HORYZONTY
MIESIĘCZNIK POŚWIECONY SPRAWOM KULTURY
fc iROK I STYCZEŃ ii>46 NR 1
O - i UUlittka V
\
o _/ /
SUISSE S Z W A JC A R IA S C H W E IZ
POLOGME 1919-1939
Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne w języku francuski ni, obrazujące cało
kształt dorobku Polski w okresie 20-lecia
Całość Wydawnictwa obejmuje 3 tomy o objętości 500 — 700 stron każdy przy współpracy * górą 100 autorów
I. ŻYCIE POLITYCZNE I SPOŁECZNE
H is to r ia — P ra w o — P o lity k a sp o łe czna — Z a g a d n ie n ia m n ie js z o ś c io w e i w y z n a n io w e — P o la c y za g ra n ic ą W o js k o .
II. ŻYCIE GOSPODARCZE
O p is g e o g ra fic z n y i d e m o g ra fic z n y S u ro w ce R o ln ic tw o — P rz e m y ś l — H a n d e l In w e s ty c je p u b lic z n e F in a n se .
I II . ŻYCIE KULTURALNE
L ite r a tu r a — S z k o ln ic tw o — N a u k a S z tu k a In n e a sp e kty ż y c ia k u ltu ra ln e g o .
Nakładem Domu Wydawniczego
L A B A C O N N I Ć R E
Boudry (Neuchatel) Szwajcaria
S P I S T R E Ś C I
C h a rle s J o u rn e t: D u ę h P o ls k i . . . . 4
E u g e n iu s z K m ic ik ie w ic z : U d z ia ł P o la k ó w w b a d a n iu ś w ia ta . 8 K o n s ta n ty R e g a m e y: M u z y k a p o ls k a p o d o k u p a c ją n ie m ie c k ą 16
W ła d y s ła w Ł u c z a k : O g ró d . . , . . . 1 9
E . L — s: N ie ż yją . . . . 2 0
J a n u s z K u c h a rs k i: E le m e n ta rz . . . . . 2 1 Z b ig n ie w M a łe c k i: O d „la te r n a m a g ic a “ do f ilm u p la styczn e g o 22
W ła d y s ła w Ł u c z a k : S ło ń ce . . . . 2 4
B ro n is ła w M ią z g o w s k i: N a p rz e łę c z y . . . . 2 5
P r z e g l ą t l w y d a w n i c z y . . . . 3 4
O k ła d k a k o m p o z y c ji Jerzego G o d y ń s k ie g o
{ " * * } ) Ch 2693
- * V "
R e d a k c ja : F rib o u rg , Suisse, Case p o s ta le 247
K, ZQA ¡4 (z w o
ROK I
MIESIĘCZNIK POŚWIĘCONY SPRAWOM KULTURY
STYCZEŃ 1946
P rz y s tę p u ją c do w y d a w a n ia p o ls k ie g o m ie s ię c z n ik a , p o św ię co nego z a g a d n ie n io m k u lt u r y , z d a je m y so b ie spraw ę z tru d n o ś c i, p ię trz ą c y c h się p rz e d n a m i w o b e c n y c h w a ru n k a c h . N ie są to p rz e s z k o d y n a tu r y m a te ria ln e j. A je ś li są — m a le ją do czegoś n ie p o zo rn e g o i n ie is to tn e g o w obec z a g a d n ie ń n a tu r y d u c h o w e j.
T ru d n ą b o w ie m d z is ia j rzeczą je s t p o w ią za ć ze sobą e le m e n ty tr a d y c ji i n o w o ś c i — zw łaszcza k ie d y w y s tę p u je o n a w ta k m g ła w ic o w e j i n ie u c h w y tn e j szacie, w ja k ie j m o ż n a ją te ra z z a le d w ie w yczu w a ć i od g a d yw a ć. Ł a tw o je s t w naszych czasach w ejść na d rogę o p o rtu n iz m u , n a d ro g ę ja k ie g o ś n ie u d o ln e g o p o trą c a n ia o p rz e b rz m ia łe s tru n y — lu b ic h g w a łto w n e g o s tro je n ia ta k , a b y z a b rz m ia ły n o w y m i, n ie s ły s z a n y m i a k o rd a m i . . . bądź d yso n a n sa m i.
W n a jb a rd z ie j je d n a k p rz e ło m o w y c h c h w ila c h k a ż d e j te r a ź n ie j
szości d y s p o n u je c z ło w ie k w e w n ę trz n y m i w s k a z a n ia m i. D la nas is tn ie ją o n e d z is ia j w w y ra ź n e j p o sta ci. J e d n y m z n ic h — to nasza c h rz e ś c ija ń s k a k u ltu r a p o ls k a i nasze z w ią z a n ie się n a je j p o d ło ż u z Z a ch o d e m E u ro p y . D r u g im w s k a z a n ie m je s t g łę b o k ie p rz e k o n a n ie , że z a ró w n o o g ro m o fia r p o n ie s io n y c h p rze z nas w w a lc e o w o ln o ś ć E u ro p y , j a k i tra g ic z n a s y tu a c ja naszego n a ro d u w ym a g a ją p o d n ie s ie n ia p o ls k o ś c i na te w y ż y n y , z k tó r y c h o g lą d a n e s p ra w y p o l i ty c z n e w y d a ją się b y ć czym ś m n ie j w a ż n y m , b o d a j że aż n ie is to tn y m . I d la te g o b ę d z ie m y s z u k a li ro z w ią z a ń n ie w p ro g ra m o w y c h w y p o w ie d z ia c h p o lity c z n y c h . U w a ż a m y b o w ie m , że p ro g ra m y p o li
ty c z n e n ie m ogą d y k to w a ć d ró g ro z w o jo w y c h k u ltu r z e lu d z k ie j. Są one p rz e c ie ż p e w n ą t y lk o e m a n a cją te j k u lt u r y . A je ś li u z y s k u ją n a d n ią c h w ilo w ą p rz e w a g ę ---- je s t to a n o m a lią , paczącą n a tu ra ln e p ra w a ro z w o ju c zło w ie ka ', •
C h o d z i n a m w re s z c ie o d o ta rc ie do o g ó łu p o ls k ie g o , p o zb a w io n e g o w d z is ie js z y c h w a ru n k a c h b y to w a n ia s ło w a pisanego, o stw o rz e n ie d la ń h o ry z o n tó w m y ś lo w y c h . N ie w ro z u m ie n iu z e rw a n ia z ty m , co b y ło — le cz w sensie p o w ro tu d o s p ra w i z a g a d n ie ń , k tó r e d łu g o le tn i p r y m ity w iz m tu ła c z e g o ż y c ia p r z y w a lił c ię ż k im g ła ze m n ie d o li i nieszczęścia.
N ie z a s k le p ia ją c się w w y łą c z n o ś c i p o ru s z a n ia ty lk o tego, co p o ls k ie — szu ka ć b ę d z ie m y p o ro z u m ie n ia z p rz e d s ta w ic ie la m i życia k u ltu r a ln e g o in n y c h n a ro d ó w , dopuszczając ic h na ła m a c h m ie s ię c z n ik a do g ło su , s tw a rza ją c w m ia rę m o ż n o ś c i p o d w a lin y w za je m n e g o p o z n a n ia i p o ro z u m ie n ia .
T a k ą b ę d z ie d ro g a , p o k tó r e j c h c e m y iść.
