Jsfij. 12 (1502). W arszaw a, dnia 19 m arca 1911 r. Tom X X X ,

Jsfij. 12 (1 5 0 2 ). W a r s z a w a , d n ia 19 m a r c a 1911 r. T om X X X ,

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIECONY NAUKOWI PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZEC HŚW IATA".

W Warszawie:

rocznie rb.

kwartalnie rb.

Z przesyłką pocztową

rocznie rb.

półr. rb. 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W Redakcyi »Wszechświata" \ we wszystkich księgar­

niach w kraju i za granicą.

Redaktor „Wszechświata'* przyjmuje ze sprawami redakcyjnemi codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i: W S P Ó L N A Jvr°. 3 7 . T e le f o n u 8 3 -1 4 .

W W Y S O K I M K R A S I E O P O D A L A D R Y A T Y K U J).

II.

H r u s z y c a j e s t l e ż ą c y m fa łd e m . P r a w d ę t ę z d o b y l i ś m y , łą c z ą c s p o s t r z e ż e n i a z e ­ b r a n e w n a t u r z e z w i e l k i e m i lin ia m i, k t ó r e z a z n a c z a m a p a geo lo g icz n a.

Ze z d u m i e n i e m w p a t r u j e m y się o d t ą d w w i e l k ą w y ż y n ę n a d P o s to j n ą , w id z ą c w niej o lb r z y m i e m a s y s k a l n e , w y ru s z o - n e z p i e r w o tn e g o p o ło ż e n ia i p r z e s u n i ę t e w j e d n y m i t y m s a m y m k i e r u n k u .

O k i e r u n k u p r z e m i e s z c z e n i a s k a ł d e ­ c y d u j ą z a w s z e w i e lk i e s k r ę t y .

M a s y s k a l n e w H r u s z y c y m u s i a ł y p ły ­ n ą ć k u p o łu d n io -z a c h o d o w i, z a te m w s t r o ­ n ę A d r y a t y k u , s k o ro s k r ę t cz ołow y N a ­ n o s u z a m k n i ę t ą , za ś s k r ę t k o r z e n i o w y (koło S t u d e n o i P la n i n y ) o t w a r t ą k r z y ­ w iz n ą s p o g l ą d a j ą w p o w y ż s z y m k i e r u n k u .

Z fig. i ł a t w o z ro z u m ie ć , że m a s y w n a z n a c z o n y m fa łd z ie n ie m o g ły ina-

J) Obaoz W s z e c h św ia t Ni 30 i 31 z r. z, (tom X X IX ).

czej p r z e m ie s z c z a ć się j a k t y l k o od pra - wej s t r o n y ku le w e j, czyli w k i e r u n k u

(F ig. l).

F ałd leżący. I sk rzy d ło norm alne, I I skrzydło przew rócone. A sk rę t czołow y, B sk ręt ko rze­

niow y.

s trz a łk i. T a k t e d y s k r ę t y s t a j ą się z a ­ w sze n i e o m y l n e m k r y t e r y u m k i e r u n k u r u c h u m as.

W T a t r a c h , gdzie C z e r w o n e W i e r c h y s t a n o w i ą j e d e n w ie lk i le ż ą c y f a łd z g ra - n i t o w e m j ą d r e m G o ry c z k o w e j - M ałołącz- n i a k a i U p l a z ia ń s k ie g o p o ś r o d k u a w a ­ p ie n ie m K opy M agóry-G iew 7o n t u j a k o z e ­ w n ę t r z n y m p ła sz c z e m , s k r ę t czołow y z a m k n i ę ty j e s t k u p ó łn o cy .

P o w ia d a m y , że w T a t r a c h r u c h m a s

o d b y w a ł się nie j a k w H r u s z y c y i c a ły c h

A lp a c h P o łu d n i o w y c h ( D y n a r y d a c h ) k u

południow i, ale j a k w o g ó le w K a r p a t a c h

k u p ó łn o c y cz y li od t y ł ó w w ę g ie r s k i c h

w s t r o n ę p r z e d m u r z a polskiego.

178 W S Z E C H S W IA T JMa 12

H r u s z y c a p o u cz a, że fa łd y l e ż ą c e d o ­ ch o d z ić m o g ą do w i e l k i c h ro z m ia ró w . G ru b o ś ć te g o f a łd u p rz e c ie ż d o b ie g a i 000 m e t r ó w , j e g o a m p l i t u d a z a ś 20 k i ­ l o m e t r ó w . J a k a j e s t d ł u g o ś ć fa łd u t r u ­ dno j e d n a k o zn a czy ć , g d y ż w k i e r u n k u p ó łn o c n o - z a c h o d n im g i n i e on w g ł ę b o k o ­ śc i a c h z ie m i p o d m a s a m i K r z y ż n e j G ó ry i L a s u T e r n o w a ń s k i e g o . C ią g n ie się d z ie ­ s i ą t k a m i k i l o m e t r ó w p r a w d o p o d o b n i e pod m a s a m i s k a l n e m i t y c h k r a s o w y c h r e g i o ­ n ó w , n i c z e m n ie z d r a d z a j ą c n a p o w i e r z ­ c h n i o b e c n o ś c i s w o je j w g łę b i.

H r u s z y c a , j a k o r o z le g ł a m i a z g a g ó r s k a z b u d o w a n a z j e d n e g o t y l k o l e ż ą c e g o f a ł ­ du, p o z w a l a n a s k u t e k w y r a z i s t e j i n t e r - s e k c y i w m a p i e g e o lo g ic z n e j g łę b ie j z a n a ­ liz o w a ć b u d o w ę w e w n ę t r z n ą .

T e o r e t y c z n i e k a ż d y fa łd l e ż ą c y z w ła s z ­ cza w p o c z ą t k o w y c h s w o i c h s t a d y a c h (fig. 1) w s k a z y w a ć m u s i t r ó j k ą t n i e p o ­ w t a r z a j ą c y się s z e r e g t y c h s a m y c h w a r s t w n a j e d n e j i tej s a m e j p r o s t o p a d ­ łej. W n i k a j ą c w g łą b f a ł d u p rz e c h o d z im y z s e r y i n o r m a l n e j c z y li g r z b i e t o w e j (I), w k t ó r e j k o m p l e k s y le ż ą w p i e r w o t n y m p o r z ą d k u (acz n ie n a m ie js c u ), do s e r y i p r z e w r ó c o n e j c z y li b r z u s z n e j (II), w r e s z ­ cie p o n o w n ie do s e r y i n o r m a l n e j (III), n a ­ le ż ą c e j albo do g r z b i e t u j e s z c z e g ł ę b s z e ­ g o fa łd u albo do n o r m a l n e g o j u ż s u b s t r a - t u m n i e w y r u s z o n e g o , p o z o s t a łe g o w s p o ­ c z y n k u .

T a k j e s t j e d n a k t y l k o w p o c z ą t k o w y c h l a z a c h b u d o w a n i a się. W b a r d z ie j p o s u - n i ę t e m s t a d y u m r o z p o c z y n a się d e g e n e - r a c y a s e r y i p r z e w r ó c o n e j , s t o p n i o w a je j atrofia. S a m o r o z r a s t a n i e się fa łd u l e ż ą ­ ce g o m u s i p r z e c ie ż o d b y w a ć się k o s z t e m p e w n y c h w a r s t w . M e c h a n i k a te g o p r o ­ c e s u d a j e się o k r e ś l i ć w t e n sp o só b : n o r ­ m a l n a s e r y a (I) z o s t a j e w s t a ł y m , n i e ­ z m i e n n y m k i e r u n k u n a p r z ó d p r z e s u w a n a po n a d s e r y ą n o r m a l n ą s u b s t r a t u (III) k o ­ s z t e m w a r s t w p r z e w r ó c o n y c h (II), k t ó r e — j a k m ó w i m y w t e k t o n i c e — z o s t a j ą r e d u ­

k o w a n e w m iąższ o śc i, a n a w e t m o g ą u l e d z z u p e ł n e m u w y p r a s o w a n i u lu b w y ­ tło c z e n iu .

Z r e d u k o w a n i e s e r y i b r z u s z n e j n ie p o ­ le g a w c a le n a z m n i e j s z a n i u s ię o b ję to ś c i sk a ły . W a r s t w y s k a l n e n ie m o g ą u le d z

z g n i e c e n i u n a m a s y o m n ie j s z e j o b j ę t o ' ści. W a r t o ś ć ś c iśliw o śc i s k a ł n a w e t pod n a j w i ę k s z e m i s i ła m i j e s t z n ik o m o m a ła . S p r a s o w a n i e i r e d u k o w a n i e o k r e ś la z a ­ t e m ra c z e j w y d ł u ż e n ie się d a n e j w a r s t ­ w y z ró w n o c z e s n e m z m n i e j s z e n ie m się j e j m ią ż s z o śc i czyli g ru b o śc i.

(Fig. 2).

W m iarę ro z ro stu fałd u leżącego (fig. 1) se ry a I I s ta je się coraz bardziej zred u k o w an ą.

T a k np. n a fig. 3 d a n a w a r s t w a w y ­ s t ę p u j e w s e r y i b r z u s z n e j n a p e w n e j d ł u g o ś c i A B . W s t a d y u m w i ę k s z e g o r o z r o s t u fa łd u w a r s t w a t a o s i ą g n i e p o ­ woli w i ę k s z ą d łu g o ś ć A! B ' lu b A " B " , co p r o w a d z i ć w re s z c ie m u s i do z u p e łn e j de- g e n e r a c y i te j w a r s t w y c z y li j e j z a n ik u l u b w y tło c z e n ia .

(F ig. 3).

R o z m a ite s ta d y a sk rz y d ła p rze w ró co n e g o w fałdach leżących.

T a k t e d y r e g u ł ą s t a j e się w w ie lk ic h f a ł d a c h l e ż ą c y c h w i ę k s z a lu b m n ie j s z a a tro fia s k r z y d ł a p r z e w r ó c o n e g o . H r u s z y ­ c a n ie s t a n o w i w y j ą t k u od r e g u ły .

