­

my, czy ono rzeczyw iście na cośkolw iek zdać się nam może, t. j. czy w ytw arza się we w łaściw em miejscu, o właściw ym czasie, a powtóre ilo ść je g o niknie w porów naniu

j z tą ilością, którą tracim y w sposób nastę­

pujący. 3) A lk o h o l sprow adza rosszerzenie naczyń krw ionośnych w skórze; w skutek tego przez oziębioną pow ierzchnię skóry, która bezustannie prom ieniuje na zew nątrz, p rzepływ a znaczniejsza ilość ciepłej krw i i w ięcej ciep ła uchodzi z ciała. O w o ros­

szerzenie naczyń krwionośnych w inniśm y sobie objaśnić ja k następuje. W ściankach naczyń krw ionośnych znajdują się m ałe m ięśnie okrężne, będące ciągle w stanie czynnego skurczenia się. Bodźce skurczenia się tego w ychodzą od pew nych w łókien ner­

w ow ych, zbiegających się w ow ych m ię­

śniach okrężnych i posiadających w spólny ośrodek w m ózgu. O tóż alkohol poraża ten ośrodek, podrażnienie nerw ow e ustaje, m ię ­ śnie okrężne słabną, naczynia krw ionośne rosszerzają się, skóra nasiąka krwią, co p o ­ znajem y z czerw onego jój zabarwienia.

C zerw ienienie policzków po w ypiciu wina, uważane za skutek pobudzającego działania alkoholu, je st w ięc niczem innem, ja k zja­

wiskiem porażenia.

O koliczność, że po spożyciu wina od czu ­

wam y w ciele podniesienie stanu ciepłoty,

d o p ro w a d ziła do m niem ania, że alkohol podnosi tem peraturę ciała. A le ow o uczu­

cie ciep ła je s t złudzeniem ; pochodzi ono od sp ow od ow an ego przez alkohol drażnienia zakończeń nerw ow ych w b ło n ie śluzow ej żołądka, od tego dalej, że czujem y, ja k c ie ­ p ła krew w zw iększonej ilości p rzyp ływ a do skóry. Istotn ie jed n ak krew n ie jest ogrzaną., lecz raczej och łod zon ą. M oże z łu ­ dzenie to i stąd pochodzi, że ośrodki m óz­

gow e, w yzw alające uczu cie zim na, zostają p orażone— o tem d ok ład n ie n ic jeszcze nie w iem y. W każdym razie faktem jest, że rezultat p ow yższych trzech m om entów , w p ływ ających na gospodarkę ciep ła w or­

g an izm ie pod w p ły w em alk oh olu , okazuje się zaw sze ujem nym (badania N assego, D u- m erila i D em arquaygo, W alth era, N au n y- na i Q u in ck ego, R ichardsona, M anasseina, B ou viera, R in gera, R ickardsa i in .). A lk o ­ h o l ziębi nasze ciało i używ a g o się w ów ­ czas, k ied y chodzi o zm n iejszen ie tem pera­

tury organizm u: w chorobach go rą czk o ­ w ych. I tu w ięc w id zim y, że alk oh ol pożą­

danym je st środkiem w ręku lekarza.

Ze żaden napój alk oh olow y nie jest po­

silnym , pokrzepiającym ciało, na to d o w o ­ d ów dostarcza n iety lk o fizyjologija, lecz i dośw iadczenia czyn ion e na w ielk ich m a­

sach ludzi. P rzek on yw an o się tysiąck ro­

tnie, że żołn ierze, zarów no podczas w ojny ja k i pokoju, we w szelk ich klim atach, p od ­ czas upałów , mrozu i deszczu najlepiej zn o­

szą trudy n aju cią żliw szy ch m arszów , g d y są całk ow icie pozbaw ieni n ap ojów a lk o h o ­ low ych . U ży te k z tego eksperym entalnego w niosku robią dziś we w szystk ich praw ie arm ijach na całym św iecie. Ż ołnierze nie dostają alk oh olu przed ćw iczeniam i; zbyt często, n iestety, w nagrodę daje się im a lk o ­ hol po marszach i uciążliw ych manewrach;

alkohol spraw ia p rzyjem ność i ty lk o tyle ogólnie p ow ied zieć można o jeg o działaniu na organizm . W y zw a la się zaś ta p rzy je­

m ność w skutek d ziałania alkoholu na m ózg.

A działanie to je st porażającem , nie zaś, ja k się ogóln ie m ów i, pobudzającem .

A lk o h o l poraża przed ew szystk iem je d n ę z najw ażn iejszych funkcyj m ózgow ych: j a ­ sn y sąd, krytykę. A dopiero g d y pozby­

liśm y się tych krępujących nas ham ulców , [ w ów czas zdaje nam się, że ten „boski tru - j

n e k ” „dzieli nasze radości”, „koi sm u tk i”.

P raw da, że ma on w łasność w yzw alania w m ózgu wrażeń dobitniejszych, lecz w ąt­

p liw a z tego korzyść. A lk o h o l zagłusza najrozm aitsze uczucia, podobnie ja k dław i k rytyk ę. Stąd też zdaje nam się, że nas Wzmacnia, podczas g d y tylk o przytłum ia u czucie znużenia. N ic d ziw nego, że w ów ­ czas m yśl, w yzw olona z w ięzów krytyki i pozornie wzm ocniona, buja sw obodnie.

T ak jest, m ózg działa żyw iej, lecz z m niej­

szą pew nością siebie. Cóż z tego, że strze­

lec szybciej strzela, je ż e li cierpi na tem c e l­

ność strzałów ? „To, na czego dokładne i zu p ełn e ujęcie potrzeba byłob y kiedyin- dziej znacznego czasu, pojawia się w u m y­

śle jak b ły sk a w ic a ”, lecz, jak błyskaw ica, szybko znika, ośw iecając cały szereg w n io­

sków zup ełn ie nielogiczn ie uporządkow a­

nych. „W ino zaostrza m ózg — pow iedział organista i — spadł ze sch od ów ”, tak brzmi stare p rzysłow ie niem ieckie. Jestto ju ż, co praw da, spraw a gustów , ale w ątpię, czy te m yśli i ten humor, które alkohol sprow adza są w łaśnie dobremi. D ziałaln ość m ózgu podnosi się, lecz w sposób, który bynaj­

m niej n ie m oże skarbić alkoholow i n azw y

„dobroczynnego” napoju.