NR 1
CHARLES JOURNET
D U C H P O L S K I ’>
D ie s v e n it, d ie s lit a , in q u a r e f lo r e n t o m n ia ...
P o n iż s z e tłu m a c z e n ie , k tó r e d r u k u je m y za zgodą a u to ra , rzu ca in te re s u ją c e ś w ia tło nu o p in ię w s p ra w a c h p o ls k ic h ks. J o u r n e t’ a, je d n e g o z w y b itn y c h z n a w c ó w k a to lic y z m u i w ie lk ie g o p rz y ja c ie la P o ls k i, z o r ie n to w a n e g o w n ie p rz e c ię tn e j m ie rz e w ' p o ls k ie j k u ltu r z e i lite r a tu r z e . K s . C h a rle s J o u r n e t je s t p ro fe s o re m G ra n d S é m in a ire w e F r y b u r g u (S z w a j
c a ria ). W ż y c iu u m y s ło w y m sw ego k r a ju z a jm u je w ażną p o z y c ję ja k o a u to r lic z n y c h p u b lik a c y j, p o ru s z a ją c y c h w n ik liw ie p r o b le m y w spółcze sneg o ż y c ia , o ra z ja k o r e d a k to r k w a r t a ln ik a „ N o v a e t v e te ra “ . O s ta tn io u k a z a ła się je g o k s ią ż k a p t. „E x ig e n c e s c h ré tie n n e s en p o lit iq u e “ , P a ry ż 1945, za
w ie ra ją c a z b ió r a r ty k u łó w , n a p is a n y c h w o s ta tn ic h la ta c h . M . in . z n a jd u je m y w n ie j s p o ro u s tę p ó w , p o ś w ię c o n y c h z a g a d n ie n io m p o ls k im .
P rz y p . re d .
1. Los narodu polskiego
„ K r e w n ie z lic z o n y c h lu d z i, n ie b io rą c y c h n a w e t u d z ia łu w w a lce , w o ła ro z d z ie ra ją c y m k r z y k ie m b ó lu — zw łaszcza je ś li c h o d z i o u m iło w a n y n a ró d , P o ls k ę , k tó r a p rze z sw oją w ie rn o ś ć K o ś c io ło w i, p rze z swe za s łu g i w d z ie le o b ro n y c h rz e ś c ija ń s k ie j c y w iliz a c ji, zapisane n ie z a ta rty m i z g ło s k a m i na k a rta c h h is to r ii, m a p ra w o d o lu d z k ie j i b ra te rs k ie j s y m p a tii całego ś w ia ta . U fn a w s ku te czn e o rę d o w n ic tw o M a r ii, A u x iliu m C h ris tia n o ru m , czeka g o d z in y z m a rtw y c h w s ta n ia zgodnego z zasadam i s p ra w ie d liw o ś c i i p o k o ju “ "). D o tego g ło su p a p ieża , o d w o łu ją c e g o się do h u m a n ita ry z m u i b ra te rs k ie j s y m p a tii całego ś w ia ta d la P o ls k i, do tego u m ia rk o w a n e g o , a je d n a k p ło m ie n n e g o i w ie lk o d u s z n e g o p ro te s tu p rz e c iw n ie s p ra w ie d liw o ś c i, k tó r y z o s ta n ie za p isa ny p ło n ą c y m i z g ło s k a m i u p o c z ą tk u h is to r ii o b e cn e j w o jn y — d o łą c z y ł się s p o n ta n ic z n y , s z la c h e tn y p o ry w , z ja k im m a ły n a ró d s z w a jc a rs k i o d p ie rw s z y c h d n i w o jn y o tw o rz y ł sw oje serce w ia d o m o ś c io m o tra g ic z n y c h p rz e ż y c ia c h P o ls k i, z a le d w ie w c z o ra j p o w s ta łe j z g ro b u , a d z is ia j w sposób w y ra lin o w a n y i d z ik i c ie m ię ż o n e j. W ie ś c i te w y s ta rc z y ły , aby z w ró c ić nasze re fle k s je k u n a ro d o w i, k tó r y z d u m ie w a ro z m ia re m i g łę b ią sw ych nieszczęść.
„W s z y s tk o co p ra w d z iw e , co godne cz c i, w s z y s tk o co słuszne — w in n o za jm o w a ć wasze m y ś li“ — pisze sw. P a w e ł a p o s to ł, ł iu s X I I tro szczy się n ie w ą tp liw ie p rze d e w s z y s tk im o K o ś c ió ł, k tó r y ż y je i c ie rp i w P olsce, o tę część K o ś c io ła pow szechnego, k tó r a je s t u k rz y ż o w a n a na z ie m i p o ls k ie j o s k u p ie n ie ty c h je g o c z ło n k ó w , d z ię k i k tó r y m u c is k a n i P o la c y są je g o ow iec z- k a m i i podnoszą z n a c z e n ie K ró le s tw a B ożego. 1 roszczy się on ta k ż e je d n a k w m ia rę , ja k P o ls k a p o d d a je się p ro m ie n io m , k tó r y m i c h ry s tia n iz m u s iłu je n a ś w ie tlić p o rz ą d e k ś w ia ta , a jeszcze o g ó ln ie j — w m ia rę ja k dom aga się o n a o b ro n y w im ię zasad m ię d z y n a ro d o w e j s p ra w ie d liw o ś c i i h u m a n ita ry z m u , o doczesne ż y c ie P o ls k i, o k u ltu r a ln e p rze zn a cze n ie tego w ie lk ie g o n a ro d u - sło w e m o d z ia ła ln o ś ć je j w o b ro n ie c y w iliz a c ji c h rz e ś c ija ń s k ie j.
T e m u d u c h o w i k u lt u r y p o ls k ie j p ró b u jm y zło ż y ć h o łd .
‘ ) P isa n e na W ie lk a n o c 1940 r. — p r z e ro b io n e . 2) E n c y k lik a S u m m i P o n t if ic a t u s , 20 pa zdz. 1939 r.
4
2. Duch kultury polskiej
T rz e b a b y na ty m m ie js c u — co je d n a k p o s z e rz y ło b y z b y tn io zakres n in ie js z e j p ra c y — p rz e d s ta w ić h is to ry c z n y o b ra z lo s ó w P o ls k i, o p isa ć w ie lk o ś ć i u p a d k i je j p rz e s z ło ś c i, u w y p u k lić je j ro lę w d z ie d z in ie ro z w o ju n a u k fiz y c z n y c h i p rz y ro d n ic z y c h , h u m a n is ty c z n y c h , w sztuce, w ró ż n y c h d z ie d z in a c h te o lo g ii — m ó w ią c o g ó ln ie w d z ie le ro z b u d o w y i o b ro n y ś re d n io w ie c z n e g o c h rz e ś c ija ń s tw a . N a le ż a ło b y d a le j p rz y p o m n ie ć czasy k a ta s tro fy i ro z b io ró w , s p o w o d o w a n ych p rze z p o lit y k ę , k tó r a n ie w a h a ła się o d rz u c ić w z g lę d y m o ra ln e ja k o p o lity c z n ie s z k o d liw e i k tó r a — w e d łu g znanego p o w ie d z e n ia — p o g rą ż y ła całą E u ro p ę „ w stan ś m ie rte ln e g o g rz e c h u “ . D z is ia j je ste śm y ś w ia d k a m i czw a rte g o ro z b io ru , k tó r y p c h n ą ł d w a n a ro d y d o p o d o b n e j z b ro d n i. In n e je d n a k n a ro d y p o w s ta ły p rz e c iw n im , c h w y c iły za b ro ń , z a s łu g u ją c so b ie ty m na c h w a łę . N a le ż a ło b y w re szcie ś le d z ić z a b ie g i P o ls k i po je j p o n o w n y m o d ro d z e n iu się o ra z je j w y s iłk i w d z ie le o d b u d o w y — w y s iłk i n ie p o z b a w io n e bez w ą tp ie n ia b łę d ó w , n a cechow ane w p e w n y c h o k o lic z n o ś c ia c h p o lity c z n y m i te n d e n c ja m i, k tó r e o s c y lu ją c m ię d z y d w ie m a k ra ń c o w o ś c ia m i b o ls z e w iz m u i ra s iz m u n ie u m ia ły n ie s te ty zawsze dość h e ro ic z n ie , z dostateczną dozą p r o roczej in te lig e n c ji, p rz e c iw s ta w ić p o d w ó jn e n ie , aby u to ro w a ć so b ie p o n a d n im i dro g ę , w io d ą cą k u sw o b o dzie , d ro g ę p o lit y k i c h rz e ś c ija ń s k ie j, s iln e j i je d y n e j.