M a p k a fig. 4 p r z e d s ta w i a t ę w y ż y n ę p o d o b n ie j a k fig. l w Na 30 W s z e c h ś w i a ­ t a z r. z. R ó ż n ic a p o le g a t y l k o n a te m , że r o z m a i t e k o m p l e k s y g e o lo g ic z n e z o ­ s t a ł y t u p r z e d s t a w io n e d la w y r a z i s t o ś c i k r e s k a m i , k r a t k a m i l u b c z arn o .

W i d z i m y j a k flisz o ta c z a H r u s z y c ę ze

w s z y s t k i c h s tro n , w y p e ł n i a j ą c sze ro k o

z a g łę b ie P o s t o j n y ( p l a m k a b i a ł a o z n a c z a

c z a p k ę t e k t o n i c z n ą św . M ichała, p ł y w a ­

j ą c ą n a fliszu), c i ą g n ą c się w z d łu ż p o ł u ­

d n io w o -z a c h o d n ie g o b r z e g u N a n o s u m i ę ­

dzy H r u s z y c ą a k r a s e m T r y e s t y ń s k i m ( C),'

w n i k a j ą c w re s z c ie w ą s k i m k a n a ł e m w do-

N° 12 W S Z E C H S W IA T 179

linę P o d k r a j u , a b y s t a n o w i ć p a r t y ę g r z b i e ­ t o w ą w i e lk ie g o fałdu. M ap k a t a przed-

(Fig. 4).

M apka geo lo g iczn a H ru s z y c y 1 :1 0 0 000. F lisz zaznaczony j e s t czarno, k re d a g ó rn a biało (A k r e ­ da g ó rn a H ru szy cy , B k rasu P o sto jn y , C k rasu T ry e sty ń sk ie g o ). P io n o w e k resk i oznaczają k r e ­ dę dolną (c) i ju r ę (?'), k ra tk i try as. K. G. ozna­

cza m a sy m ezozoiczne Iirz y ż n e j G óry, po d k tó ­ rą H ru s z y c a się zanurza. P o ró w n aj tę m apkę

z fig. 1, Na 30 W szech św iata z r. z.

s t a w i a w p r o s t p rz e k ró j f a ł d u czyli to, co n a z w a l i ś m y i n t e r s e k c y ą geo lo g icz n ą.

S t e r e o g r a m (fig. 5) poucza, że c h c ą c le-

h *

f c

(Fig. 5).

L eżący fałd, podnoszący się w kieru n k u osi po­

dłużnej i śc ięty p łaszczy zn ą poziom ą A B CD.

N a płaszczyźnie A C JE F fałd w y stę p u je w po ­ sta ci p rze k ro ju pionow ego, na płaszczyźnie A B C D w p o sta ci p rze k ro ju poziom ego (in ter-

sekcya geologiczna).

ż ą c y f a łd o d c z y ta ć , n a l e ż y n a m a p ę z a ­ w sz e s p o g lą d a ć w k i e r u n k u lo n g i tu d y - n a l n e g o p o c h y l e n i a m a s y fa łdow ej. L o n - g i t u d y n a l n e p o c h y le n i e z a ś j e s t z a w s z e w y z n a c z o n e o s ią s k r ę tó w .

W p r z y k ła d z i e s t e r e o g r a m u fa łd p o ­ c h y la się od p r a w e j s t r o n y k u le w e j, co u w i d o c z n ia p ł a s z c z y z n a C D F G . N a in- t e r s e k c y ę fa łd u (p ła sz c z y z n a A B C D ) na- I

leży z a t e m p a t r z e ć w k i e r u n k u lin ij D C l u b B A ( u s t a w i a m y z a te m r y s u n e k w ten sposób, a b y linie BJD i A C z n a la z ł y się ró w n o le g le do p a t r z ą c e g o c z y te ln ik a ).

W t e d y dopiero d o s trz e g a się w y ra z iś c ie , że z a m k n ię c ie n ie d a le k o B (w m a s ie b ia ­ łej n a A B C D ) o d p o w ia d a s k r ę t o w i k o r z e ­ n i o w e m u f a łd u czyli z a m k n ię c iu koło E, z a m k n i ę c i e z a ś koło C (rów nież n a A B C D , ale w m a s ie l in io w a n e j) — s k r ę to w i czo­

ło w e m u fa łd u poniżej C (na A C E F ). N a m a p i e g e o lo g icz n ej H r u s z y c a p o c h y l a się l o n g i t u d y n a l n i e w s t r o n ę p ółnocno za­

c h o d n i ą *). To zna czy, że oś s k r ę t u N a ­ n o s u c ią g n ie się w t y m k i e r u n k u , z a n u ­ r z a j ą c się p o d flisz W i p a w y i A j d u s i n y o ra z pod m a s y K rz yżnej Góry.

S p o g lą d a j ą c t e d y n a m a p ę (fig. 4 ) do­

s t r z e g a m y i n t e r s e k c y ę n a j w y r a ź n i e j . R y­

s u n e k b r z e g u fliszowo - k r e d o w e g o H r u ­ s z y c y z a z n a c z a n ie d w u z n a c z n ie t e n w ie l­

k i fałd. J e s t on z w ę ż o n y n a lin ii P od- k r a j — św. Michał, a p o t e m ro z s z e rz o n y i z a m k n i ę t y j a k k l e p s y d r a w b r z e g u N a­

n o s o w y m .

N a m a p ie k r e d a g ó r n a p r z e d s t a w i o n a j e s t k o l o r e m b ia ły m . K r e d a t a c ią g n i e się w z d łu ż w ą sk ie j s m u g i fliszu dolin y p o d k r a js k i e j t w o r z ą c g rz b ie to w ą , n o r m a l ­ n ą s t r o n ę fałdu; r o z s z e rz a się p o t e m n a d ­ m ie rn ie , t w o r z ą c m a s ę N a n o su , p ocz em z a w r a c a z p o w r o t e m , c i ą g n ą c s ię w z d łu ż fliszu P o s t o j n y co raz b a r d z ie j z w ę ż a j ą ­ c y m się p a s k i e m . Koło S tu d e n o p a s e k t e n u l e g a z u p e łn e m u za n ik o w i, t a k , że flisz d o t y k a b e z p o ś r e d n i o d o lo m itu t r y - a s o w e g o ( m a s a k r a tk o w a n a ) . Z n o w u k r e ­ d a g ó r n a ro z sz e rz a się i p rz e c h o d z i w k o m p l e k s k r a s u P o s t o j n y (B ), k t ó r y s t a n o w i p o n o w n ą s e r y ę n o r m a l n ą . K ra s P o s t o j n y p r z e d s t a w i o n y n a m a p i e j e s t t y l k o b a r d z o n i k łą c z ęścią g r z b ie t o w ą w i ę k s z e g o i g łę b s z e g o fa łd u od H r u s z y c y .

J) W y n ik a t o ju ż z teg o , że ogółem kom ­

p le k sy skalne H ru s z y c y p o ch y lają się ku pół-

noco-zachodow i, ja k w sk a z u ją znaczki n a m apce

fig. !, w M 30 W szech św iata z r. z. P o ch y le n ia

w p a r ty i czołow ej N anosu m uszą oczyw iście

b y ć inne; w y sta rc z y przem y śleć problem stere-

o m e try czn ie.

180 W S Z E C H S W IA T J\6 12

Z w ę ż a j ą c y się p a s e k g ó r n o - k r e d o w y koło P o s t o j n y i S t u d e n o j e s t z a t e m se- r y ą p r z e w r ó c o n ą , b r z u s z n ą , m o c n o z r e ­ d u k o w a n ą ; w n a t u r z e s k r z y d ł o to o d p o ­ w i a d a b i a ł e m u m u r o w i , k t ó r y c ią g n ie p o ­ n a d fliszem , j a k to o p i s y w a l i ś m y , w ę d r u ­ j ą c w z d łu ż b r z e g u p o ł u d n i o w o - w s c h o d ­ n ie g o k u e s t y h r u s z y ę o w e j .

N ie t y l k o k o n t u r fliszow y o p a s u j ą c y b ia łe w a p i e n i e k r e d o w e z a z n a c z a z a te m fałd, ale i t a ś m a te g o w a p ie n ia . S e r y a z a ś s k a ł s t a r s z y c h ( z a t e m d o ln a k r e d a , j u r a i t r y a s ) , p o j a w i a j ą c się p o ś r o d k u H r u s z y c y , t w o r z y j ą d r o a n t y k l i n a l n e fa łdu.

Z m a p y w id ać , że d o l n a k r e d a i j u r a (o z n acz o n e k r e s k o w a n i e m p io n o w e m ), l e ­ żą ce n a t r y a s i e po s t r o n i e g r z b ie t o w e j , z a n i k a j ą z u p e ł n i e po b r z u s z n e j s t r o n i e . D o p ie r o koło P l a n i n y te s k a ł y u k a z u j ą się z n o w u w z d łu ż p o ł u d n i o w e g o b r z e g u t r y a s u , k t ó r y z H r u s z y c y , — g d z ie k o ń c z y się k lin e m —s k r ę c a s z e r o k ą t a ś m ą k u p o ­ ł u d n i o w o - w s c h o d o w i w s t r o n ę R a z e k u i C y r k n i c y . W t e n sp o s ó b m a p a g e o l o ­ g i c z n a H r u s z y c y s t a j e się z r o z u m ia ł ą i p r z e j r z y s t ą w ś w i e t l e id e i w i e l k i c h f a ł ­ d ó w le ż ą c y c h . W n a t u r z e , j a k w i d z i e l i ­ ś m y , w s z y s t k o p o t w i e r d z a i z a s i l a t a k ą tezę . B ez id e i w i e l k i c h fa łd ó w s a m o r o z ­ ł o ż e n ie m a s w H r u s z y c y , z a t e m s t a r s z e j ą d r o p o ś r o d k u , t a ś m a g ó r n o - k r e d o w a o b w o d z ą c a to j ą d r o , k o n t u r fliszowo-kre- d o w y , n i e ł ą c z y ł y b y się lo g ic z n ie w je - d n ę i tę s a m ę b u d o w lę.