A lk oh ol ma, w ed łu g cytow anych na po­

czątku słó w , pobudzać gru czoły w yścieła­

ją c e ścianki przew odu pokarm ow ego i w y ­ dzielające pepsynę. T ak ie d ziałan ie o czy ­ w iście sprzyjałoby w sposób znakom ity funkcyi traw ienia. O tóż, je śli chodzi o ta­

k ie ilości, ja k ie zazw yczaj pijane byw ają przy obiedzie w postaci piwa lub w ódki przed obiadem, to stanow czo zdanie p o w y ż­

sze nie jest praw dziw e. K ażdy m oże łatw o zaobserw ow ać na sobie, że czas u p ływ ający po jed zen iu do ch w ili, gdy znów głód się objaw ia, je st rozm aicie d łu gi zależnie od teg o , czy przy jedzeniu pijem y alkohol czy nie. P rzy jednakow o obfitej straw ie czas ten jest znacznie dłuższy w razie, je ż e li p i­

jem y w ino lub piw o (B u n ge). D ośw iad­

czaln ie na zw ierzętach dow iód ł tego ju ż d a ­ w no K laudyjusz Bernard; na ludziach do­

w iedziono tego w wypadku z przetoką żo­

łądkow ą (K retschy) i niejednokrotnie, p o ­ sługując się pom pą żołądkow ą (B uchner).

Co się tyczy ilości bardzo m ałych, zdania są

podzielone. T y le wszakże je s t pew nem , że

N r 19. w s z e c h ś w i a t . 293 je śli n aw et m ała dawka alkoholu może

sprzyjać traw ieniu, to jednakże działa ona stanow czo szk od liw ie, g d y je st przyjm o­

waną. często (w ino, piw o) podczas jedzenia.

P r z y norm alnym procesie traw ienia i małe daw ki alkoholu stanow czo korzyści nie przynoszą, poniew aż zd row y organizm w sposób najodpow iedniejszy i najbardziej z celem zgodny czerpie potrzebną, dla sp eł­

niania sw ych fiinkcyj energiją bez pom ocy środków podniecających, które szybko, za­

m iast w zm ocn ić funkcyją, osłabiają ją.

Znakom ity hygijen ista O esterlen powiada:

„Zgodnie z badaniam i fizyjologicznem i tra­

w ien ie zostaje zakłócone i utrudnione pod w p ływ em napojów w ysk ok ow ych ”. Czy w ięc w iele słuszności ma lekarz, doradzając użycia przed jedzeniem um iarkowanej choć­

by ilo ści „aquae v ita e”, wątpliw em się w y­

daje.

Jeżeli natom iast lekarz leczy alkoholem choroby ostre, takie ja k tyfus, to oczyw i­

ście, ja k z pow yższego sądzić można, naj­

pewniej dobrą ma racyją. W łaśnie w cho­

robie chodzić m oże o sprow adzenie takiego stanu, ja k i alkohol skutkiem sw ych w ła ­ sności fizyjologicznych sprow adzić może, a który tak bardzo je st niekorzystny dla organizm u zdrow ego. N ie zapom inajm y jeszcze, że alkohol należy także do szeregu ciał znieczulających. I to także je st powód, dla którego „koi on sm utki nasze” i dla te­

go może łagod zić cierpienia fizyczne. K tóż | w szakże zechciałby tw ierdzić, że każdy lek

dla tego, że je st lekiem , przynosi korzyść zdrow em u ciału? W tem leży w łaśnie jed n a

z poważnych przyczyn, niepozw alających w ykorzenić przesądu o pożyteczności alk o­

holu. N ik t nie zaleci zdrowem u człow iekow i morfiny lub arszeniku, jak k olw iek są to po­

w szechnie używ ane leki. L ecz iluż ludzi tw ierdzi, że wódka, piwo i wino są zdrowe, poniew aż n aw et chorym lekarze je przepi­

sują! I le w tem jest w in y samych leka- rzów , nie moja rzecz w tej chw ili sądzić tu o tem ').

M aksym ilijan F laum .

') D orywczy te n a rty k u lik nie m a na celn w y­

czerpać całej fizyjologii alkoholu; zaledwie p o ru ­ szone są w nim najw ażniejsze punkty, na których

W P Ł Y W

D Ż D Ż O W N I K Ó W

NA URODZAJNOŚĆ ZIEMI.

A lvan M illson, pom ocnik sekretarza w L a­

gos, w A fryce zachodniej, podaje następu­

jące szczegóły o znaczeniu dżdżow ników dla rolnictwa w kraju Yoruba.

W kraju Y oruba po przejściu lasów ota­

czających na przestrzeni 50 mil (a n g ie l­

skich) laguny ciągnące się na w schód od L agos, rospościera się w ielk i obszar otw ar­

ty , sięgający aż do doliny N igru i poza sta­

ny H oussa. Jedyną różnicą pom iędzy la­

sem i tą traw iastą okolicą jest to, że przed wielom a pokoleniam i rolnicy Y oruby w y­

tęp ili drzewa zapom ocą siekiery i ognia i ogołociw szy ziem ię z pierw otnego jej po­

krycia pozostaw ili tylko w ysokie i poplą­

tane trawy, niesprzyjące napozór w zrostowi drzew głęboko zapuszczających korzenie.

Zato urodzajność tych traw iastych prze­

strzeni jest w razie uprawy praw dziw ie za­

dziwiająca.

G runt składa się z piaszczystej glin y. J e ­ go urodzajność wzm aga się tam, gd zie za­

m iast tw ardszych w arstw występują kruch­

sze skały, zaw ierające m ikę; urodzajność ziem i jest rzeczyw iście zdum iewająca nawet tam , gdzie w arstw a rodzajna nie przew yż­

sza jednej stopy grubości.