M im o to je d n a k p o lit y k a ta w je j c a ło k s z ta łc ie n ie tr a c i n a z n a c z e n iu , je s t w zru sza ją ca , z d ro w a i za s łu g u je na p o d z iw .
T rz e b a b y d a le j zdać sobie jeszcze spraw ę ze w sp ó łcze sn ych w y d a rz e ń , a w ię c m ó w ić o P o lsce n ie s łu s z n ie n a p a d n ię te j, w yd a n e j n a łu p w o jn y to ta ln e j i ró w n o c z e ś n ie p ra w ie u g o d z o n e j ś m ie rte ln ie w p le c y — o je j m ia s ta c h , g ra b io n y c h i p o d p a la n y c h , o n a p a d a ch na p o c ią g i u c h o d ź c ó w , o s a m o lo ta c h p o k ry w a ją c y c h n ie b o i s trz e la ją c y c h z k a ra b in ó w m a s z y n o w y c h do c h ło p ó w na p o la c h , o u c ie k a ją c e j lu d n o ś c i na d ro g a c h . T rz e b a b y so b ie u p rz y to m n ić b yć m oże jeszcze w ię k s z e o k ro p n o ś c i o k u p a c ji, d e p o rta c ji, a k ty ro z b o ju , o k r u cie ń s tw a , sadyzm u, m asow e ro z s trz e liw a n ia lu d n o ś c i c y w iln e j, z a m y k a n ie je j w ob o za ch k o n c e n tra c y jn y c h , g d zie staje się ona o fia rą b ru ta ln o ś c i, z im n a i g ło d u . N ie m o ż n a d a le j z a p o m in a ć o k ła m s tw ie , d e n u n c ja c ji i te ro rz e , k tó re c ie m ię ż ą d u c h a tego n a ro d u .
T rz e b a b y p rze d e w s z y s tk im , u c ie k a ją c się do p ro ro c z e j i n t u ic ji je j p o e tó w , o d s ło n ić u k r y t y d y n a m iz m , ta je m n ic ę n a ro d u p o ls k ie g o , w y ka za ć n a m a c a ln ie jego h a rt, w s p a n ia łe m o ż liw o ś c i p o ls k ie j d u szy doczesnej te j duszy s ło w ia ń s k ie j, p r z e n ik n ię te j p ię k n y m i p ro m ie n ia m i c h rz e ś c ija ń s tw a , k a rm io n e j od w ie k ó w c ie r p ie n ia m i w ró ż n e j p o s ta c i. D u szy, k tó ra je d n a k n ig d y n ie s tra c iła n a d z ie i i n ie z a s k le p iła się e g o is ty c z n ie w sam ej sobie — a p rz e c iw n ie o tw a rta b y ła d la św ia ta . Ja kże b o w ie m P o ls k a , t. zn . P o le (P o la n a ), m o g ła b yć k ie d y k o lw ie k z a m k n ię ta w sam ej so b ie , ja k ż e c ie rp ie n ia W s c h o d u i Z a c h o d u n ie m ia ły n ią wstrząsać — czasem ra d o ś n ie , n a jczę ście j je d n a k w sposób b o lesny? P rz e d s ta w ie n ie d u c h a k u lt u r y p o ls k ie j z a s k o c z y ło b y m o że c z y te ln ik a , o d k ry w a ją c m u u p is a rz y p o ls k ic h w ie lk ą ilo ś ć g łę b o k ic h id e i z ty c h ro z le g ły c h d z ie d z in , k tó re się p o w sze chn ie p rz y z n a je p is a rz o m ro s y js k im , id e i n ie ra z s łu s z n y c h , n ie ra z n a w e t m y ln y c h , ale — i to c z y n i je d z iw n ie fa s c y n u ją c y m i — w k tó r y c h B ó g n ig d y n ie je s t n a p ra w d ę n ie o b e c n y .
B o je ś li je s t on n ie o b e c n y , to w y n ik a to z ja k ie g o ś s tra s z liw e g o b ra k u , o k r u tn e j s tra ty , k tó r a d z ia ła ła w sposób o d w ro tn y . S tąd też m ó g ł M ic k ie w ic z
słu s z n ie tw ie rd z ić , że S ło w ia n ie m a ją m a g iczn ą z d o ln o ść i d z iw n y p rz y w ile j z w ra c a n ia dusz k u B o g u , do s k ła n ia n ia ś w ia ta w k ie r u n k u a d o ra c ji, lu b b lu ź n ie rs tw a . D e fin ic ję n a ro d u p rze z S o ło w ie w a , je g o o c z e k iw a n ie pow szechnej w o jn y , k tó r a b ę d z ie z a k o ń c z e n ie m w s z y s tk ic h d o ty c h c z a s o w y c h w o je n i p r z y g o tu je p ow szechny p o k ó j, z n a jd u je m y ju ż u M ic k ie w ic z a .