F a ł d j e d n a k H r u s z y c y , p r z y n a j m n i e j w t y m s t a n i e j a k go dziś n a t u r a r e g e - s t r u j e i m a p a w y r a z i ś c i e o d d a je , n ie j e s t p i e r w o tn y m f a łd e m , w k t ó r y m j e d y n i e a n o r m a l n o ś c i w y s t ę p u j ą w s e r y i p r z e ­ w ró c o n e j, g d z ie k o m p l e k s y z o s t a j ą z r e ­ g u ł y w y p r a s o w a n e .

P r z e d e w s z y s t k i e m u d e r z a r o z r o s t g ó r ­ n e j k r e d y w p r z e d n i e j cz ęści N a n o s o w e j . Co w ięc ej, w ś r ó d te j g ó r n e j k r e d y p o j a ­ w i a j ą się d w ie w ą z k i e s m u g i s k a ł y dol­

no - k r e d o w e j , j e d n a c i ą g n ą c a od R o v t i k o ń c z ą c a się k o ło R a v n i k a , d r u g a z a ­ c z y n a j ą c a się koło L ip ę, a c i ą g n ą c a się aż n a d U b e l s k o ( p o r ó w n a j fig. l ,N» 30 W s z e c h ś w i a t a z r o k u z. z m a p k ą fig. 4).

P o d n o s z ą c się z W i p a w y w m a s y k r a s o ­

we, d o s t r z e g l i ś m y pod D z i w i ń s k i m W i e r ­ c h e m c z a r n e k r e d o w e w a p ie n ie r e k w i e - niow e, a ra z e m z n i e m i ł u p k i c z a rn e , bi- t u m in i c z n e . P óźn iej s p o t y k a l i ś m y t a k i e s a m e w a p ie n ie i w s u c h e j d o linie S em - b ijs k ie j P a j t y .

O ba p a s y l u b p ę tlic e s ą z u p e łn i e o d łą ­ cz one od j ą d r a a n t y k l i n a l n e g o , w e w n ę t r z ­ n e g o . M ap a w s k a z u j e , że są otoczo n e k r e d ą g ó r n ą i że s t a n o w i ą t r u d n o z r a z u z r o z u m i a ł ą a n o r m a l n o ś ć w s k r ę c i e N a n o ­ s o w y m .

Cóż o z n a c z a ć m o g ą d u ż e w ą s k i e s m u ­ gi, n i e z a l e ż n e zu p e łn ie od s ie b ie i k o ń ­ c z ą c e się j e d n a w pobliżu d r u g i e j ?

P ó ł n o c n a p ę tl i c a ro z p o c z y n a się w d o ­ lin ie P o d k r a j u , g d z ie w a p ie n ie cz a rn e r e k w i e n i o w e b e z p o ś r e d n i o g r a n i c z ą z fli­

s z e m koło R o v t. M ała b ia ła p l a m k a p o ­ ś r ó d d o ln ej k r e d y (fig.

p r z e d s t a w i a p ł a t g ó rn e j k r e d y W i e r c h u D z iw iń s k ie - go. P o ł u d n i o w a s m u g a k o ń c z y się n a d U b e ls k ie m , ró w n ie ż d o c h o d z ą c do fliszu.

A b y w y t ł u m a c z y ć p ę tlic e , czyż n ie n a ­ le ż a ł o b y u c i e c się do p r z y ję c i a w e w n ę t r z ­ n y c h k o m b i n a c y j w fałdzie, p o w s t a ł y c h n a s k u t e k r o z d w o je n ia się j ą d r a dolno- k r e d o w e g o w d w i e w t ó r n e d y g i t a c y e ?

W s t a d y u m A (fig. 6 ) fa łd p o s ia d a ł j e ­ sz c z e j ą d r o n ie r o z d w o j o n e . W y ż s z e kom -

(Eig. 6).

Fałd leżący, w którym jądro wewnętrzne ulega rozdwojeniu. Rozrost dygitacyj w pętlice.

p le k s y k r e d o w e o t a c z a ł y to j ą d r o n o r ­

m a ln ie , d o z n a ją c ty l k o r e d u k c y i w s e r y i

b r z u s z n e j . N a s t ę p n e s t a d y u m B w s k a -

JSfo 12 W S Z E C H S W IA T 181

ż u j e r o z d z ie la n ie s ię w e w n ę t r z n e g o j ą d r a n a d w ie d y g i t a c y e , k t ó r e w s t a d y u m C z o s t a j ą w p r a s o w y w a n e co raz d alej w s k r ę t g ło w o w y . R e z u l t a t e m o s t a t e c z n y m t y c h z j a w i s k b ę d z ie s t a d y u m D , w k t ó r e m z n a j d u j e s ię d zisiaj H r u s z y c a . T r z e b a j e d n a k d o d a ć , że m u s i a ł y z a jś ć j e s z c z e z j a w i s k a dalsze, k t ó r e s p o w o d o w a ły z a ­ n i k g ó r n e j k r e d y m i ę d z y p ę t l i c a m i a fli­

sz e m , t a k , że s m u g i d o ln o -k re d o w e b e z ­ p o ś r e d n i o d o t y k a j ą dziś s k a ł y fliszowej s w e m i k o ń c a m i.

Mieczysław Limanowski.

(Dok. nast.).

Z A R Y S O B E C N Y C H G R A N I C P O ­ Z N A N I A N A T U R Y W P R Z E S T R Z E ­

N I I C Z A S I E .

(D okończenie).

P o r z u c a j ą c n i e s k o ń c z o n e p r z e s t r z e n i e g w i a z d o w e i w r a c a j ą c n a p o w i e r z c h n i ę Ziem i, n a l e ż y n a m o b e c n ie z b a d a ć d r u ­ g i — d o l n y k re s n a s z e g o p o z n a n ia , a w ię c n a j m n i e j s z e odległości, j a k i e j e s z c z e m o ­ g ą b y ć z m ie rz o n e .

K r e s e m b e z p o ś r e d n i e g o s p o s t r z e g a n i a , n a j m n i e j s z ą o d le g ło śc ią , k t ó r ą oko w n a j ­ s i l n i e j s z y m m i k r o s k o p i e oce n ić j e s z c z e m oże, j e s t w p r z y b li ż e n i u p i ą t a część t a k zw. m i k r o n a , czyli t y s ią c z n e j części m i li ­ m e t r a lu b m ilio n o w e j cz ęści m e t r a . A toli p o z a b e z p o ś r e d n i e m s p o s t r z e g a n i e m i s t ­ n i e j e j e s z c z e c a ły s z e r e g w ielk o ści z n a ­ cznie m n ie js z y c h ; o ce n ić i z m i e r z y ć j e m o ż n a z i n n y c h z ja w is k , k t ó r y c h p o m i a r j e s t b a r d z ie j u ła t w i o n y .

P r z e d e w s z y s t k i e m n a l e ż ą t u t a j d łu g o ­ ści fal ś w i a t ł a . P a l a ś w i a t ł a żółtego, k t ó ­ re w y d a j ą p a r y sodu, w y n o s i około 3/ 5 m i k r o n a . P a l e w id z ia ln e , z a c z y n a j ą c od f io le to w y c h a k o ń c z ą c n a c z e r w o n y c h , m a j ą d ł u g o ś ć od 2/5 do 4/5 m ik ro n a . F a le p o z a fioletow e c h e m i c z n e s ą j e d n a k z n a ­ c z n ie k r ó t s z e i do ch o d z ą do 7 , 0 m i k r o n a . P r z e c i w n i e p o z a cze rw o n e p r z e w y ż s z a j ą

m i k r o n 1). D a l s z y m e t a p e m w k i e r u n k u k r e s u p o z n a w a n i a N a t u r y w w ie lk o ś c ia c h d r o b n y c h s ą j u ż s t o s u n k i ś w i a t a c z ą s t e ­ c z k o w e g o —m o l e k u l a r n e g o .

T e o r y a c y n e t y c z n a gazów , d z iś p o ­ w s z e c h n i e p r z y j ę t a w n a u c e , u w a ż a te o s t a t n i e j a k o złożone z c z ą s te c z e k , b ę d ą ­ c y c h w c i ą g ł y m r u c h u p r o s to li n ij n y m , k t ó r e g o k i e r u n e k j e d n a k b e z u s ta n n i e się z m i e n i a p o d w p ł y w e m u d e r z e ń c z ą s t e ­ czek j e d n a o d r u g ą . O znaczono d ł u g o ść t. zw. ś r e d n ie j w o ln e j d r o g i c z ą s te c z k i w g a z ie od j e d n e g o u d e r z e n i a do d r u ­ g i e g o — s t a n o w i o n a w z w y k ły c h w a r u n ­ k a c h c iś n i e n ia i t e m p e r a t u r y około 1/ u m i­

k r o n a . C l a u s iu s ró w n ie ż okaz ał, że n a p r z e s t r z e n i ow ej ś r e d n ie j w o ln ej d r o g i z n a jd u j e się około 60 c z ą s te c z e k , a w ięc o d le g ło ś ć m i ę d z y c z ą s te c z k a m i s t a n o w i około 71000 m ik r o n a .