W tej okolicy po bardzo prostej uprawie zapomocą samej tylk o m otyki otrzym ują następne zbiory. P ierw szego roku sadzą yam y (D ioskorea) i kukurydzę, oraz w j e ­

poparcie m ógłbym przytoczyć i więcej nazwisk uczonych i m nóstw o tytułów oryginalnych dzieł oraz cytat. Nie chcę go je d n a k przeciążać zbyte­

cznie tym balastem skorowidzowym . N ato m iast muszę w skazać czytelnikow i, kw estyją tą in teresu -

| ją c e m u się, następujące prace, któ re mogą go do­

prow adzić do zapoznania się z całą odnośną lite­

ra tu rą . Są to: A. B aer, D er A lkoholism us, seine Y erbreitung etc. B erlin, 1878 Tenże, D ie T runk- sucht und ih re A bwehr. W iedeń, 1890. Bunge, W ykład chem ii fizyjologicznej i patologicznej. W a r­

szawa, 1889. Tenże, W spraw ie alkoholu, W arsza­

wa, 1889 r. Prócz tego n atu raln ie każdy o bszer­

ny podręcznik fizyjoiogii i farm akologii, z ty ch

ostatn< b ?wlaszcza Binza i Schm iedeberga.

294

sieni drugi raz k u k u ryd zę i bób. N astęp­

nego roku upraw iają to sam o, a trzeciego roku obadwa zbiory składają się z kuk u ­ ryd zy i bobu. N ig d y tu roli nie naw ożą, a po ugorow aniu przez d w a lub trzy lata znow u powtarza się ta sama rotacyja.

W niektórych m iejscach zbierają także pro­

so, baw ełnę, in d ygo, tytoń i banany.

Pom im o tak w yczerpującej upraw y zb io­

ry nie okazują żadnego upadku, a u rod zaj­

ność rzeczonój o k o licy je st tak w ielk a , że sied em d ziesięcio-fu n tow y ład u n ek k u k u r y ­ dzy sprzedają za 4 '/2 denara, a bananów za ; 1 denar (denar, pom ijając kurs g ie łd o w y j

= 5 groszom ), inne zaś produkty kosztują w tym sam ym stosunku, n aw et w ludnych m iastach, ja k Ibadau, które ma posiadać 1 5 0 0 0 0 m ieszkańców .

T ę zadziw iającą urodzajność ziem i M ill- son przypisuje działaniu dżdżow ników . Ca­

ł a pow ierzchnia ziem i je s t pokryta p om ię­

dzy trawą szeregam i w yrzu con ych przez robaki kupek, które mają od '/t do 3 cali w ysokości i zadziw iają sw oją m nogością.

N a przestrzeni dziesiątków m il (an gielsk ich ) p okryw ają one ziem ię tuż je d n a obok dru­

giej; będąc spalone przez słońce zam ieniają się na tw arde grudki g lin y , które po p ierw ­ szym deszczu rosssypują się na drobny p ro ­ szek. N ieco głębiej ziem ia j e s t w e w szy st­

kich kierunkach podziuraw iona niezliczo- nem i kanałam i robaków , w głęb ok ości od 13 cali do 2 stóp robaki w w ielk iej ilości znajdują się w dolnych w arstw ach rodzaj - nej ziem i.

M illson ocenia, że kupki w yrzucane przez robaki w ciągu jednej pory roku w ynoszą, średnio biorąc, p rzeszło p ięć funtów na sto ­ pę kw adratow ą ziem i. W e d łu g tego o b li­

czenia, które uw aża on za bardzo u m iark o­

w ane, roczna praca dżd żow n ik ów w Y o ru b a w ynosi na m ilę kw adratow ą upraw nego gruntu przynajm niej 6 2 2 3 3 tonn ziem i, w yniesionej na pow ierzch n ię z głęb szych w arstw . T a praca trwa corok bez przerw y i w m ow ie będąca okolica A fr y k i zach o­

dniej zaw d zięcza jej żyw ność swej ludności.

G dzie robak n ie pracuje, tam Y oruba wie, że niem a poco zakładać folw arku.

M illson ocenia, że do głęb ok ości dwu stóp każda cząstka ziem i w ydostaje się tym spo­

sobem na pow ierzchnię co dw adzieścia sie­

dem lat.

W m ow ie będący autor mniema, że w z g lę ­ d ny brak w Yorubie niebespiecznych gorą­

czek m alarycznych, przynajm niej w części, n ależy przypisać przew ietrzaniu ziem i przez robaki i ciągłem u w ynoszeniu na p ow ierz­

ch n ię tych cząstek gruntu, w których żyją i mnożą się drobnoustroje m alaryczne.

D żd żow niki z Y oruby należą do rodzaju Siphonogaster i praw dopodobnie tworzą n ow y gatunek. (Naturę: N r 1104).

A . W.

ST O SU N E K CZŁOWIEKA

DO ŚWIATA ZWIERZĘCEGO

W W IE K U K A M IE N N Y M .

(Ciąg dalszy).

II.

E uropa z w yspy i archipelagu, jakim b y ła w okresie trzeciorzędow ym , za forma- c y i eoceńskiej,— w czasie for macy i m ioceń­

skiej zetknąw szy się z innem i masami lą- dow em i, staje się lądem stałym . C hociaż bow iem w schodnia jej część i północna, jak poprzednio, pokryte b y ły falami mórz, lecz zachodnia i południow a znacznie się w y ­ dłużają. W ynurzające się z otchłani mórz w yspy B rytańskie przylegały do F ran cyi, H iszp an ija stykała się bespośrednio z Ma- rokkiem; W ło ch y z A lgierem przez K orsy­

k ę i S ycyliją, a naw et m oże i z Tunisem . O becne morze E giejsk ie przedstaw iało usia­

ną wzgórzam i płaszczyznę lądową, która łą ­ cz y ła G recyją z A zyją m niejszą.