Id e a n a ro d u , o b a rczonego m is ją , wznoszącego się p o n a d p o rz ą d e k p o li
ty c z n y d la u s ta n o w ie n ia czegoś w ro d z a ju k ró le s tw a B ożego, d a je się bez tr u d u o d k ry ć w p e w n y c h u stępach K ra s iń s k ie g o i M ic k ie w ic z a , p rz e d z n a le z ie n ie m je j tra n s p o z y c ji u D o s to je w s k ie g o . P o d o b n ie m a się rzecz z n a d z ie ja m i m ile - n a ry s tó w i o c z e k iw a n ie m „ t r a n s fig u r a c ji“ naszej e p o k i. P a n k ra c y z „ N ie - b o s k ie j K o m e d ii“ a n ty c y p u je postać W ie lk ie g o In k w iz y to r a D o s to je w s k ie g o i „ C z ło w ie k a k tó r y n a d c h o d z i“ S o ło w ie w a . P o m y s ł, k tó r y c e ch u je w ie lk a e ks
p re sja d ra m a ty c z n a , a k tó r y p rz e d s ta w ia D u c h a zła , podszyw ającego się p o d postać D u c h a d o b ra , A n ty c h ry s ta p o d postać C h rystu sa , d o tego s to p n ia u d a ły , że c z y te ln ik w aha się w swej o ce n ie, został w p ro w a d z o n y na scenę p rze z W y s p ia ń s k ie g o — z a n im u ż y ł go M e re ż k o w s k i. K o n c e p c ja d z ie ła zn iszcze n ia , k tó r e p rze d sta w ia się n ie ra z ja k o d z ie ło św ię te , co M ic k ie w ic z w y ra ż a z ta k ą s iłą w z a k o ń c z e n iu „ R e d u ty O rd o n a “ , je s t tą samą m yślą , k tó r ą G e n e ra ł w „ T r z e c h ro z m o w a c h “ S o ło w ie w a u w y d a tn ia w sw ym o p o w ia d a n iu . C zy trze b a m ó w ić o ty m , że c a ły W s c h ó d s ło w ia ń s k i je s t ju ż w Polsce? T a k — je ś li się n a ty c h m ia s t doda, że je s t w n ie j ró w n ie ż i c a ły Z a ch ó d . B o w ła ś n ie to z m ie szanie o ry g in a ln e d w ó c h b o g a ctw k u ltu r a ln y c h s ta n o w i ta je m n ic ę i u r o k duszy p o ls k ie j. 1 w cale n ie je s t tr u d n o ją poznać o d czasu, gdy d a ła się ona u ją ć w czar m e lo d y j S zopena, i od czasu, gdy w ie lc y w y g n a ń c y ro m a n ty c z n i u tk a li d la n ie j c u d o w n ą szatę p o e z ji, gdy w o k re s ie ro z b io ró w o d n a la z ła ona nag le ja k b y s ie b ie samą o d u c ie le ś n io n ą (d e s in c a rn é e )1).
3. Okres eksterminacji
G ło s ić w te j c h w ili w ie lk o ś ć i geniusz P o ls k i — to znaczy o cz y w iś c ie p ro te sto w a ć ty m sa m ym w im ie n iu n a js z la c h e tn ie js z y c h i n a jb a rd z ie j n ie z n is z c z a ln y c h uczuć h u m a n ita ry z m u , w im ie n iu w re szcie samego c h ry s tia n iz m u i je g o w ym a g a ń w p ła szczyźn ie doczesności, p rz e c iw k o z a rz ą d z e n io m , zapom ocą k tó r y c h z a m ie rz a się d z is ia j po g rą żyć te n n a ró d w c ie m n o c ie , z a m k n ą ć s z k o ły , s p ro w a d z ić do rz ę d u n ie w o ln ik ó w , z d u s ić ja k o rasę niższą, n ie g o d n ą ży c ia i w o ln o ś c i, i u n ic e s tw ić ś ro d k a m i b a rd z ie j te c h n ic z n y m i, n ie m n ie j je d n a k o k r u t n y m i od ty c h , k tó r y c h u ż y w a li on g iś w ie lc y zd o b y w c y m o n g o ls c y : A tty ia , D ż in g is -C h a n czy T a m e rla n . Z d a w a ło b y się, że p ew ne sposoby e k s te rm in a c ji mas lu d z k ic h s ta ły się o d tą d n ie m o ż liw e , że sto so w a n ie ic h p o d n io s ło b y w ś w ia d o m o ś c i ca łe j lu d z k o ś c i k r z y k o b u rz e n ia z b y t p o tę ż n y , b y k to ś o d w a ż y ł się na ic h w z n o w ie n ie . A je d n a k p o ja w iły się one p o n o w n ie w fo r m ie b a r
d z ie j w y ra fin o w a n e j, lecz n ie m n ie j za b ó jc z e j. F a k ty n ie do o b a le n ia św iadczą w n a jb a rd z ie j sta n o w czy sposób 0 s tra s z liw e j p ra w d z ie z a m ia ró w . U ja w n ił je H e rm a n n R a u s c h n in g w swej ksią żce „R o z m o w y z H itle re m .
„ M a m y ju ż z b y t d u ż o k r w i s ło w ia ń s k ie j w ż y ła c h ... K r y je się w ty m s tra s z liw e n ie b e z p ie c z e ń s tw o d la n a ro d u n ie m ie c k ie g o . Jest o n w tr a k c ie u tr a ty
’ ) Z j a k im d a re m o d g a d y w a n ia , z ja k ą b ra te rs k ą ja s n o ś c ią i m iło ś c ią , u t r w a l i ł ją M u - s o rg s k i w p o s ta c ia c h d w ó c h P o le k w B o ry s ie G o d u n o w ie .
6
swej o ry g in a ln o ś c i n a ro d o w e j, gdy o b cy n a ró d o p a n o w u je je g o ję z y k . JNaizuca nam to o b o w ią z e k w y lu d n ie n ia , z d ru g ie j zaś s tro n y k o n ie c z n o ś ć m e to d y c z nego k u lty w o w a n ia ro z ra s ta n ia się n a ro d o w o ś c i n ie m ie c k ie j, lr z e b a będzie s tw o rz y ć te c h n ik ę w y lu d n ie n ia . P y ta c ie m n ie , co to znaczy w y lu d n ia n ie i czy m a m z a m ia r zn iszczyć całe n a ro d y? O tó ż ta k ! N a tu ra je s t o k ru tn a i m y m a m y p ra w o też b yć o k r u t n i. W m o m e n c ie , k ie d y m a m rz u c ić w h u ra g a n żelaza i o g n ia p rz y s z łe j w o jn y k w ia t g e rm a n iz m u — bez o d c z u w a n ia n a jm n ie j
szego ż a lu z p o w o d u u tr a ty cennej k r w i, k tó r a p o p ły n ie s tr u m ie n ia m i — k tó ż m oże k w e s tio n o w a ć m i p ra w o do u n ic e s tw ie n ia m ilio n ó w lu d z i n iż s z y c h ras, k tó r z y m n o ż ą się ja k ro b a c tw o , a k tó r y c h zresztą n ie każę w y tę p ić , p rze szka dzając im je d y n ie s y s te m a ty c z n ie w ro z ra d z a n iu się? N a p rz y k ła d o d d z ie la ją c na p rz e c ią g la t m ężczyzn o d k o b ie t. P rz y p o m in a c ie so b ie spadek k rz y w e j u ro d z in podczas o s ta tn ie j w o jn y ? D la cze g o n ie m ie lib y ś m y z ro b ić u m y ś ln ie i na p rz e c ią g d łu g ic h la t tego, co b y ło n ie d a w n o n ie u n ik n io n ą k o n s e k w e n c ją d łu g ie g o k o n flik tu ? Is tn ie je w ię c e j n iż je d n a m e to d a system atycznego lik w id o w a n ia n a ro d ó w n ie p o ż ą d a n y c h w sposob s to s u n k o w o b e z b o le s n y , a w k a ż d y m ra z ie n ie u c ie k a ją c y się do n a d m ie rn e g o u to c z e n ia k r w i. P o t y lu w ie k a c h , w c ią g u k tó r y c h m ó w iło się o o c h ro n ie b ie d n y c h i n ę d z a rz y , p rz y s z e d ł b yć m oże m o m e n t o c h ro n y s iln y c h , k tó r y m zagrażają n iż s i od n ic h . P o czyn a ją c od te ra z je d n y m z p o d s ta w o w y c h zadań n ie m ie c k ie j p o lit y k i na d łu ższą m etę b ę d zie z a h a m o w a n ie w s z y s tk im i ś ro d k a m i p ło d n o ś c i S ło w ia n . N a tu ra ln y in s ty n k t każe żyją c e j is to c ie n ie t y lk o z w y c ię ż y ć swego n ie p rz y ja c ie la , a le go jeszcze u n ic e s tw ić . W m in io n y c h czasach p rz y z n a w a n o zw ycię zcy słuszne p ra w o l i k w i d o w a n ia c a ły c h szczepów i p le m io n . M y d a je m y d o w o d h u m a n ita ry z m u , e lim i
n u ją c naszych w ro g ó w s to p n io w o i bez ro z le w u k r w i. W y p a d a n a m p o p ro s tu zgotow ać in n y m lo s, k tó r y b y o n i nam p rz y g o to w a li, g d y b y ś m y się p o z w o lili z w y c ię ż y ć “ 1). T e same ś ro d k i stosow ane są w obec Ż y d ó w z ró w n ą , a n a w e t jeszcze gorszą, o k ru tn o ś c ią .