K ilk o m a d r o g a m i b a d a n i a o tr z y m a n o z g o d n y w p rz y b li ż e n i u z p o p r z e d z a j ą c y m r e z u l ta t , że ś r e d n i a o d le g ło ś ć j e d n e j c z ą ­ s t e c z k i — m o l e k u ł y w g a z ie w z w y k ły c h w a r u n k a c h s t a n o w i w s p o m n i a n e 7iooo m i ­ k r o n a . T y m s p o s o b e m w p r z e b i e g u n a j ­ k r ó t s z y c h fal fio leto w y c h m a m y nie w ię ­ cej j a k 100 c z ą s te c z e k , w n a j m n ie j s z e j m o ­ g ą c e j być w m i k r o s k o p ie w i d z i a n ą p r z e ­ s t r z e n i —je s z c z e 200 c z ą s t e c z e k . W c ia ła c h p ł y n n y c h i s t a ł y c h w s p o m n i a n a rz e c z o n a od leg ło ść b ę d z ie z a r a z e m w p r z y b liż e n iu ś r e d n i c ą c z ą s te c z k i. W j a k i c h o d le g ło śc ia c h od s ieb ie z n a j d u j ą się a t o m y c h e m ic z n e , s k ł a d a j ą c e m o le k u łę , o t e m m o ż n a ty l k o s ą d z ić p r z y p u s z c z a ln ie . B y ć może, że j e s t to o d leg ło ś ć w y n o s z ą c a V)0 ś r e d n i c y c z ą s te c z k i, t. j. około

m ik ro n a . Na- k o niec, o s t a t n i e m i c z as y z j a w is k a o p a r t e n a p r z e c h o d z e n i u e le k t r y c z n o ś c i p rz e z g a z y , np. p o d w p ł y w e m p r o m ie n i r a d o ­ w y c h , d a ł y p o d s t a w ę do h y p o t e z y , że w g a z a c h ł a d u n k i e l e k t r y c z n e (jo n y ) łą-

!) P rz y te m zau w aży ć należy, że w szy stk ie p o m ia ry długości fal św ia tła , pom im o ich n a d ­ zw yczajnej drobności, są bardzo ścisłe. F izy k a p ozw ala te nieznaczne rozciągłości oznaczać z d okładnością conajm niej 1|1 000 re z u lta tu , t. j.

w pomiarach, dłu g o ści w ah a ń św ie tln y c h m oże­

m y ocenić jeszc ze w ielkości, stan o w iące 1|,oooo

część m ikrona.

182 W S Z E C H S W IA T No 12

c z ą się z w a ż k i e m i m a s a m i j e s z c z e z n a ­ cznie m n ie j s z e m i n iż a t o m y c h e m i c z n e , i r a z e m z t e m i n a j m n i e j s z e m i c z ą s t k a m i e l e k t r o n a m i o d b y w a j ą s w ą d r o g ę w g a ­ zie. P o d łu g h y p o t e z y e l e k t r o n ó w , k t ó r a od 1897 r. w y w a l c z y ł a so b ie s t a n o w i s k o w n a u c e , m a m y w n a t u r z e w ie l k o ś c i j e ­ szcze m n i e j s z e n iż z w y k ł e a t o m y . Z g o d ­ nie z t ą h y p o t e z ą w i e lk o ś ć m a s y e l e k ­ t r o n u s t a n o w i około 1l2 000 m a s y z w y k łe j a to m u . P o d ł u g K a u f m a n n a w ie lk o ś ć e l e k ­ t r o n u t a k się m a do w i e l k o ś c i b a c y l u s a c h o r o b o tw ó r c z e g o , j a k t e n o s t a t n i do w i e lk o ś c i k u li z i e m s k ie j . E l e k t r o n y w ię c b y ł y b y n a j m n i e j s z e m i c z ą s t k a m i m a t e r y i , k t ó r y c h s p o s t r z e g a n i e d la n a s j e s t do ­ s t ę p n e . O g r a n i c z a j ą c j e d n a k n a s z p r z e ­ g l ą d t y l k o do m o l e k u ł lu b a t o m ó w , k t ó ­ r y c h ś r e d n i c a j e s t n ie m n i e j s z a n iż * 1,0 oo«

m i k r o n a , n i e t r u d n o będ z ie o d p o w ie d z ie ć n a p y t a n i e , ile c z ą s t e k t a k i c h ( a to m ó w ) m oże się p o m i e ś c i ć w e w s z e e h ś w i e c i e w i ­ d z ia ln y m . P o n i e w a ż ś r e d n ic ę a t o m u p r z y ­ j ę l i ś m y n a ^ioooo a lbo m i k r o n a , a m i ­ k r o n s t a n o w i ooo ooo albo i | 106 m e t r a , w ięc ś r e d n i c a tej c z ą s t k i w y n o s i i |10w m e t r a , a z a t e m w m e t r z e s z e ś c i e n n y m z n a j d u j e się 1030 a t o m ó w . J e ż e l i w s z e c h ś w i a t w i ­ d o m y p r z y j m i e m y z a k u lę , k t ó r e j ś r e d ­ n i c a r ó w n a się 1024 m e t r ó w , to o b j ę to ś ć t a k i e j k u l i b ę d z ie w p r z y b li ż e n i u 4 . 1 0 72 m e t r ó w , a p r z y b li ż o n a ilość a t o m ó w m o ­ g ą c a się w n ie j p o m i e ś c i ć około l . l o 102.

T y m s p o s o b e m c z t e r y z 102 z e r a m i p r z e d ­ s t a w i a n a j w i ę k s z ą lic z b ę , j a k ą r e a l n i e p o m y ś l e ć m o ż e m y . J e ż e li n a s z e r o z u m o ­ w a n ie p r z e n i e s i e m y n a e l e k t r o n y , to w y ­ p a d n i e j e s z c z e d o d a ć k i l k a zer. O c z y w i­

ście w s z y s t k i e te w y w o d y a r y t m e t y c z n e m a j ą t y l k o z n a c z e n i a d la o k r e ś l e n i a owej s k a l i p o z n a n ia , z k t ó r ą s t a r a l i ś m y się z a ­ po zn a ć. J e ż e li o z n a c z y m y s t o s u n e k m i ę ­ d z y n a j w i ę k s z ą o d le g ło ś c ią , j a k ą m o ż e m y w y m i e r z y ć (100 l a t ś w i e t l n y c h lu b 1018 m e tró w ) , a n a j m n i e j s z ą w y m i e r z a l n ą (^ioooo m i k r o n a l u b i | 10io m e t r a ) , to o t r z y ­ m a m y s t o s u n e k w y r a ż o n y p rz e z 102S albo j e d n o ś ć z 28 z e ra m i.

* *

P o z o s t a je n a m t y l k o j e s z c z e p o w ie d z ie ć k i l k a słów o k r e s a c h p o z n a n ia w czasie.

B a d a n i e c z a s u j e s t ś c iśle p o łą c z o n e z p o j ę c ie m r u c h u . G dzie n i e m a r u c h u i z m i a n y , t a m n i e m a p o d s t a w y do o z n a ­ c z e n ia t r w a n i a . D l a te g o p o z n a n i e c z a su j e s t m ożliw e t y l k o prz ez b a d a n ie p r ę d ­ k o ś c i b i e g u ciał m a t e r y a l n y c h l u b p r z y ­ n a j m n i e j z m ie n n o ś c i z j a w i s k o b s e r w o ­ w a n y c h .

J e ż e l i p r z e d e w s z y s tk i e m z w r ó c i m y się do r u c h u ciał m a t e r y a l n y c h , to n a j w i ę ­ k s z e c h y ż o ści, j a k i e cz ło w ie k m oże o t r z y ­ m a ć t e c h n i c z n ie , s ą to c h y ż o ś c i p o c is k ó w a r t y l e r y j s k i c h . R o s n ą one o c z y w iś c ie z po ­ s t ę p e m t e c h n i k i m a t e r y a ł ó w w y b u c h o ­ w y c h i b a l i s t y k i , lecz w k a ż d y m ra z ie d a j ą w i e lk o ś c i b ard z o z n a c z n e , d o s i ę g a ­ j ą c e w c h w ili w y l o t u k i l k a s e t i w ięcej m e t r ó w n a s e k u n d ę . W r z e c z y w is to ś c i w s k u t e k o p o ru p o w i e t r z a c h y ż o ś ć w y lo tu s z y b k o się z m n ie j s z a .

Z s z y b k o ś c i ą p o c is k ó w a r t y l e r y j s k i c h w s p ó ł z a w o d n i c z ą p r ę d k o ś c i m o l e k u ł g a ­ z o w y c h , k t ó r e n a p o d s t a w i e o b r a c h o w a ń t e o r e t y c z n y c h t e o r y i c y n e t y c z n e j g a z ó w d a j ą w ie l k o ś c i n a j p r a w d o p o d o b n i e j s z e t a ­ k ie g o ż p o rz ą d k u , np. dla t l e n u około 500 m e t r ó w , d la w o d o r u około 1800 m e t r ó w n a s e k u n d ę . N a jw ię k s z e r z e c z y w i s t e p r ę d ­ k o ś c i u r a g a n ó w d o c h o d z ą 50 m e t r ó w n a s e k u n d ę .

I n n e w ielkie sz y b k o ś c i m a t e r y a l n e s p o ­ t y k a m y j u ż w ś w ie c ie k o s m i c z n y m . Z a ­ c z y n a j ą c od Ziem i, k t ó r a j a k w ia d o m o p o s i a d a d w a g łó w n e r u c h y — o b r o t o w y około s w e j osi i p o s t ę p o w y około S ło ń ­ ca, s p o s t r z e g a m y , żo c h y ż o ś ć m a t e r y a l n a o b r o t u d o w o ln e g o p u n k t u n a r ó w n i k u Ziem i w y n o s i około 460 m e t r ó w n a s e ­ k u n d ę . J e s t o n a z a te m 9 r a z y w ię k s z a od p r ę d k o ś c i n a j s i l n ie j s z y c h u r a g a n ó w . Ale j e s t to w i e l k o ś ć je s z c z e b a r d z o n i e ­ z n a c z n a w p o r ó w n a n i u z p r ę d k o ś c i ą Z ie­

m i w p r z e s t r z e n i. T a o s t a t n i a w y n o s i ok o ło 30 k i l o m e tr ó w n a s e k u n d ę !

I i n n e c h y ż o śc i m a t e r y a l n e b ie g ó w ciał n i e b i e s k i c h s ą b a r d z o z n a czn e . T a k np.

k s i ę ż y c p r z e b i e g a n a s e k u n d ę w r u c h u

o b r o t o w y m około Ziem i p r a w i e pół k i l o ­

m e t r a , m a t e r y a l n e c z ą s t k i n a r ó w n i k u

No 12 W S Z E C H S W IA T 183

s ł o n e c z n y m około k i l o m e t r a , n a r ó w n i k u J o w i s z a n a w e t około 13 k ilo m e tr ó w .

Z m a t e r y a l n y c h s z y b k o ś c i w św ie c ie p l a n e t a r n y m w s p o m n i e ć należy j e s z c z e 0 p r ę d k o ś c i w y b u c h ó w p r o t u b e r a n c y j s ł o ­ n e c z n y c h . B y ł y p r z y p a d k i, g d y w y b u c h y m a t e r y i g o r e ją c e j d o c h o d z iły t y s i ą c a 1 w ięcej k i l o m e tr ó w n a se k u n d ę !