K lim at E u rop y całej był taki, ja k i jest obecnie w krajach podzw rotnikow ych, leżą­

cych pom iędzy 25 a 30 stopniam i szeroko­

ści; w ięc tak i, ja k i posiada A fryk a p ó łn o c­

n a i A rabija, Indyje północne lub M eksyk.

K lim at Isla n d y i odpow iadał podów czas k li­

m atow i W ło ch południow ych, klim at Gren- lan d yi klim atow i F ran cyi południow ej.

P ierw szym w ynikiem takiego klim atu

b yła roślinność praw dziw ie południow a,

N r 19. W SZECH ŚW IAT.

bogata gatunkam i, bujna w sw ych okazach.

W całśj E uropie rosły palm y w kilk u od­

m ianach, drzew o kam forowe, cynam onow e, paprocie zw rotnikow e, laury, mirty. L i­

gn ity islandzkie p ow stały z drzew tulipa­

now ych, platanów , orzechów , cyprysów , krzew u w innego. W lign itach , w ydobyw a­

nych na brzegach B ałtyk u , odkryto drzewo kam forowe i palm y; w lignitach z nad brze­

gu. Renu, pod B onn m im ozę i akacyje.

W G renlandyi p ow stały pokłady całe z li­

ści, ow oców i p n i drzew nych. Niemniej przeto bujną roślinnością, pokryta była po­

dów czas ta zam arzła dzisiaj ziem ia, jak którakolw iekbądź z w ysp polinezyjskich, u przyw ilejow ana obecnie od przyrody.

R oślinność w łaściw a strefie um iarkow a­

nej urozm aicała nadto roślinność południo­

wą. P od jedną, szerokością, w jednym kra­

ju rosły drzew a kam forowe i topole, brzo­

zy, graby, jesion y; palm y sp latały sw e g a ­ łę z ie z klonam i, dębami i bukami.

W arunki istnienia podów czas ludzi m o­

g ły być takie, ja k ie są obecnie na wyspach oceanu Spokojnego. C złow iek nie m iał, człow iek nie zn a ł innych potrzeb oprócz tych , które bez je g o pracy i starania zaspa­

kajała sama przyroda. P o żyw ien ia obficie mu dostarczała bogata i rozm aita roślin ­ ność. U czu cia chłodu n ig d y nie dośw iad ­ czał. Zima n ie zapędzała go do jaskiń.

Skw ar słon eczn y rów nież ma nie dokuczał.

Gorąco uśm ierzane było w ilgocią p o w ie ­ trza, sąsiedztw em wód. A przytem , czyż przed prom ieniam i słońca, spędzającem i mu sen z powiek, człon k i znojnym potem ob le­

waj ącemi, skryć się nie m ógł w cieniu drzew w spaniałych, w gęstw in ie lasów ze w szech stron go otaczających?

B y ły atoli okoliczności, które człow ieka trzeciorzęd ow ego w yryw ały ze spokojnej w egietacyi oceańczyków , które go podnio­

sły z czasem do stopnia k u ltu ry pierw otnej, a następnie w yrobiły zeń człow iek a dziejo­

w ego.

O taczał go św iat zw ierzęcy.

Okres trzeciorzędow y nosi jeszcze nazw ę w ieku zw ierząt ssących. A lb ert Gaudry tw ierdzi, a tw ierdzenia jeg o przyjm uje św iat naukow y, że pod koniec formacyi m iocenicznój przypadał w ielki rozwój zw ie­

rząt traw ożernych, zarówno pod w zględem

rozm aitości gatunków , jako też ilości i w iel­

kości osobników, przedstaw iających dany gatunek. W skutek zaś takiego rosplenie- nia się traw ożernych, m ięsożerne dosięgły podówczas szczytu swej potęgi. A głów nie żyły podówczas ju ż zw ierzęta, które łączą obecnie istniejące rodzaje i gatunki z w y ­ łaniającemu się na początku ow ego okresu z grom ady zw ierząt ssących rodzinam i.

W spaniały obraz fauny trzeciorzędow ej z form acyi mioceńskiej kreśli nam w łaśnie ów znakom ity paleontolog vv najnow szem sw em dziele: L es Anc&tres de nos A nim aux dans les temps góologiąues. Obraz ten po­

służy za tło w ierne dla postaci owoczesnego człow ieka, a nadto, poznam y w nim formy przejściow e tych zwierząt, z którem i na­

stępcy ow ego człow ieka w przyszłości spot­

kać się i przebyw ać m ieli.

D o odtworzenia tego obrazu dostarczył a u ­ torow i m ateryjału w ielce obfity p okład ko­

ści zw ierzęcych, odkryty w A ttyce, u pod­

nóża P enteliku, pod wioską Pikerm i.

„Krajobraz grecki był ożyw iony pi-zez zw ierzęta ssące najbardziej urozmaicone:

tu nosorożce dw ojakiego gatunku (R hino- ceros Schleierm acheri i R. pachygnatus) i dziki olbrzym ie (Sus erym antius); tam m ałpy (M esopithecus P en telici) zw ijają się wśród skał; albo m ięsożerne z rodziny zy - betów , kun, kotów (Ictitherium robustum, I. hipparionum , Prom ephitis, Sim ocyon, M achairodus i cztery inne jeszcze gatunki, zbliżone do lw ów i panter) czyhają” na swą zdobycz. Jask in ie marmurowe P en telik u dostarczały schronienia hijenom (H yaenictis graeca, H yen a exim ia). H ipparyjony (H ip - parion gracile) również ja k i kw aggi i z e ­ bry afrykańskie w n iezliczon ych ” stadach p rzebiegały rów ninę. N iem niej rącze, lecz zgrabniejsze od nich an tylop y tw orzyły l i ­ czne grom ady. K ażda gromada przedsta­

w iała odm ienny gatunek, odznaczający się kształtem rogów (Palaeorcas, A ntidorcas, Palaeoryx). Tragocerus m iał rogi zbliża­