I n ie w ą tp liw ie h is to ria d o starcza nam w strzą sa ją cych o b ra z ó w w y n is z cze n ia c a ły c h n a ro d ó w i c y w iliz a c y j, n ie ra z s u b te ln y c h i z b y tk o w n y c h , b r u ta ln ie u n ic e s tw ia n y c h . C h rz e ś c ija ń s k a A fr y k a zo sta ła za la n a la lą m u z u łm a ń s k ą . O ś ro d k i k u ltu r a ln e Ir a n u i T ra n s o k s ja n y zo s ta ły zduszone k o p y ta m i m o n g o l
s k ic h je ź d ź c ó w . Im p e r iu m b iz a n ty js k ie zo sta ło zw ycię żo n e p rze z T u rk ó w , k u l tu ra A z te k ó w i In k a s ó w z g in ę ła p o d o g n ie m d z ia ł i na s k u te k o k ru c ie ń s tw H is z p a n ó w . N a w e t sam K o ś c ió ł — a c z k o lw ie k n ie ś m ie r te ln y — m oże być z n iw e c z o n y na p e w ie n czas w ro z le g ły c h ś ro d o w is k a c h k u ltu r a ln y c h . P o ls k a je s t te ra z p o d u c is k ie m . M o d lim y się z n ią , p rz y w o łu ją c ż a r liw ie n a d je j n ie b o a n io ły . Z a m ie rz a się ją n ie w ą tp liw ie zniszczyć! N a szczęście je d n a k o w o ż cz y ta m y w „ S o u lie r de S a tin “ ta je m n ic z y p o d ty tu ł: Le p ir e n est p a s to u jo u rs s u r! — N a jg o rsze n ie zawsze je s t p e w n e 2).
') s tr. 1 5 8 — 160.
2) P o p ię c iu la ta c h w o jn y , w m o m e n c ie g d y a r m ie ro s y js k ie , p ę dząc p rz e d sobą N ie m c ó w , z b liż a ją się k u W a rs z a w ie , P iu s X I I w zyw a n a ro d y d o o d d a n ia P o ls c e m ie js c a , k tó r e g o d o m a g a ją się d la n ie j s p ra w ie d liw o ś ć i p o s tu la ty h o n o ro w e g o p o k o jti. D o m a g a się o n je d n a k ró w n o c z e ś n ie o d P o la k ó w , b y o k a z a li się w s p a n ia ło m y ś ln y m i i z re z y g n o w a li z ze m sty. D o p is e k a u to ra /> 28 lip c a 1944.
7
K u gen i uh z K m i c i k i e i v i f z
Udział Polaków w badaniu świata
Z a ry s h is to ry c z n y
O b co ję zyczn a lite r a tu r a g e o g ra fic z n a i p o d ró ż n ic z a n ie w s p o m in a z u p e ł
n ie lu b też b a rd z o n ie w ie le o u d z ia le P o la k ó w w p ra ca ch nad g e o g ra fic z n y m b a d a n ie m św ia ta . D o ty c z y to ta k spra w o zd a ń z w y p ra w n a u k o w y c h i p o d rę c z n ik ó w czy p ra c z h is to r ii i g e o g ra fii, j a k ró w n ie ż lic z n y c h m a p , k tó r e p o m ija ją n a z w is k a P o la k ó w i n ie u w z g lę d n ia ją s zla kó w n ie rz a d k o p rze z n ic h p o ra ź p ie rw s z y p rz e b y ty c h . P o n iższa n o ta tk a h is to ry c z n a m a za za d a n ie zebrać w a ż n ie js z e dane dotyczące w s p ó łp ra c y g e o g ra fic z n e j P o la k ó w , dane ro z p ró s z o n e po czasopism ach s p e c ja ln y c h . M a na c e lu n a d to z w ró c ić uw agę na n a jw a ż n ie js z e n a z w is k a u c z o n ych -b a d a czy i ty c h p o d ró ż n ik ó w , k tó r y c h o p is y p r z y c z y n iły się do w zb o g a ce n ia n a szych w ia d o m o ś c i g e o g ra fic z n y c h ,
Ju ż w cześnie k o rz y s ta ją h a n d la rz e , p ie lg rz y m i i in n i p o d ró ż n ic y z d ró g id ą c y c h p rze z P o ls k ę na B lis k i W sch ó d . O d X w ie k u je ż d ż ą tę d y k u p c y żyd o w scy i arabscy z H is z p a n ii p o p rze z K a lis z i S a n d o m ie rz . D o ty c h k a ra w a n d o łą c z a li się często P o la c y , u trz y m u ją c y wówczas żyw e s to s u n k i z B iz a n c ju m .
L e cz p o d ró ż e P o la k ó w n ie o g ra n ic z a ły się je d y n ie do B lis k ie g o W s c h o d u . G d y W ie lk i C han ro z s z e rz y ł swe te r y to r iu m na całą A z ję i znaczną część E u ro p y , n ie t y lk o R U B R U K i C A R P IN I p o d ą ża ją p rze z p o łu d n io w o -w s c h o d n ią część E u ro p y do K a ra k o ru m i in n y c h m ie js c c e n tra ln e j A z ji (1 2 4 6 , 12 5 3 ).
lecz ta k ż e p o ls c y p o d ró ż n ic y w ę d ru ją p o ś w ie c ie m o n g o ls k im , a p o ls c y w y s ła n n ic y o d w ie d z a ją w ła d c ó w B a g d a d u , Is p a h a n u i samego D ż in g is c h a n a .
P ie rw s z y m z n a n y m p o d ró ż n ik ie m p o ls k im je s t B E N E D Y K T P O L A K ; n ie je s t on w p ra w d z ie o rg a n iz a to re m czy k ie r o w n ik ie m s a m o d z ie ln e j p o ls k ie j w y p ra w y , a le to w a rz y s z y fra n c is z k a n o w i G io v a n n i d e l C A R P IN O w p o d ró ż y do s to lic y M o n g o łó w K a r a k o r u m (1 2 4 5 ). Je d n a kże re la c je B e n e d y k ta P o la k a , zam ieszczone ja k o d o d a te k do o p is u C a rp in a , zo sta ły p ó ź n ie j o p u b lik o w a n e i s ta n o w iły p o p u la rn ą le k tu r ę p o d ró ż n ic z ą ta k ż e w P olsce.