W ś w i e c ie g w i a z d o w y m s p o t y k a m y s z y b k o ś c i m a t e r y a l n e ta k i e ż s a m e lub je s z c z e z n a c z n ie js z e . W s p o m n i a n a j u ż w y ż ej g w i a z d a 1830 k a t a l o g u G room bri- d g e a p r z e b i e g a po k u li n ie b i e s k i e j r u c h e m w ł a s n y m około 7 s e k u n d w ł u k u n a rok.

W o b e c z n a n e j jej od n a s odległości, o d ­ p o w i a d a to s z y b k o ś c i p o s t ę p o w e j około t y s i ą c a k i l o m e tr ó w n a s e k u n d ę , t . j . p r a ­ wie s z y b k o ś c i w y b u c h ó w p r o t u b e r a n c y j sło n e c z n y c h . P o n ie w a ż gw iaz d , k t ó r y c h r u c h y w ł a s n e w ł u k u n i e b i e s k im s ą p o ­ d o b n e j w ielk o ści j a k w s p o m n i a n e j g w i a ­ z d y , j e s t z n a c z n i e w ięcej, p a r a l a k s y zaś ich, a z a t e m i odleg ło ść od n a s n ie zo­

s t a ł y o z n a c z o n e —j e s t o n a w ię c z n a c z n ie w i ę k s z a od g w i a z d y G ro o m b r id g e a , — m o ­ ż e m y z a t e m w n io s k o w a ć , że w św iec ie g w i a z d o w y m s z y b k o ś c i r u c h u m a t e r y a l - n e g o p o r z ą d k u t y s i ę c y , a n a w e t d z i e s i ą t ­ k ó w t y s i ę c y k i lo m e tr ó w n a s e k u n d ę s ą z u p e łn ie m ożliw e.

N a k o n ie c , k r e s e m s p o s t r z e g a n e j s z y b ­ k o śc i m a t e r y a l n e j b y ło b y z a u w a ż o n e u t w o r z e n i e m g ł a w i c y n a m i e j s c u now e j g w i a z d y , p o w s t a ł e j 1901 r. w k o n s te l a c y i P e r s e u s z a . M g ła w ic a ta ro z s z e r z a ła się t a k sz y b k o , że je ż e l i w id z ia ln e r o z p ły w a ­ nie się g w i a z d y w m g ł a w i c ę o p a r t e było n a fa k c ie m a t e r y a l n y c h w y b u c h ó w , to m u s i a ł y się one o d b y w a ć z s z y b k o ś c ią s e t e k t y s i ę c y k i l o m e t r ó w n a se k u n d ę . Te o l b r z y m i e sz y b k o ś c i, n ie m a j ą c e s o ­ bie p o d o b n y c h w ś w ie c ie m a t e r y a l n y m , s k ło n iły n i e k t ó r y c h b ad a c z ó w do i n n e g o p o g l ą d u n a rz e c z o n e z j a w is k o — p r z y p u s z ­ czono, że m g ł a w i c a i s t n i a ł a j u ż p o p r z e d ­ nio lecz b y ł a c ie m n a i g d y się g w i a z d a zap aliła , św ia tło zaczęło m g ła w ic ę o ś w i e ­ cać kolejn o , t . j . w id z i e l iś m y p r o c e s r o z ­ s z e r z a n ia się ś w ia tła . K t ó r a z t y c h h y- p o te z o d p o w ia d a rz e c z y w is to ś c i, p r a w d o ­ p o d o b n ie n i g d y w ie d z ie ć n ie b ę d z ie m y .

O s ta t n i e z j a w is k o n a p r o w a d z a n a s n a n o w y ro d z aj s p o s t r z e g a n i a r u c h u —n i e t y l ­ ko za p o ś r e d n i c t w e m b i e g u ciał m a t e ­ r y a ln y c h . T a k i c h p r o c e s ó w w n a t u r z e j e s t p e w n o b a r d z o dużo; t u w s p o m n i m y t y l k o o p o d r a ż n i e n i u n e r w o w e m , k t ó r e p r z e b i e g a około 30 m e t r ó w n a s e k u n d ę , o d ź w ię k u , k t ó r y j a k o z ja w is k o r u c h u fa­

low ego ciał m a t e r y a l n y c h p r z e b i e g a (w p o ­ w i e t r z u p o d z w y k ł e m c iś n ie n ie m ) p r z e ­ szło 300 m e t r ó w n a s e k u n d ę , i n a k o n i e c o św ie tle , te m z j a w i s k u fa lo w eg o r u c h u e te r u , k t ó r e g o s z y b k o ś ć p rz e n o s i p ra w ie m ilion r a z y s z y b k o ś ć ro z s z e r z a n i a się d ź w ię k u w p o w ie t r z u , t. j. 300 000 k ilo ­ m e t r ó w n a s e k u n d ę . J e s t to n a j s z y b s z y ze z n a n y c h n a m r u c h ó w — j e s t on z a r a ­ zem n a z a s a d z ie t e o r y i M a x w e lla — s z y b ­ k o ś c i ą r o z s z e r z a n i a się w p r z e s t r z e n i z j a ­ w i s k e l e k t r o m a g n e t y c z n y c h , s t a n o w i ą ­ c y c h — n a p o d s t a w i e tejże t e o r y i — p o d ście- lisk o z j a w i s k ś w i e t l n y c h x).

K oń c ząc t ę w i ą z k ę fa k tó w , z a c z e r p n i ę ­ ty c h z w y n ik ó w b a d a ń r ó ż n y c h d ziałó w w ie d z y o P rz y ro d z ie , w id z im y j a k d r o b n a j e s t z d o b y t a przez n a s w y s e p k a w ie d z y w śró d o c e a n u N ie sk o ń c z o n o śc i. S łu s z n ie m y ś l tę, w y r a z i ł j e d e n z n a j w i ę k s z y c h u m y s łó w , j a k i e lu d z k o ś ć w y d a ła , n i e ­ śm i e r t e l n e j p a m i ę c i Iz a a k N e w to n : „ z d a ­ wało mi się, że b y ł e m d ziec k iem , k t ó r e n a d b r z e g i e m m o r z a się b aw i. C i e s z y ­ łe m się, g d y m z n a la z ł k a m y k g ła d s z y lu b p i ę k n i e j s z ą m uszelkę ; a t y m c z a s e m w ie lk i O cean P r a w d y r o z c ią g a ł się t a j e ­ m niczo p r z e d e m n ą " .

Henryk Merczyng.

*) N a p o d sta w ie h y p o te z y L o re n tz a i E in ­ ste in a o zasadzie w zględności, p rz y ją ć należy, że a b so lu tn y m k resem ohyżości m usi być w ła ­ śnie pręd k o ść św iatła. Ż aden ru c h p ręd szy od tej o sta tn ie j nie może istn ieć . W św iecie e le k ­ tro n ó w d o strze g am y je d n a k n ie k tó re chyżości ju ż o ty le zbliżające się do te j kresow ej, że po­

zw o liły B u c h e re ro w i (1909) spraw dzić d o św ia d ­

czalnie n ie k tó re w n io sk i z h y p o te zy E in ste in a .

184 W S Z E C H S W IA T JSlś 12

L . O U E N O T pr®f. na w y d z. p rz y r. w N an c y .

N I E D Z 1 E D Z I C Z E N I E C E C H N A B Y ­ T Y C H x).

C e c h ą n a b y t ą j e s t r ó ż n ic a m i ę d z y n o r ­ m ą a f l u k t u a c y ą ; j e s t to m o d y f i k a c y a , z j a w i a j ą c a się w j a k i m k o l w i e k w i e k u z w ie rz ę c ia j a k o n a s t ę p s t w o p r z y c z y n y z e w n ę t r z n e j i p r z y p a d k o w e j , s k u t k i e m czego, o i l e b y t a p r z y c z y n a n ie is t n ia ła , m o d y f i k a c y a n ie m o g ł a b y się w ż a d e n sp o só b zjaw ić .

B a rd z o dużo d y s k u t o w a n o — z b y t c z ę s to n ie z d a j ą c s o b ie d o b rz e s p r a w y , co to j e s t w ła ś c iw ie c e c h a n a b y t a — n a d od zie­

d z i c z a n ie m t e j z m i a n y s o m a t y c z n e j , g d y ż L a m a r c k i j e g o s z k o ła w z ię li to o d z ie d z i­

c z a n ie za j e d y n y p u n k t w y j ś c i a t e o r y i e w o lu c y i, a D a r w i n i H. S p e n c e r ró w n i e ż j e z a a k c e p to w a l i. P r z y p u s z c z a n o , że z m i a ­ n a s o m a t y c z n a , w y w o ł a n a p r z e z p r z y c z y ­ n ę z e w n ę t r z n ą , o d b i j a się, n i e w i a d o m o j a k i m s p o s o b e m , n a k o m ó r k a c h p łc io ­ w y c h , t. zn. s t a j e się d zie d z ic z n ą , a w n a ­ s t ę p s t w i e t e g o t a k a s a m a z m i a n a s o m a ­ t y c z n a w y s t ę p u j e m n ie j lu b w ię c e j d o ­ k ł a d n i e w n a s t ę p n e m p o k o l e n i u s p o n t a ­ n ic z n ie , b e z u d z i a ł u b e z p o ś r e d n i e j p r z y ­ c z y n y z e w n ę t r z n e j , k t ó r a t ę z m i a n ę w y ­ w o ł a ł a u ro d z ic ó w . W e i s m a n n i w ie l u i n n y c h b io lo g ó w , p r z e c iw n ie , z a p r z e c z a ją b e z w z g l ę d n i e m ożliw o ści p r z e n i e s i e n i a m o d y fik a c y i s o m a t y c z n e j , u w a ż a j ą c s ł u ­ sznie, że w o b e c d z is ie js z e g o s t a n u n a sz e j z n a jo m o ś c i k o m ó r e k r o z r o d c z y c h i i c h s t o s u n k ó w z c i a ł e m (som a) o d b i j a n i e się te j z m ia n y n a p la z m ie z a r o d k o w e j b y ł o ­ b y z u p e łn ie n i e z r o z u m i a łe .