jące się do kozich. W yróżniał się także wśród antylop Palaeotragus postacią w y ­ sm ukłą i wąską głow ą, na którćj w znosiły się rogi tuż nad oczami. H elladotherium , o mniej w ysokich niż żyrafa, lecz gru b ­ szych nogach, któremu podobnego zw ierzę­

cia nie zna przyroda dzisiejsza, a którem u

w ielb łą d u stęp o w a łb y w sile i Giraffa, z b li­

żona do żyrafy obecnie żyjącej, górow ały w śród tych przeżuw ających. A n cyloth e- rium bezzębne, o zakrzyw ionych palcach, b yło rów nież zw ierzęciem pokaźnem . L ecz najw spanialszem ze w szystk ich ssących b y ­ ło D inotherium , straszne zw ierzę, którego

w ysokość do łop atek w y n o siła 4 '/2 m etry, król zw ierząt ow oczesn ych . Jak u roczyście on się przedstaw iał, g d y stąpał na czele dw u gatunków inastodonów (M astodon P en - telici, M. turicensis), o zębach sęczk ow atych i o zębach podobnych do zębów tapira.

A zdała rozbrzm iew ał ry k strasznego Ma- chairodusa z k łam i m ającem i k ształty szty ­ letó w . W ie le in n ych je szcz e zw ierząt, zw ła ­ szcza z fauny drobnej, których m ałe i le k ­ k ie kości w ody p o rw a ły i u n io sły , to w a ­ r z y sz y ły tym olbrzym om . A g ło sy ich w szy­

stkich łą c z y ły się ze śpiew em p tak ów nad niem i...

„ W ielk i rozwój traw ożernych w czasach m iocenu stanow i w historyi zw ierząt ssą­

cych bardzo w ażną epokę. T raw ożern e ż y ­ ją w grom adach. C hw ila rozw in ięcia się traw ożernych je st ch w ilą pokazania się na ziem i stad... T raw ożern e nadały polom i łąkom n ow y w ygląd . O ne to bow iem p rzed staw iały w ow ych czasach ten gw ar- liw y i ru ch liw y św iat zw ierzęcy , tak ró ż ­ n y od pogrążonych w m ilczen iu stw orzeń z okresów poprzednich. P rzytem pam iętać należy, że te zw ierzęta są najponętniejsze ze w szystkich stw orzeń. W ięc n iety łk o n a ­ d ały w ięcej życia i ruchu św iatu z w ie r z ę ­ cem u, ale nadto ten św iat p rzyozd ob iły...

(p. 8 6 - 8 9 , 2 0 6 —2 0 7 )”.

G recyja nie p rzed staw iała podów czas w y ­ jątk u w cale pod w zględ em bogactw a fauny.

P o k ła d y kości odkryte we F ra n cy i pod L e - beron, w H isz p a n ii— pod C oncud, w N iem ­ czech— pod E ppelsheim , w W ęg rzech — pod B altaw ar, dowodzą, że takie sam e zw ierzęta istn ia ły i w tych krajach.

G dzie tylk o przeto udał się człow iek , w szęd zie go otaczał bujny i liczn y św iat zw ierzęcy, wśród którego on był u p ośled zo­

n y, słab y, bezbronny. Sam w idok olb rzy ­ mich gruboskórnych ju ż w zbudzał w nim instynktow ną ob aw ę. M ięsożerne czyh ały, by go pożreć. R ącze stada przeżuw ają­

cych sp ęd zały go z m iejsc odkrytych. P ier-

wszem uczuciem , jak ie powstaw ało na w i­

dok zw ierząt była trw oga, uznanie swój bessilności, bojaźń śm ierci i kalectw a. Na tój podstaw ie tylko stosunek w rogi m ógł się zaw iązać. W zw ierzętach człow iek pier­

w otny w id ział najniebespieczniejsze dla s ie ­ bie istoty, którym w razie możności tylko zło za zło oddawać należy.

Spędzany zew sząd, zaw sze pierzchający i k ryjący się, człow iek rzeczyw isty z u p e ł­

n ie b ył różny w początkach sw ego istnienia od tego, jakim go nam m yty przedstaw iają.

Jak długo czekać należało, by począł ota­

czającym go zw ierzętom nadaw ać imiona!

W bezbronności swój wobec zw ierząt chw ycić m usiał za kaw ałek kam ienia. J ak ­ k o lw iek nędzny oręż był z tego kam ienia w porów naniu do pazurów, rogów i k łów , jak k olw iek ten kam ień z odłupanem i kilku odłam kam i pozostał jak o przyrząd nieokre­

ślonego użytku, w szelako b ył on ju ż narzę­

dziem , w którym w zarodku tk w iła strzała, kula i p ocisk dynam itow y, działające na odległość; leża ł m łot, m ający przekształcić pow ierzchnię ziemi; k ry ł się batóg czy też b erło, kierujące wolą m ilijonów .

D oszed łszy z czasem do tego, by kam ie­

n io w i nadać ostrość pazura i spiczastość kła, nauczył się czło w iek koi-zystać z od n ie­

sionego nad zw ierzęciem zw ycięstw a i po­

żerał je g o m ięso. Jadło zdobyte w obronie zachęcać m ogło do napaści. Z roślinożer­

n ego staw ał się m ięsożernym , a raczej w szy- stkożernym . Zdobyta um iejętność zabes- pieczała go na p rzyszłe czasy. Bez niój w oczekujących go tylu zm ianach k lim a­

tyczn ych istn iećb y nie m ógł.

III.

K rzem ienie, które, bacząc na cel w yrobu, n azyw ać m ożem y narzędziam i człow ieka trzeciorzędow ego, bardziej św iadczyć mogą o istnieniu je g o w ogóle, niż o zajęciach je ­ go, niż o sposobach, któremi o sięg a ł cele, do jakich te narzędzia p rzygotow yw ał. K o­

ści zw ierzęce, ze śladami na nich narzędzi, dow odzą tylk o, że przylegające do nich m ięso czło w iek skrzętnie oskrobyw ał. Po- zatem obszerne pozostaje pole dla dom y­

słó w , opartych na rnniój więcej ścisłśj de-

d u k cyi, tem bardzićj, że św iat zw ierzęcy,

k tóry otaczał człow ieka oraz warunki gieo-

N r 19. AYSZECH ś w i a t . 297 graficzne i klim atyczne, wśród których ten

człow iek istn iał, nadają się szczególniej do w yobraźni.