W n a d m o rs k ic h k ra ja c h E u ro p y z a c h o d n ie j i p o łu d n io w e j m a ło co w ie d z ia n o w w ie k u X V I o ro z le g ły c h obszarach k o n ty n e n ta ln y c h E u ro p y W s c h o d n ie j. W ie le w ia d o m o ś c i z e b ra ł i szczegółow y o p is M o s k w y -p a ń s tw a , je j p r o d u k tó w i m ie s z k a ń c ó w , p o d a ł d o p ie ro w r o k u 1 5 1 7 je d e n z n a jz n a k o m its z y c h g e o g ra fó w X V I w ie k u M a c ie j z M IE C H O W A : w swej p ra c y „T ra c ta tu s de d u a b u s S a rm a tiis “ p ro s tu je w ie le b łę d n y c h p o ję ć o h y d r o g r a fii w s c h o d n ie j E u ro p y . M ię d z y in n y m i w y k a z u je b ra k g ó r, o k tó r y c h w s p o m in a P to lo m e u s z , n a s tę p n ie p o d k re ś la , że r z e k i D ź w in a , D n ie p r , D o n i W o łg a n ie w y p ły w a ją z g ó r, lecz p o s ia d a ją swe ź ró d ła w n is k ic h , ró w n in n y c h i b ło tn is ty c h re jo n a c h je z ie rn y c h E u ro p y w s c h o d n ie j. G e o g ra fia „ M I E C H O W I T Y “ , j a k go p o p u la r n ie n a z y w a ją , je st p ie rw s z ą p rz e tłu m a c z o n ą na ję z y k p o ls k i (1 5 3 5 ); p o c z ą tk o w o b o w ie m p u b lik o w a n ą b y ła w ję z y k a c h ła c iń s k im , w ło s k im i n ie m ie c k im , p rz y c z y n ia ją c się w a ln ie d o ro z p o w s z e c h n ie n ia w ie d z y g e o g ra fic z n e j o E u ro p ie w s c h o d n ie j. N ie m n ie j z a s łu ż o n y m badaczem E u ro p y w s c h o d n ie j je s t w ty m ż e s tu le c iu ta kże M a c ie j S T R Y J K O W S K I; p rz e w ę d ro w a ł on w s c h o d n ią i p o łu d n io w o -w s c h o d n ią E u ro p ę , n a d to e u ro p e js k ą i a z ja ty c k ą T u rc ję . W y d a ł w r o k u
8
1578 w K r a k o w ie d z ie ło w j . ła c iń s k im p t.: „S a rm a tia e E u ro p e a e D e s c rip tio “ , p o ls k ie tłu m a c z e n ie n ie c o p ó ź n ie j (1 6 1 1 ). O b o k S try jk o w s k ie g o p o d ró ż u je w ty m czasie w ie lu in n y c h P o la k ó w (Jan Ł a s k i, h e tm a n Jan T a rn o w s k i - z d o b yw ca O b e rty n a - K r z y s z to f P a w ło w s k i i in .). Jan T a rn o w s k i b y ł w p ó łn o c n e j A fry c e i p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j A z ji, a P a w ło w s k i z a w ę d ro w a ł n a w e t do I n d i i W s c h o d n ic h (1 5 9 6 ). Z w s z y s tk ic h ty c h p o d ró ż y p o s ia d a m y je d n a k b a rd z o s k ro m n e ty lk o w z m ia n k i. P ie rw s z e o b s z e rn ie js z e w ia d o m o ś c i o K r y m ie zaw dzięcza E u ro p a w ty m o k re s ie w y p ra w ie M a rc in a B R O N IE W S K IE G O do T a ta ró w w P e re k o p ie i je g o s p ra w o z d a n iu o ty m w t. zw. „ D e s c r ip tio T a r ta r ia e “ (1 5 9 5 ). W a rto ś ć je g o o p is u g e o g ra ficzn e g o p o tw ie rd z a p ó ź n ie j a n g ie ls k i p o d ró ż n ik C ia rc e . R ó w n ie ż s p ra w o z d a n ia p o ls k ic h p o słó w w T u r c ji przyn o szą w ie le c e n n y c h szczegółów g e o g ra fic z n y c h o cesarstw ie O tto m a ń s k im (n p . sp ra w o z d a n ie S ta ro w o ls k ie g o ). B ogate sp ra w o z d a n ia ze sw ych p o d ró ż y do E g ip tu , S y r ii i P a le s ty n y zo sta w ia ks. K rz y s z to f R A D Z I W I Ł Ł (w j . p o ls k im w r o k u 1 6 07, w ła c iń s k im 16 0 1 ).
N a jw y b itn ie js z y m je d n a k o w o ż p o ls k im p o d ró ż n ik ie m i badaczem zarazem je s t na p o c z ą tk u 17 s tu l. m is jo n a rz -je z u ita M ic h a ł B O I M (1 6 1 2 — 1 6 5 9 ). Po p o w ro c ie z C h in , g d z ie b a w ił 4 la ta , p u b lik u je d w a d z ie ła : je d n o to o p is ro ś lin n o ś c i C h in ( „ F lo r a S in e n s is “ , W ie d e ń 1 6 5 6 ), a d ru g ie to m a p a C h in . P o n a d to p rz y g o to w a ł d o d r u k u g e o g ra fię C h in ; rę k o p is te j p ra c y po sia da P a
ry s k ie M u z e u m H y d ro g ra fic z n e .
N a w z m ia n k ę z a s łu g u je jeszcze p o ch o d zą ca z p o c z ą tk ó w X V I I ł w ie k u p ra c a k s ię d z a T a d e u sza K R U S IŃ S K IE G O , k tó ra je s t re z u lta te m je g o p o b y tu na B lis k im W s c h o d z ie , a zw łaszcza w P e rs ji („ R e la tio de m u ta tio n ib u s m e- m o r a b ilib u s re g n i P e rs a ru m “ , R z y m 17 2 7 ).
N a ty m w ła ś c iw ie k o ń c z y się p o d ró ż n ic tw o n a u k o w e P o ls k i p rz e d ro z b io ro w e j. P otę g a p o lity c z n a P o ls k i X V I i X V I I w ie k u , je j sa m o w ysta rcza ln o ść e k o n o m ic z n a , a p rz e d e w s z y s tk im p o ło ż e n ie n a d m o rz e m p o b o c z n y m i w re szcie ro z le g ło ś ć te r y to r iu m , na k tó r y m dość b y ło m ie js c a d la w s z y s tk ic h , je s t p rz y czyną n ie o b e c n o ś c i P o la k ó w w śró d p ie rw s z y c h o d k ry w c ó w i z d o b y w c ó w k o lo n ij z a m o rs k ic h . I tu je d n a k m a m y do z a n o to w a n ia K rz y s z to fa A rc is z e w s k ie g o , 0 k tó r y m je s t m o w a p o n iż e j, o rg a n iz u ją c e g o na rzecz H o la n d ii k o lo n ie w A m e ry c e P o łu d n io w e j.
W X I X w ie k u , k ie d y P o ls k a n ie p o sia da ju ż swej n ie z a le ż n o ś c i p a ń s tw o w e j, n ie b ra k p rz e c ie ż P o la k ó w , badaczy n a u k o w y c h i p o d ró ż n ik ó w , na ż a d n ym z k o n ty n e n tó w św ia ta . N a jw ię k s z y u d z ia ł m a P o ls k a w b a d a n iu A z ji p ó łn o c n e j 1 c e n tra ln e j.