P r z e j r z y j m y r o z m a i te c z y n n ik i, m o g ą ­ ce w y w o ł a ć z m i a n y s o m a t y c z n e i o s ą d ź ­ m y , c z y s k u t k i ic h w p ł y w u s ą d z ie d z i ­ czne.

O k a l e c z e n i a . J e s t to c e c h a n a b y t a n a j p r o s t s z a i n a j p e w n i e j s z a , j a k ą s o b ie

i) W y ją te k z dzieła C uenota: L a g e n e se des especes aninaales. P a r y ż 1911. (P rzy p . tłum .).

m o ż n a w y o b r a z ić ; d o ś w i a d c z e n i a j e d n a k i o b s e r w a c y e d o w o d z ą bez c i e n i a w ą t p l i ­ wości, że o k a le c z e n ia a b s o l u t n i e się nie dziedziczą, ja k k o lw ie lc b y b y ł y p o w t a r z a ­ ne, j a k k o l w i e k w c z e s n e . O b c in a n o o g o ­ n y m y s z o m i sz c z u ro m w m ł o d y m w i e ­ k u p r z e z w iele p o k o l e ń n a s t ę p u j ą c y c h po s o b i e (22 g e n e r a c y e m y sz ), p o m im o t e g o m ło d e z a w s z e się r o d z iły z o g o n em z u ­ p e łn ie w y k s z t a ł c o n y m (1 592 m y s z u r o ­ d z o n y c h z r o d z ic ó w o p e r o w a n y c h w d o ­ ś w i a d c z e n i a c h W e is m a n n a ) .

O k a le c z e n ia e t n i c z n e , s t o s o w a n e u w ie ­ l u l u d ó w od c z a s ó w n i e p a m i ę t n y c h , o b r z e ­ z a n ie u S e m itó w , o k a le c z o n e n o g i C h i ­ n e k , w y r y w a n i e s ie k a c z y , d z i u r y w w a r ­ g a c h , n o sie i u s z a c h i t. d., obcięcie ogo­

n a i uszów , p r a k t y k o w a n e n a w i e l u r a s a c h p s ó w i ow iec, nie p r z e n o s z ą się n a p o ­ t o m s tw o , w s k u t e k cz ego o k a le c z e n ie t r z e ­ b a p o w t a r z a ć w k a ż d e m p o k o len iu . N ie n a l e ż y m ie s z a ć o cz y w iś cie t y c h p r z y p a d ­ k ó w o k a le c z e n ia z f a k t e m i s t n i e n i a k o ­ t ó w bez o g o n a n a w y s p i e M an l u b w J a ­ ponii, n a k t ó r y c h nie p r a k t y k o w a n o o b c i­

n a n i a , u k t ó r y c h w ię c o g o n z m n ie j s z o n y l u b b r a k z u p e ł n y j e s t c e c h ą w r o d z o n ą , d z ie d z ic z n ą .

W r e s z c ie o k a l e c z e n ia n a t u r a l n e , t a k j a k d o ś w ia d c z a ln e , n ie w y w o ł u j ą ż a d n y c h z m ia n d z ie d z ic z n y c h ; h y m e n k o b i e t, ro z ­ r y w a n y p o d c z a s p ie rw sz e j k o p u l a c y i od w i e k ó w , n ie o k a z u je c e c h z a n ik u ; nie w i­

d a ć ró w n ie ż w c a le z n a k ó w z m n i e j s z a n ia się lic z b y l u b w y m i a r ó w n ó g u z w ie rz ą t, p o s i a d a j ą c y c h zd o ln o ść a u t o t o m i i k o ń ­ c z y n , j a k np. k r a b y i p r o s t o s k r z y d ł e . P e ­ w n e j e s t , że p r z y k ł a d y rz e k o m e d z ie d z i­

c z n o śc i o k a l e c z e ń u z w i e r z ą t d o m o w y c h i w ro d z in a c h lu d z k i c h , dość często p o ­ d a w a n e , s ą p r o s t y m z b i e g i e m o k o lic z n o ­ ści, n ie p r z e d s t a w i a j ą c y m g łę b s z e g o i n ­ t e r e s u , a c z ę s t o ' i w ię k s z e j a u t e n t y c z n o ­ ści, an iż e li „ z a p a trz e n ie s i ę “ k o b i e t b r z e ­ m ie n n y c h .

C h o r o b y , w y w o ł u j ą c e z a t r u ­

c i e (i n t o k s y k a c y ę ) o g ó l n e . C h o ­

r o b y ogó ln e s p o w o d o w a n e prz ez p a so rz y -

ty , j a k s z k a r l a t y n a , ospa, odra, g o r ą c z k a

ty f o i d a l n a , syfilis, d y f t e r y t , p o z o s t a w ia j ą

u o s o b n ik a u le c z o n e g o i m u n iz a c y ę t r w a ­

łą (c e c h a n a b y t a ) , k t ó r a się n ie p r z e n o s i

M 12 W S Z E C H S W IA T 185

n a p o to m s tw o . J e d n a k dziec i n ie z a ra ż o - ne, z r o d z o n e w czasie c h o r o b y m a t k i , m o ­ g ą p o s i a d a ć u o d p o rn ie n ie , p o n i e w a ż t o k ­ s y n y m a t c z y n e p r z e d o s t a j ą się p rz e z ło ­ ż y s k o i p o w o d u j ą i m u n iz a c y ę pło d u , ja k - g d y b y t e n o s t a t n i s a m p r z e c h o d z ił d a n ą c h o ro b ę. E h r l i c h i in n i s t w i e r d z il i , że s a m ic e m y sz, ś w i n e k m o r s k i c h i k r ó l i ­ ków , u o d p o r n io n e p rz e c iw p e w n y m sub- s t a n c y o m t o k s y c z n y m , r ó w n i e ż m o g ą p r z e n i e ś ć ( n a w e t po u p ł y w i e 30 m ie się ­ cy od o s t a t n i e g o z a s t r z y k n i ę c i a u o d p o r ­ n i a j ą c e g o ) i m u n iz a c y ę m n ie j l u b w ięcej c a łk o w i t ą n a sw e młode, lecz u o d p o r n i e ­ n ie to n ie j e s t t r w a ł e i w ż a d n y m r a z ie nie p r z e c h o d z i n a p o k o le n ie n a s t ę p n e ; sa m i c e sz c z e p io n e p rz e c iw d y f te r y i, w ą ­ g lik o w i, tężc o w i i w ś c i e k li ź n ie p rz e n o s z ą n a sw e p o to m s tw o i m u n iz a c y ę n ie z u p e ł­

n ą lu b n a d z w y c z a j z m ie n n ą . U o d p o r n i o ­ n e s a m c y n ie p r z e k a z u j ą s w y m m a ł y m w c a le im u n iz a c y i, co d o s k o n a le w y k a ­ zuje, że u o d p o r n ie n ie p ł o d u j e s t s k u t ­ k i e m w y m i a n y ło ż y sk o w e j, a n ie d zie­

d z ic z e n ie m c e c h y n a b y t e j .

Co d o ty c z ę s k u t k ó w i n n y c h c h o ró b , t r z e b a w iele k r y t y c y z m u , a b y r o z s t r z y ­ g n ą ć k w e s t y ę , co j e s t rz e c z y w iś c i e c e ­ c h ą n a b y t ą . G d y np. u j a k i e g o ś czło­

w i e k a w s k u t e k z m ę c z e n ia oczu lu b w y ­ tężo n e j p r a c y fizycznej w z r o k s ł a b n i e lub n a w e t n a s t ę p u j e ś l e p o t a z u p e łn a , j e s t to s k u t k i e m s k ł o n n o ś c i dzied z iczn e j do ś l e ­ poty; o c i e m n ie n i e p o z o r n ie n a b y t e nie j e s t n ie m w rz e c z y w is to ś c i, g d y ż n iezn a - czące w g r u n c ie rz e c z y n a d u ż y c ie , nieza- wri e r a j ą c e nic n ie b e z p ie c z n e g o d la o so b ­ n i k a n o r m a l n e g o , w y w o ła ło w d a n y m p r z y p a d k u ch orobę; s k ł o n n o ś ć t a będzie m o g ła b y ć p r z e n i e s i o n ą i u m o ż liw i w y ­ s t ą p i e n i e p o n o w n e c h o r o b y oczu u po ­ t o m s tw a .

C h o r o b y c z y li z a t r u c i a p o w o ln e , j a k syfilis, s u c h o t y , a lk oholizm , z a t r u c i e oło­

w ie m m a j ą s k u t k i d w o j a k ie g o ro d z a ju : p o p i e r w s z e d z i a ł a j ą n a ciało d a n e g o o s o b ­ n ik a , w y w o ł u j ą c c h a r a k t e r y s t y c z n e p r z y ­ p ad ło ści (c e c h y n a b y te ); p o d r u g i e d z i a ­ ł a j ą n a k o m ó r k i rozrodcze, m o d y fik u ją c i c h w e w n ę t r z n ą b u d o w ę w te n sposób, że p o t o m s t w o c h o r e g o o s o b n ik a będzie m o g ło p o s i a d a ć c e c h y now e, w ś r ó d k t ó ­

r y c h z n a j d ą się m u t a c y e , r o z w i j a j ą c e się w sp o só b w ł a ś c i w y k a ż d e j z d a n y c h in- t o k s y k a c y j , co w y t w o r z y syfilis, s u c h o t y i a lk o h o liz m dziedziczny. P r z y p a d ł o ś c i s o m a ty c z n e , czyli n a b y t e n ie b ę d ą t u b e z w a r u n k o w o p rz e n ie s io n e n a p o t o m ­ stw o, lecz m oże się zd a rz y ć , że u ł o m n o ­ ści d z i e c k a b ę d ą p o d o b n e do p r z y p a d ł o ­ ści ro d z ic a ; n p . o ty ło ś ć lub c h o r o b y n e r ­ wowe, t a k c z ę s te u p o t o m s tw a a l k o h o li­

ków , p r z y p o m i n a j ą do p e w n e g o s t o p n ia o tłu sz c z e n ie i p r z y p a d ło ś c i n e r w o w e r o ­ dziców, u k t ó r y c h c e c h y te s ą n a b y t e , lecz o c z y w i s te j e s t , że s ą to zbież ności n i e u n i k n i o n e ; sa m j u ż roz w ój t y c h m u- t a c y j w y r ó ż n i a j e od c e c h n a b y t y c h . W r e s z c ie s k ło n n o ś ć do s u c h o t lu b picia, b ę d ą c e c e c h a m i z w ią z a n e m i z p l a z m ą z a ­ r o d k o w ą m o g ą się p rz en o sić, i dziecko, j u ż m n ie j l u b więcej uło m n e, będzie m o ­ gło n a w ł a s n ą r ę k ę ro z p o czą ć zn ó w in- t o k s y k a c y ę ro d z ic ie lsk ą .