Inaczej się rzecz przedstawia, gd y idzie 0 człow iek a czw artorzędow ego.

M ożność ułożenia narzędzi, pochodzących z okresu czw artorzędow ego, w porządku chronologicznym w ykazuje zarówno postęp w obrabianiu przez człow iek a tych narzę­

dzi, jako też rozw ijanie się stopniow e p o ­ trzeb człow iek a i sposoby zaspakajania tych potrzeb.

W czw artorzędow ym okresie gieologicz- nym czło w iek w Europie znalazł się w in - nem ju ż otoczeniu zw ierzęcem . Jedne ze znanych z poprzedniego okresu zw ierząt w y g in ęły , inne przeniosły się w od p ow ie­

dniejsze w arunki klim atyczne, inne nako- niec dały początek now ym rodzinom , lub też p rzek ształciły się tylk o w now e gatunki, bardziój zbliżone do istniejących obecnie.

Z m ięsożernych przechow uje się jeszcze czas ja k iś M uchairodus. H ijeny: pręgow a- ta, jask in iow a i plam ista zastępują Ictite- rium y różne i h ijenę ogromną (H . exim ia).

W yosobniają się psy (Canidae): w ilk , lis, lis polarny; dalój koty (Felina): lew ja sk i­

n iow y, lew w łaściw y (F e lis leo), pantera, kot ser w ałow y (F e lis servaloides), ryś, żbik 1 kuny (M astelinae): kuna leśna, kamionka, tchórz, łasica, ja k również wydra, rosomak, borsuk. W ystępują niedźw iedzie (U rsid a e)1 niedźw iedź jask in iow y, niedźw iedź szary (U rsu s ferox), niedźw iedź bury (U . arctos).

Z gruboskórnych: gin ie D inotherium , a m astodonów zastępują słonie: słoń staro­

żytny (E. antiquus), słoń m altański, słoń afrykański, m am ut (E . prim igenius). N o­

sorożców z okresu poprzedniego (Rhinoce- ros Schleierm acheri i R. pachygnatus) za­

stępują: nosorożec M erka i nosorożec w ło ­ chaty (R. tichorhinus). Zjawia się E las- m otherium Sibericum ; zjaw iają się h ip o ­ potamy (H ippopotam us am phibius i H . Pen- tlandi) i Świnia (Sus scrofa). H ipparion g racile, ów potom ek eoceńskiego P achyno- lop h u sa i późniejszego A nchitherium , prze*

kszałca się w konia (E quus caballus, Equus m inor).

Ze zw ierząt przeżuw ających antylopy po­

zostaw iły giem zę (A n tilo p e rupicapra) i su- haka (Cervicapra Saiga). Pow stają inne

dętorożce (Cayicornia): koziorożec, koza dzika, żubr starożytny (B ison priscus), tur starożytny (T aurus prim igenius), tur dłu- goczoły, owco w ół piżm ow y; powstają i peł- norożce (C ervidae): jeleń w ielkorogi (Cer- vus m egaceros), je leń kanadyjski, jeleń (C.

elaphus), ren, sarna *).

L iczne rodzaje skrobogryzów stanowią faunę drobną; tu należą: bóbr, świstak, su- seł, zając, zając bielak (L ep u s variabilis), piszczucha, lem ing, wiewiórka, koszatka, koszatka żołędna (M yoxus nitela), koszatka laskow a(M . avellanarius), mysz leśna, szczur w odny (A rvicola am phibius), szczur dar- niów ka (A . terrestris), polnik (A., ar-vniis), poln ik lodnikow y (A . sivaH s), chomik.

Rospa.trżenie zwierząt czw artorzędow ych w ykazuje, że głów n a epoka rozw oju fauny m inęła, że św iat zw ierzęcy zubożał i zdro­

bniał. L ecz czy ow o zubożenie i zdrobnie­

n ie było takie, by się m ógł zaw iązać inny stosunek pom iędzy człow iekiem i otaczają­

cym go św iatem zw ierzęcym niż ten, ja k i się zaw iązał w okresie trzeciorzędowym ? C zy m ięsożerne mniej na niego czyh ały i mniej go tępiły? Czyż gruboskórne i prze­

żuwające mniej go spędzały, lub trudniej za­

bijać się dawały? Czyż drobna fauna była mniej dokuczliw ą, lub mniej łatw ą stawała się zdobyczą?

N arzędzia człow ieka czw artorzędow ego dowodzą, że stosunek je g o do zwierząt, ja k i z konieczności rzeczy w y n ik ł w okresie trze­

ciorzędow ym , nietylko się nie zm ienił, ale nawet, w skutek now ych warunków, znacz­

n ie się spotęgow ał. Z wroga biernego, p o ­ tulnego, tchórzliw ego człow iek, udoskona­

lając swój oręż, staw ał się wrogiem śm ia­

łym , otwartym , zw ycięskim . Zabijał zw ie­

rzę nastające na sw e życie, dla swój obrony.

Zabijał je, by zyskać pożyw ienie, zabijał w celu okrycia się skórą, gd y go zm iany w klim acie do pozazdroszczenia zw ierzęciu futra p ob u d ziły i do przykrycia się niem zm usiły, a zarazem, by zdobyć w kościach

') Dowiedziona w spółczesność wielu zw ierząt c h a ­ rakterystycznych w jed n y m czasie w płynęła na zaniechanie daw niejszego podziała okresów gieo- logicznych n a podokresy nazyw ane epokam i ró ż­

nych zw ierząt, np. epoka m am uta, niedźw iedzia

jaskiniowego, ren a i t. p.

298

i rogach zw ierzęcia p od atn iejszy niż k a ­ m ień m ateryjał na sw e narzędzia i oręż.

(dok. nast.).