N a c zo ło p o ls k ic h u c z o n y c h w ysu w a się b e zsp rze czn ie p r z y r o d n ik B e n e d y k t D Y B O W S K I (1 8 7 8 — 8 2 ) ; je m u to p rze d e w s z y s tk im zaw dzięcza n a u k a g ru n to w n e p ra c e o je z io rz e B a jk a ls k im i o k o lic y (1 8 6 7 7 6 ). P ro w a d z i on p o n a d to p o s z u k iw a n ia badawcze na K a m c z a tc e . G e o lo g ic z n e b a d a n ia S y b e rii p rz e p ro w a d z ił Jan C Z E R S K I (1 8 7 1 — 9 2 ); je d n o z pasm g ó rs k ic h S y b e rii w s c h o d n ie j n o s i je g o im ię . J e ś li ju ż m o w a o p ra c a c h g e o lo g ic z n y c h to trz e b a tu w s p o m n ie ć A . E . G I E D R O Y C I A p ra c u ją c e g o na te re n ie T r a n s b a łk a lii i poza k o łe m p o la rn y m o ra z K . B O H D A N O W IC Z A (s tu d ia nad w u lk a n ic z n y m i fo r m a c ja m i S y b e rii) i J. M O R O Z E W 1 C Z A d y re k to ra P a ń stw . In s ty tu tu G e o lo g icznego w W a rs z a w ie . M o ro z e w ic z z n a n y je s t ze szcze g ó łow ych s tu d ió w p e tro g ra fic z n y c h , k tó r e p rz e p ro w a d z ił na w ysp a ch K o m a n d o rs k ic h (na p ó łn o c n y m
9
P a c y fik u ). R ó w n ie ż w y p ra w a n a u k o w a p o d k ie r u n k ie m E m ila D U N IK O W S K IE G O m ia ła na c e lu g e o lo g ic z n e i g ó rn ic z e z b a d a n ie g ó r S ic h ta -A lin w e w s c h o d n ie j A z ji; b io rą w n ie j u d z ia ł p ó ź n ie js i z n a k o m ic i u c z e n i p o ls c y E u g e n iu s z R O M E R ja k o to p o g ra f, Jan N O W A K ja k o geolog i J. T O K A R S K I ja k o p e tro g ra f (1 9 1 0 ro k ) . In n a g ru p a P o la k ó w p ro w a d z i s tu d ia e tn o g ra fic z n e i lin g w is ty c z n e w A z ji. N a jp ie rw w y p a d a n a m tu w y m ie n ić w y b itn e g o filo lo g a J. K O W A L E W S K IE G O , znaw cę ję z y k ó w m o n g o ls k ic h . J a k o a u to r p ie rw s z e j g ra m a ty k i i s ło w n ik a tego ję z y k a a z ja ty c k ie g o zostaje on m ia n o w a n y p ó ź n ie j p ro fe s o re m o r ie n ta lis t y k i na u n iw e rs y te c ie w W a rsza w ie . W ś ró d p ie rw o tn y c h lu d ó w p ó łn o c n e j J a p o n ii, A jn o s ó w , spędza w ie le la t e tn o g ra f B ro n is ła w P IŁ S U D S K I, b ra t M a rs z a łk a . Z ie m ie i lu d J a k u tó w i A jn ó w o p is u je W a c ła w S IE R O S Z E W S K I („D w a n a ś c ie la t w ś ró d J a k u tó w “ , „ K o r e a “ i in .). A n tro p o lo g J. T A L K O - H R Y N C E W IC Z , p ó ź n ie js z y p ro fe s o r u n iw e rs y te tu w K ra k o w ie , je s t a u to re m s tu d ió w o B u ria ta c h . W s łu ż b ie g e o g ra fic z n e j ro s y js k ic h z a k ła d ó w n a u k o w y c h s tr a w ił p ra w ie c a łe swe ż y c ie gen. B ro n is ła w G R Ą B C Z E W S K I, b a d a ją c w y ż y n y T y b e tu , P a m iru i g rz b ie ty H im a la jó w . O p u b lik o w a n e p ó ź n ie j o p is y p rz y ro d y zb a d a n ych k r a in i ic h m ie s z k a ń c ó w o ra z m a p y ty c h te re n ó w („P o d ró ż e p o P a m irz e i w e w s c h o d n im T y b e c ie “ , 189 0 ) z y s k a ły m u dużą sław ę w ś w ie cie n a u k o w y m . N a jw ię k s z e je d n a k z a s łu g i w b a d a n ia c h c e n tra ln e j A z ji po sia da M . P R Z E W A L S K I, u c z o n y ro s y js k i p o c h o d z e n ia p o ls k ie g o . O d k r y ł o n i z b a d a ł w la ta c h 1 8 6 7 — 88 w ie lk ie p rz e s trz e n ie w n ę trz a A z ji (M o n g o lia , g ó ry A łty n - T a g , T y b e t, ź ró d ła H o a n g h o , g ó ry K w e n -L u n , je z io r o L o p -N o r). P o s z u k iw a n ia p a le o n to lo g ic z n e w d o ln y m basenie L e n y i je j d o p ły w ó w p rz e p ro w a d z ił A le k s a n d e r C Z E K A N O W S K I (1 8 6 6 — 7 6 ). M a ło znaną p o stacią, n a w e t w p o ls k ie j lite ra tu r z e , je s t D . Z A R E M B A , P o la k w s łu ż b ie m a r y n a rk i ro s y js k ie j; a p rz e c ie ż o n to o d k r y ł szereg w ysp na m o rz u B e ry n g a i w p o b liż u A la s k i (1 8 3 4 — 3 6 ).
O d n ie g o też p o c h o d z i p ie rw s z y d o k ła d n y o p is tego p ó łw y s p u . R ó w n ie ż m a ło k o m u w ia d o m o , że je d n a z w ysp na o ce a n ie S p o k o jn y m w p o b liż u K a n a d y n o s i nazw ę Z a re m b y (p a trz „P o w s z e c h n y A tla s G e o g ra fic z n y “ R o m e ra , L w ó w 1 9 2 5 ). P race tr ia n g u la c y jn e na te re n ie K a u k a z u p rz e p ro w a d z a ją L . S T R U - T Y Ń S K I i J. C H O D Ź K O ; w y n ik i tego o s ta tn ie g o są szcze g ó lnie cenne i in te re su ją ce (1 8 1 0 — 7 8 ). B r a k m ie js c a i c e l n in ie js z e g o za rysu n ie p o zw a la ją w y m ie n ić w a ż n ie js z y c h p ra c o w y c h u c z o n y c h p o ls k ic h d z ia ła ją c y c h w A z ji.
M u s i się je d n a k p o d k re ś lić , że w ię kszo ść ic h o p is ó w u k a z a ła się w o b c y m , p rz e w a ż n ie ro s y js k im , ję z y k u i że p u b lik o w a n a b y ła p rze z w yższe u c z e ln ie w z g lę d n ie in s ty tu ty n a u k o w e ro s y js k ie (Iz w ie s tie G e o g ra fic z n e g o T o w a rz y s tw a , A n n a ły P e te rs b u rs k ie j A k a d e m ii N a u k o w e j). C o gorsze, d u ża część ty c h sp ra w o zd a ń , re z u lta ty m o z o ln y c h p o s z u k iw a ń n a u k o w y c h , zo sta ła z a lic z o n a do ro s y js k ic h w y s iłk ó w , w p is a n a na k o n to n a u k i n ie p o ls k ie j. W ie lu spośród w y m ie n io n y c h P o la k ó w z n a jd u je się na liś c ie n a jz n a k o m its z y c h re p re z e n ta n tó w ro s y js k ie j n a u k i. Z je d n e j s tro n y w ie lk i to zaszczyt d la p o ls k ie j w ie d z y , z d ru g ie j je d n a k znaczne u s z c z u p le n ie g ro n a naszych p ra c o w n ik ó w n a u k o w y c h na k o rz y ś ć za b o rcy.