D o ś w i a d c z e n i a B r o w n-S e q u a r- d a , J e ż e li j e d n a k o k a l e c z e n i a n ie s ą dzied z iczn e , czy z a k łó c e n i a p a to lo g ic z n e , prz e z n ie w y w o ła n e , m o g ą się p r z e n o s ić n a p o to m s tw o ? S ły n n e d o ś w ia d c z e n ia B r o w n - S ć q u a r d a , w y k o n a n e n a ś w i n k a c h m o rs k ic h , z d a ją się o d p o w ia d a ć n a to p y t a n i e tw i e r d z ą c o , s ą też o d d a w n a p r z y ­ t a c z a n e prz ez z w o le n n ik ó w d z ie d z ic z n o ­ ści c e c h n a b y t y c h .

C zęśc io w e n a c ię c ie r d z e n i a p a c ie r z o w e ­

go, p rz ecięc ie n e r w u k u l s z o w e g o lub o b ­

cięcie u d a w y w o ł u j ą u ś w i n k i m o rs k ie j

epilepsyę; a t a k i w y s t ę p u j ą c e po p e w n y m

p rz e c ią g u c z a su od o p e r a c y i i p o w t a r z a ­

j ą c e się co n a j w y ż e j p rz e z k i l k a m i e s i ę ­

cy od c h w ili w y s t ą p i e n i a , s ą w y w o ł y w a ­

ne p rz e z l e k k ie p o d ra ż n ie n ie s k ó r y w o k o ­

licy sz y i i t w a r z y po stro n ie , gdzie p r z e ­

cięto n e r w k u l s z o w y ; a t a k , p o d c z a s k t ó ­

re g o zw ie rzę leży w k o n w u l s y a c h , p o z b a ­

w ione ś w ia d o m o ś c i, t r w a t y l k o k i l k a m i ­

n u t . C z a s a m i e p i l e p s y ę m o ż n a o b s e r w o ­

w ać u p o t o m s t w a ś w i n e k o p e r o w a n y c h ,

a p o n ie w a ż p o d o b n e p r z y p a d k i n ie b y ły

n i g d y z a u w a ż o n e u p o t o m s t w a ś w i n e k

n o r m a l n y c h , lub p o d d a n y c h i n n y m ope-

ra c y o m , z d a je się, że zachodzi t u co i n ­

nego, aniże li p r o s t a zbieżność.

186 W S Z E C H S W IA T JNs 12

T r z y ś w i n k i m o r s k i e m i a ł y u s z k o d z o n e oczy w s k u t e k p o p r z e c z n e g o p rz e c i ę c i a c i a ł a s z n u r o w e g o (c o rp u s r e s ti f o r m e ) , i więcej n iż d w ie t r z e c i e p o t o m s t w a t y c h ś w i n e k w y k a z y w a ł y ro z lic z n e w a d y oczu, n i e p r z e z r o c z y s t o ś ć ro g ó w k i , k a t a r a k t ę , a n a w e t r e z o r p c y ę oka.

P r z y t o c z ę j e s z c z e w y s t ę p o w a n i e egzo- f ta l m i i w sz e ś c iu p o k o l e n i a c h p o t o m s t w a ś w i n k i m o r s k ie j , c ie r p i ą c e j n a t ę c h o r o ­ b ę w s k u t e k u k ł u c i a c i a ła s z n u r o w e g o ; b r a k d w u p a l c ó w u ty l n e j ł a p y m ło d e j e p i l e p t y c z n e j ś w i n k i m o r s k i e j , zro d zo n ej z ro d z ic ó w , p o d d a n y c h w y r w a n i u j e d n e ­ go z n e r w ó w k u l s z o w y c h , po k t ó r e j to o p e r a c y i z w i e r z ę t a o b g r y z ł y so b ie d w a p a l c e z e w n ę t r z n e , p o z b a w i o n e n e r w ó w ; o p a d a n i e p o w i e k i g ó r n e j u ś w i n e k , p o ­ c h o d z ą c y c h od rodz ic ów , u k t ó r y c h t e n s t a n p o w ie k z o s t a ł w y w o ł a n y p rz e z o d ­ cięcie z w o ju k a r k o w e g o g ó r n e g o (gangli- on c e r v i c a le s u p e r io r ) i t. p. R o zu m ie się s a m o p rz e z się, że to t y l k o s t a n c h o ­ r o b l i w y z o s t a j e o d z ie d z ic z o n y , a n ie s a ­ mo o k a le c z e n ie .

D o ś w i a d c z e n i a B r o w n - S e q u a r d a , z k t ó ­ r y c h on s a m i j e g o a s y s t e n c i d a li n a m s p r a w o z d a n i a n i e z b y t ścisłe, n ie u s z ł y k r y t y k i d o ś w i a d c z a l n e j ; z d a je się, że, j a k p r z y p u s z c z a Hill, u s z k o d z e n i a o c z u w d r u - g ie m d o ś w i a d c z e n i u s ą w y w o ł a n e n ie p r z e z d z i e d z ic z n o ś ć , lecz p rz e z b a r d z o w c z e s n e z a p a l e n i e s p o j ó w k i, c z ę s t e u ś w i ­ n e k źle u t r z y m y w a n y c h , co m o ż e p o c i ą ­ g n ą ć za s o b ą u t r a t ę oka; I io m a n e s n ie o d w a ż a się n i c t w i e r d z i ć w k w e s t y i egzo- ftalm ii; b r a k t y l n y c h p a lc ó w , n ie p o ­ t w i e r d z o n y p rz e z R o m a n e s a , c h o c ia ż t e n o p e r o w a ł 6 n a s t ę p u j ą c y c h po s o b ie p o k o ­ leń, za ch o d zi, p o d łu g B r o w n - S e ą u a r d a , w j e d n y m l u b d w u p r z y p a d k a c h n a 100 , co n a d a j e m u n a j z u p e ł n i e j c e c h y p r z y ­ p a d k u . N ie m n ie j m o ż liw o ś ć d z i e d z i c z e ­ n i a e p ile p s y i z o s t a ł a p o t w i e r d z o n a p rz ez k ilk u b a d a c z ó w , W e s t p h a l a , O b e r s t e in e - ra , R o m a n e s a , L u c i a n i e g o (n a psie); z o ­ b a c z y m y j e d n a k , że m o ż n a to wry j a ś n i ć z u p e łn ie i n a c z e j .

P o p i e r w s z e o d z ie d z ic z a n ie r z e k o m e z a ­ c h o d z i d o ś ć r z a d k o , p o d r u g i e z a ś p o t o m ­ s t w o p o s i a d a i n n e je s z c z e a n o m a lie ; t a k

np. O b e r s t e i n e r (1875) n a 32 ś w in k i, z r o ­ d zo n e z r o d z ic ó w e p i l e p t y c z n y c h o t r z y ­ m a ł 11 o n a d z w y c z a j s łab ej b u d o w ie , 3 z l e k k o s p a r a l iż o w a n e m i k o ń c z y n a m i t y ln e m i, 2 e p ile p ty c z n e , k t ó r e w k r ó tc e z d e c h ł y i 3 z c h o r o b ą oczu; n a 23 ś w i n ­ ki, o t r z y m a n e przez S o m m e r a , ż a d n a nie b y ł a e p ile p ty c z n a , j e d n a ty l k o m ia ła m ę ­ t n ą ro g ó w k ę . J e s t rz ecz ą z u p e łn ie n a t u ­ r a l n ą , że ś w i n k i m o rs k ie , p o d d a n e t a k ciężkiej o p e r a c y i, p o w r a c a j ą c e do z d r o ­ w i a b a r d z o powoli, m a j ą k o m ó r k i r o z ­ ro d c z e t r o c h ę u sz k o d z o n e , j a k np. syfi- l i t y k lub s u c h o t n i k , co się o d b i j a n a p o ­ t o m s t w i e w p o s ta c i u ło m n o ś c i, np. b r a k u palcó w , u s z k o d z e n i a s k ó ry , u s z u , oczu, n a p a d ó w k o n w u l s y j i t. p. R ozliczni b a ­ d a c z e (C h a r r i n , D e la m a r e i M oussu) w y ­ k a z a li, że, o ile w ą t r o b a lu b n e r k a s a m i ­ cy k r ó li k a lu b ś w i n k i m o rsk ie j z o s t a n i e z r a n i o n a w o k r e s ie ciąży, o r g a n y o d p o ­ w i e d n i e e m b r y o n ó w w y k a z u j ą c z a s a m i m n i e j s z e lu b w i ę k s z e u s z k o d z e n ia ; z d a je się, że u m a t k i w t a k i m ra z ie n a s t ę p u j e w y t w o r z e n i e się s p ec y ficzn e j h e p a to t o k - s y n y lu b n e f r o t o k s y n y , k t ó r a p rz e z ło ­ ż y s k o p r z e d o s t a j e s ię do p ło d u i o d d zia­

ł y w a n a j e g o w ą tr o b ę lu b n e r k ę . Dla- c z e g o ż b y u ś w i n e k e p i l e p t y c z n y c h w s k u ­ t e k z r a n i e n i a s y s t e m u n e r w o w e g o nie m o g ł y się w y t w o r z y ć n e u r o to k s y n y , d z ia ­ ł a j ą c e m n ie j lu b w ięc ej specyficznie, n a płód i w y w o ł u j ą c e p r z y p a d ł o ś c i n e r w o ­ w e ? J e ż e li t a k j e s t , to p r z y p a d ło ś c i te m o g ą b y ć p r z e n o s z o n e ty lk o p r z e z m a t ­ k ę , a n ie p rz e z ojca; B r o w n - S e ą u a r d z a ­ u w a ż y ł, że s a m ic e s ą b a r d z ie j s k ł o n n e do p r z e n o s z e n ia s t a n ó w c h o r o b o w y c h , a n iż e li s a m c y , W r z o s e k za ś i M aciesza n ie z a o b s e r w o w a li a n i j e d n e g o p r z y p a d ­ k u e p i l e p s y i u 65 m ło d y c h , z r o d z o n y c h z o jca e p i l e p t y k a i m a t k i n o r m a l n e j.