I. R adliń ski.

ZAOPATRUJĄCYCH MIASTA.

(D okończenie).

N iek ied y jed n a k w arunki są tak n iek o ­ rzystn e, w oda je s t tak siln ie za n ie czy szc zo ­ na, że filtrow anie j ś j przez piasek stanow i

G dy próby oczyszczania jój za pośredni­

ctw em piasku nie w yd ały rezultatów pożą­

danych, odw ołano się do filtrowania przez gąbkę żelazną. Jestto produkt niezupełnój redukcyi pospolitśj rudy żelaznćj, hem aty- tu, m ający postać gąbczastą, a utw orzony z m ięszaniny żelaza i je g o tlenków , zaw ie­

rający średnio około 80 odsetek żelaza i 20 tlenu- M ateryjał ten mięszano z potrójną objętością piasku i zastępow ano nim , w gru ­ bości 0,9 m etra, w ierzchnią warstw ę wyżśj opisanych filtrów . M etoda ta słu żyła z po­

czątku dobrze, fi 1 ti-y w szakże zap ych ały się szybko, przepuszczały coraz m niejszą ilość w od y, a czyszczen ie ich w ym agało kosztów nadm iernych. N iepow odzenia te p rzezw y ­ cięż y ł inżynier A nderson metodą bardziej zaw iłą, która przez m iasto została obecnie

F ig. 4. Rewolwer A ndersona do oczyszczania w ody, w przecięciu podlużnem i poprzecznem , oraz w idziany z góry.

środek zu p ełn ie niew ystarczający, w tych razach bardzo dzielnym środkiem oczy sz­

czającym okazało się żelazo, ja k się o tem przekonano, zw łaszcza w A n w erp ii. M ia­

sto to, położone w pośród rów n in y, zdała od w szelkiego źródła, nie posiada i znośnej w ody podskórnej, ch oć zm uszone b yło p o ­ sługiw ać się wodą studzienną. D ok ład n e zbadanie okolicy w y k azało, że n ajk orzyst- niejszem być jeszcze m oże sprow adzanie w ody z rzeki Nfethe, z W aelhern, od d alon e­

go o 18 k ilom etrów od A n w erp ii, chociaż w oda ta, zbrudzona p rzebiegiem przez to r ­ fow iska i odpadkam i ognisk p rzem y sło ­ w ych, jest żółtaw a, posiada woń przykrą i przejęta je st nieczystościam i k łaczkow a- tem i.

przyjęta. O czyszczanie w ody dokonyw a się w przyrządach zw anych rew olw eram i, gdzie znajduje się w zetknięciu z żelazem . P o przejściu przez nie ulega ona silnem u przew ietrzaniu, następnie uw alnia się od przeważnćj części zanieczyszczeń przez osa­

dzanie, a w reszcie filtruje się w sposób zw y k ły .

R ew olw er (fig. 4) składa się z blaszanego walca, poziom o um ieszczonego, o długości 4,5 to , a średnicy 1,5 to , obracającego się na d w u w ydrążonych czopach, przypadają­

cych w końcach jego osi. Czopy te są osa­

dzone ściśle na osiach i stanow ią połączenie m iędzy obracającym się w alcem a p rzew o­

dami stałem i, przez jed en z nich w oda do

w alca przypływ a, przez drugi uchodzi.

N r 19.

P ły ta okrągła G, um ieszozona wprost o tw o ­ ru, którym w oda dopływ a, pozostaw ia m ię­

dzy sw em i brzegam i a ścianam i walca je ­ dynie otw ór obrączkow y o szerokości j e ­ dnego centym etra; zm usza ona przeto prąd w ody do rospościerania się po całem prze­

cięciu walca, niedozw alając mu przebiegać w ąskiem łożysk iem od jed n ego czopu do drugiego. W alec otoczony je s t obręczą zę­

batą I, którćj zęb y zahaczają się o zęby koła drugiego, w praw ianego w ruch dzia­

łaniem motora; szybkość, z jaką w ten sp o­

i uderzają nawzajem dosyć silnie, by p o ­ wierzchnie ich zachow yw ały należytą czy­

stość. Inne znów łopatki i?, których po­

chyłość w zględem tw orzących w alec można dow olnie zm ieniać, odrzucają w ty ł bryłki żelaza, które pęd w ody ze sobą poryw a.

D zw on K , utw ierdzony obok rury odpro­

wadzającej wodę i nieprzyjm ujący u działu w obrocie walca, ma na celu zatrzym yw a­

nie drobnych cząsteczek, odryw ających się przez uderzanie i tarcie. O tw ór J dozw ala w stępu wewnątrz walca, kran zaś M słu ży

L 4

U i : O 1

F ig. 5. B a te ry ja rew olw erów A ndersona 1 i 2 przecięcia, 3 plan. N a praw o u góry przyrządy do w tłaczania pow ietrza: F ru ra doprow adzająca pow ietrze, G dno podziuraw ione i k an ał o tw arty , 1, 2

przecięcia, 3 plan. N a praw o u dołu błona b utw orzona z zanieczyszczeń wody.

sob obraca się w alec, w ynosi na obwodzie jeg o dwa m etry na m inutę. W alec w y p eł­

n iony je s t w Yio swój objętości okruchami żelaza lub surowca, o grubości 0,5 do 1 cen­

tym etra. Ł op atk i D , w idoczne zarówno na podłużnem ja k i na poprzecznem przecięciu w alca (fig. 5), poryw ają przy obrocie ok ru ­ chy żelazne i rzucają je w skroś p rzep ływ a­

jącej w ody. W tien sposób utrzym uje się w dostatecznej w ielkości pow ierzchnię z e t­

knięcia; zarazem zaś k aw ałk i te trącają.się

do wypuszczania pow ietrza podczas n a p eł­

niania walca.

W oda, stosow nie do stopnia sw ego zanie- czyszeczenia, pozostaw ać w inna w walcu od trzech do pięciu m inut. W alec zatem przytoczonych wyżćj w ym iarów przepuścić m oże w ciągu doby około 3 0 0 0 metrów sze­

ściennych w ody. Zużycie żelaza w ynosi

zaledw ie 3 do 9 kilogram ów na 1000 m 3

w ody, trzeba w ięc tylko od czasu do czasu

dorzucać pew ną ilość żelaza.