W p ł y w , c z y n n i k ó w o g ó l n y c h ( ś w i a t ł o , t e m p e r a t u r a i t. p.). S e t ­ ki d o ś w ia d c z e ń , z k t ó r e m i z w ią z a n e s ą n a z w i s k a S ta n d f u s s a , W e is m a n n a , E. F i ­ s c h e r a , M errifield a i t. d., a d o ty c z ą c y c h p r z e d e w s z y s t k i e m o w a d ó w , w y k a z a ł y , że z m ia n y s o m a t y c z n e , w y w o ł a n e p rz e z c z y n n i k i o g ó ln e , nie p r z e n o s z ą się n a po­

k o l e n i e n a s t ę p n e . J a k o p r z y k ł a d p r z y ­

t o c z y m y d o ś w i a d c z e n i a T o w e ra :

JM® 12 W S Z E C H S W IA T 187

L i c z n e p o k o le n ia L e p t i n o t a r s a d e c e m - l i n e a t a p o d c z a s c a łe g o o k r e s u l a r w a l n e ­ go b y w a ł y u m i e s z c z a n e w o to c z e n iu wil- g o t n i e j s z e m i c ie p le js z e m od n o r m a l n e g o , co p o c ią g a za s o b ą p r a w i e z a w s z e c i e m n ą b a r w ę (m e la n iz m ) o w a d ó w w y k s z t a ł c o ­ n y c h (im ago). Po k i l k u g e n e r a c y a c h m e- l a n i c z n y c h , u m ie s z c z o n o j a j k a t y c h fo r m w w a r u n k a c h n o r m a l n y c h i te w y d a ły n a t y c h m i a s t z w y k łe L e p t i n o t a r s a ; s k o ro j e d n a k po u p ł y w i e p e w n e g o czasu, w c ią ­ g u k t ó r e g o ro z w in ę ło się k i l k a p o k o le ń n o r m a l n y c h — j a j a o s ta t n i e g o z t y c h po­

k o l e ń p r z e n i e s i o n o do ś r o d o w i s k a w i l g o t ­ n e g o i c ie p łe g o — z j a w ił y się z n o w u fo r­

m y m e l a n ic z n e . W id z i m y więc, że re a k - c y a ciała n a w p ł y w y ś r o d o w i s k a się nie d z ied z iczy .

L ec z z d a r z a się c z a sa m i, że c z y n n ik i ogólne, p ró c z m o d y flk a c y j s o m a t y c z n y c h , w y w o ł u j ą m u t a c y e w g a m e t a c h , o ile d z i a ł a ją w o k r e s ie o w o g e n e z y lu b s p e r ­ m a t o g e n e z y . W t y c h p r z y p a d k a c h , w y ­ j ą t k o w y c h z re s z tą , k i e d y m u t a c y e w y ­ s t ę p u j ą c e w d r u g i e m p o k o le n iu są a n a ­ lo g ic z n e z m o d y f i k a c y a m i s o m a t y c z n e m i g e n e r a c y i p i e r w s z e j , m a m y z ł u d z e n ie d z ie d z ic z e n ia c e c h y n a b y t e j ; lecz ł a t w o r o z p o z n a ć t u m u t a c y e c h o ć b y po ich rz a d k o śc i.

D o ś w i a d c z e n i a n a d m o t y l a m i . W id z ie liś m y , że np., j e ż e li p o c z w a r k i m o ­ t y li p o d d a m y z a m r a ż a n i u po k i l k a g o ­ dzin d z ie n n ie , o t r z y m a m y w ś r ó d w y ­ k s z t a ł c o n y c h o w a d ó w p e w n ą , n i e w i e l k ą ilość a b e r a c y j; j e s t to o c z y w iśc ie c e c h a n a b y t a , g dyż, o ile b y n ie b y ło s z t u c z n e ­ go o b n i ż e n i a t e m p e r a t u r y , n ie b y ło b y i a b e r a c y i. S t a n d f u s s (1899) o t r z y m a ł t y m s p o s o b e m 32 e g z e m p l a r z e m e l a n i c z ­ n e n a 8 231 k o k o n ó w V a n e s s a u rtic a e ; z tej p o r c y i w y b r a ł s a m ic z k i i s a m c ó w n a j b a r d z i e j a n o r m a l n y c h ( s k r z y d ł a ty l n e w sw e j p r z e d n i e j części z u p e łn ie c z a rn e z a m i a s t b y ć n a p ó ł c z a rn e m i) i s p a r z y ł j e ; g ą s i e n i c e i p o c z w a rk i, t ą d r o g ą o t r z y ­

m a n e , b y ł y w y h o d o w a n e w w a r u n k a c h z u p e łn ie n o r m a l n y c h . Z p o m i ę d z y 200 m o t y li te j d r u g i e j g e n e r a c y i, o t r z y m a n e j p rz e z S t a n d f u s s a , c z t e r y sa m c y , p o c h o ­ d z ą c e w s z y s t k i e od j e d n e j i tej sa m e j s a m i c y b a r d z o o d c h y lo n e j od ty p u , p o ­

s i a d a ł y c e c h y m e la n iz m u ; w s z y s t k i e i n ­ n e m o t y le b y ł y z w y k l e m i V a n e s s a .

E. F i s c h e r (1901) o t r z y m a ł d o k ła d n ie t e s a m e r e z u l t a t y z A r c t i a ca ja : 48 po- c z w a re k , p o d d a n y c h p r z e r y w a n e m u z a ­ m r a ż a n i u do — 8°, w y d a ło 41 a b e r a c y j, z siln em r o z p r z e s t r z e n i e n i e m c z a rn e j b a r ­ w y n a s k r z y d ł a c h g ó r n y c h , a w części i n a d o ln y c h . J e d n a b a r d z o o d c h y lo n a od t y p u p a r a z o s ta ła izolow ana ; j e j po ­ to m s tw o , w y h o d o w a n e w t e m p e r a t u r z e zw y k łe j, w y d a ło p ró c z w ielk iej liczby (156) m o ty li n o r m a l n y c h , 17 e g z e m p l a r z y (16 sam có w ), p r z e d s t a w i a j ą c y c h a b e r a c y ę ro d z ic ie ls k ą w s t o p n i u ro z m a i ty m , lecz n a o g ó ł t r o c h ę m n iej siln ie z a z n ac zo n ą.

W r e s z c ie d o ś w i a d c z e n i a S c h r o d e r a (1903) n a d A b r a x a s g ro s s u la r ia tę ,, zczer- n ia łe m i pod w p ł y w e m t e m p e r a t u r y , d a ły w y n i k i p r a w i e n e g a t y w n e ; p o t o m s tw o , p r a w i e w c a ło śc i n o rm a ln e , w y k a z y w a ł o n a d z w y c z a j s ł a b ą t e n d e n c y ę w k i e r u n k u m e la n iz m u , z w y j ą t k i e m p o t o m s t w a p o ­ c h o d z ą c e g o od ro d z ic ó w z n a t u r y m ela- n ic z n y c h .

D o ś w i a d c z e n i a n a d s a l a m a n ­ d r a m i . W id z ie liś m y w ro z d z ia le o łluk- tu a c y i , że t r z y m a j ą c s a l a m a n d r ę c z a r n ą ( S a l a m a n d r a a t r a ) w ś r o d o w i s k u bard zo w i l g o t n e m i w t e m p e r a t u r z e w y ż sz e j od te j , w j a k i e j o n a z w y k le p rz e b y w a , m o ­ ż n a c z a s a m i w y w o ł a ć p o ród w c z e ś n i e j ­ szy, p r z y c z e m lic z b a p o t o m s t w a się z w ię ­ k s z a ; l a r w y te nie kończą, j a k to b y w a z a z w y c z a j, r o z w o j u w m a c ic y m a tk i, g d y ż p r z y c h o d z ą n a ś w i a t ze s k r z e l a m i . O d w r o tn ie , s a l a m a n d r a p l a m i s t a ( S a l a ­ m a n d r a m acu lo sa ), t r z y m a n a w ś ro d o ­ w i s k u m a ło w i l g o t n e m i c h lo d n e m , p ło ­ dzi m n ie j p o t o m s tw a , ale z a r a z e m b a r ­ d ziej p o s u n i ę t e w ro z w o ju . K a m e r e r (1908) p rz y p u s z c z a , że te c e c h y n a b y t e s ą d z ie d z ic z n e m i, i że l a r w y w c z e s n e S.

a t r a , po o s i ą g n ię c iu d o jrz a ło śc i, b ę d ą p o ­

s i a d a ł y s k ł o n n o ś ć n a b y t ą do p ł o d z e n ia

m ł o d y c h n ie z u p e łn ie r o z w i n ię t y c h , n a w e t

w ra zie b r a k u w a r u n k ó w , w y w o ł u j ą c y c h

to zjaw isk o ; rz e c z y w iś c ie , t a k i e S. a t r a

złożyły j e d n e g o ra z u do w o d y w t e r a -

r y u m 5 o b d a r z o n y c h s k r z e l a m i m ło d y c h .

W y n i k i b y ł y m niej w y r a ź n e d la S. m a ­

cu lo sa u ro d z o n y c h późno, k t ó r e w y d a ły