Nr 19.

P o op u szczen iu w alca w oda je st silnie obładow ana solam i i tlenkam i żelaza, je st bardzo m ętna i posiada wybitną, barw ę rdzy; w yziew a nadto woń błota, co w sk a­

zuje, że oczyszczen ie n ie je st je sz c z e ukoń­

czone, a woda, ja k pow ied zieliśm y, w ym aga p rzew ietrzenia. U sk u teczn ia się to za po­

średnictw em rur p ok rytych otw oram i i z a ­ nurzonych w stu d n ie, do których w oda przechodzi z walców ; nadto, w ychodząc z tych zbiorników , w od a spada w postaci I kaskady po stopniach, p ok rytych koksem ,

co uzu p ełn ia w p ły w przew ietrzania. F ig .5,3 przedstaw ia u m ieszczenie pięciu r e w o lw e ­ rów w W aelhem ; obok w idzim y u rządze­

nie, służące do w tłaczania pow ietrza.

P o p rzew ietrzen iu w od a k laruje się przez osadzanie, a n astęp n ie poddaje się filtro*

w aniu. P r z y całym tym procesie obok dzia­

łan ia m echanicznego zachodzi i chem iczne. | P o d w p ły w em żelaza i tlenu pow ietrza, skutkiem reakcyj, które trudno je st d ok ła­

dnie określić, substancyje organ iczn e u le ­ gają w znacznej części zn iszczen iu . W d a l­

szym ciągu bądź to w zbiornikach, gd zie ciecz się klaruje, bądź w filtrach, zw iązk i żelaza odkładają się w postaci błon k o lo i­

dalnych, które w iążą substancyje w cieczy zaw ieszone i m ikroorganizm y, co p rzysp ie­

sza k larow an ie się cieczy. N adto zaś ta w arstw a k oloid aln a, osiadająca na p o w ierz­

chni piasku w filtrach, tw orzy w łaściw ą w arstw ę filtrującą; m ożna w ięc pop rzesta­

w ać na piasku dosyć grubym , k tóry stan o­

w i jed y n ie podkład. F iltr o w a n ie staje się p rzez to dokładniejszem i szybszem z a r a ­ zem . N ieczystości n ie przedzierają się do piasku i zatrzym ują w pokryw ającej go błonie, dla oczyszczan ia w ięc filtrów w y ­ starcza usuw anie w a rstw y grubości z a le ­ dw ie centym etra.

O statecznie, m etoda A ndersona dostarcza w ody zu p ełn ie czystej i bezbarw nej, nie- posiadającój zg o ła w oni, ani z łe g o smaku;

rezu ltat zaś je st tem bardziej uderzający, że w oda w m iejscu, skąd je st czerpana, je st o w iele bardziej zanieczyszczon a, aniżeli w oda S ek w a n y pod Paryżem . M etoda ta zatem dozw ala oczyszczać wodę, której z w y k łe filtrow anie poradzić nie m oże. U rzą­

dzenia zresztą w A n tw e rp ii zu p ełn ie za w zó r służyć n ie m ogą, filtry bow iem i pom ­

py pochodzą z w odociągów daw niejszych i zostały tylk o do n ow ych w ym agań zasto­

sow ane. P rzew ietr za n ie je st tu zaw sze ko­

nieczne, g d y wszakże woda jest średnio ty lk o zanieczyszczona, można usunąć w tła­

czanie pow ietrza, w ystarcza bow iem pobyt w od y w zbiornikach, g d zie się klaruje.

Metoda Andersona została ju ż zaprow a­

dzona w k ilk u miastach H olan d yi, próbom zaś poddawano ją w P aryżu i B erlin ie.

R ew olw ery budowano w różnych w ielk o­

ściach, od 0,068 litra do 14 m etrów s z e ­ ściennych objętości, tak, że m ogły dostar­

czać od 20 do 6 0 0 0 m 8 na dobę. P rzy do.- św iadczeniach prow adzonych w B ou logn e nad Sekw aną zbiorniki do klarow ania w o­

dy m iały postać koryt, w ysokości mniej więcój m etra, których ściany u góry wspar­

te b y ły okrągłem i prętam i żelaznem i (fig.

5a); gd y w oda zwolna ze zbiorników tych odp ływ ała, pozostaw ała błona, podobna do błony kolodyjonow ój, zw ieszająca się u p rę­

ta żelaznego, ja k b y zasłona. O bjaśnia to działanie, o którem m ów iliśm y w yżej.

M etoda A ndersona niew ątp liw ie uled z m oże ulepszeniom , ale i obecnie ju ż dała dow ody, że służyć może tam, g d zie inne m etody zaw odzą, a naw et być m oże pom o­

cną i przy m etodzie zw yk łego filtrow ania, przyspiesza bowiem robotę i czyni łatw iej- szern oczyszczanie filtrów.

N ietylk o jed n ak natura wód i rodzaj ich zan ieczyszczeń rosstrzygać pow inny o u ż y ­ ciu m etody najstosow niejszej, w arunki m iej­

scow e nastręczać mogą nieraz drogi do zna­

cznych uproszczeń i udogodnień. Ś w iad­

czy o tem now a budowa w odociągów w N an ­ tes, gd zie in żyn ier L efor w miejsce filtrów u ż y ł w ysepki na L oarze. U zu p ełn iw szy podkład naturalny, u tw orzył wpośród rzeki sztuczną w ysepkę z piasku o ziarnach śre­

dniej w ielkości, która je s t ja k b y filtrem na­

turalnym . P rzez piasek ten woda przedo­

staje się. do studni, urządzonej pośrodku w ysepki, skąd pom pa przeprowadza ją do system u rur m iejskich. Metoda ta zaleca się taniością i w w ielu razach zapew ne da się k orzystnie zaprowadzić.

S . K .