J e ś li c h o d z i o n ie ro s y js k ie te re n y A z ji gd zie p o ls c y u c z e n i n ie r e k r u to w a li się z p o ś ró d zesłańców to i tu s p o ty k a m y p o ls k ic h badaczy. M . S IE D L E C K I E M U za w d zię cza m y o p is Jaw y i C e jlo n u , a M . R A C IB O R S K IE M U c h a ra k te ry s ty k ę ró w n ik o w e j ro ś lin n o ś c i A z ji. Z n a czn ą część swego ż y c ia s p ę d z ił w p o łu d n io w e j A z ji (In d ie , Jaw a) ks. W ła d y s ła w Z A L E W S K I, w A r a b ii
10
h is to r y k i g e o g ra f ks. W ła d y s ła w S Z C Z E P A Ń S K I. W ie le w ia d o m o ś c i o A z ji p rz y n o s i ró w n ie ż p a m ię tn ik a rs tw o w o je n n e (1 9 1 7 — 19) p o ls k ic h u c z e s tn ik ó w w a lk na te re n ie A z ji. Z n a le ź ć ta m m o ż n a c ie k a w ą c h a ra k te ry s ty k ę p rz e b ie g u i p rz e m ia n s to s u n k ó w gosp o d a rczych i s p o łe c z n y c h na te re n ie A z ji (G o e te l, S ie ro s z e w s k i). P o w o jn ie o rg a n iz u je w y p ra w y n a u k o w e za g ra n ic ę L u d o m ir S A W IC K I (F ra n c ja , W ło c h y , B a łk a n y , A fr y k a , S y ja m i p ó łw y s e p M a ła js k i).
P o lscy ta te rn ic y z d o b y w a ją szczyty K a u k a z u (1 9 3 5 ), a w r o k u 1 939 są w H im a la ja c h ; ta o s ta tn ia w y p ra w a k o ń c z y się ś m ie rc ią d w ó c h n a jz n a k o m its z y c h ta te rn ik ó w i u c z o n y c h . N a m a rg in e s ie ty c h w y p ra w , p rz e d e w s z y s tk im n a u k o w y c h , w a rto tu w s p o m n ie ć i o n aszych lo tn ik a c h , k tó r z y n ie p o z o s ta li w ty le poza w ę d ro w c a m i p ie s z y m i. O d b y w a li o n i ś m ia łe lo ty d łu g o d y s ta n s o w e n a d A z ją . D u ż o z a in te re s o w a n ia w y w o ła ł swego czasu p rz e lo t O R L IŃ S K IE G O , k tó r y p o p rze z M o s k w ę p o n a d S y b e rią le cą c d o ta r ł do T o k io ; K A R P I Ń S K I p rz e b y ł na p o ls k im s a m o lo c ie d ro g ę p o n a d k r a ja m i B lis k ie g o W s c h o d u (W arszaw a- B u łg a ria - T u r c ja - S y ria - I r a k - P a le s ty n a - E g ip t - K o n s ta n ty n o p o l - L u b lin ) . In n y zn ó w lo tn ik s p o ls k i d o ta r ł d ro g ą p o w ie trz n ą do In d o c h in (C z a rk o w s k i-G o le ję w s k i).
P ie rw s z y m P o la k ie m , k tó r y p r z y b y ł do A m e r y k i P d ., b y ł n a jp ra w d o p o d o b n ie j K rz y s z to f A R C IS Z E W S K I „s ta rs z y n a d a rm a tą k o ro n n ą “ , o b ro ń c a L w o w a p rz e d w o js k a m i C h m ie ln ic k ie g o . W la ta c h 1 6 2 9 — 39 p r z y b ija o n do b rze g ó w B r a z y lii na czele f lo t y h o le n d e rs k ie j ja k o je j a d m ir a ł i w ódz.
B o h a te rs k ie je g o cz y n y p o d m u r a m i P e rn a m b u c o , B a h ia i w in n y c h m ie js c a c h B r a z y lii, g d zie z a k ła d a k o lo n ie na rze cz H o la n d ii, z d o b y ły m u n a w e t u w ro g ó w głośne im ię . W o k re s ie tz w . „ g o r ą c z k i e m ig ra c y jn e j“ w ę d ro w a li do B r a z y lii n ie t y lk o w ie ś n ia c y w p o s z u k iw a n iu te re n ó w ro ln ic z y c h . W te d y , a n a w e t zn a czn ie p rz e d ty m o k re s e m , w y je ż d ż a ją d o A m e r y k i P o łu d n io w e j ró w n ie ż u c z e n i, p o d ró ż n ic y , in ż y n ie ro w ie , w o js k o w i. W a r m ii b r a z y lijs k ie j s łu ż y ł n p . ja k o m a jo r in ż y n ie r ii F lo re s ta n R O Z W A D O W S K I, m a jo r p o ls k ic h w o js k p o w sta ń czych , je d e n z p ie rw s z y c h p ro p a g a to ró w k o lo n iz a c ji B r a z y lii E u ro p e jc z y k a m i; o d n ie g o to p o c h o d z i b ro s z u ra p t.: „R z ą d i k o lo n iz a c ja c z y li ro z w a ż a n ia o B r a z y lii i s p ro w a d z a n iu c u d z o z ie m c ó w “ , (R io de J a n e iro 1 8 5 7 ). R ó w n o cze śn ie p rz e p ro w a d z a o n p o m ia ry k r a ju i p ie rw s z y sporządza z d ję c ia to p o g ra fic z n e n ie z b a d a n y c h d o tą d puszcz i la só w d z ie w ic z y c h w d o rz e c z u A m a z o n k i. In ż y n ie r H e n r y k B A B I Ń S K I o p ra c o w u je zn ó w p ie rw s z ą m apę g e o lo g ic z n ą B r a z y lii (1 8 9 3 ).
Szereg p ra c to p o g ra fic z n y c h na te re n ie P e ru i B o li w i i p rz e p ro w a d z a in ż . K L U G IE R , w s p ó łtw ó rc a n a jw yższe j na ś w ie c ie l i n i i k o le jo w e j z n a jd u ją c e j się w A n d a c h (4 7 7 0 m ). N a jb a rd z ie j je d n a k z a s łu ż o n y m P o la k ie m w b a d a n iu A m e r y k i P o łu d n io w e j je s t Ig n a c y D O M E Y K O (1 8 3 4 — 8 4 ), p rz y ja c ie l M ic k ie w icza , p ó ź n ie j p ro fe s o r m in e r a lo g ii i g e o lo g ii na u n iw e rs y te c ie w S antiago (C h ile ). P o d ró ż o w a ł o n po C h ile i k ra ja c h s ą s ie d n ic h , z b a d a ł b o g a ctw a k o p a l
n ia n e tego k r a ju i o p ra c o w a ł m apę g e o lo g iczn ą C h ile . W u z n a n iu z a słu g n a d z b a d a n ie m k r a ju n a d a ło C h ile nazw ę w ie lk ie g o P o la k a m ia s tu i g ó ro m (góra D o m e y k o , m ia s to D o m e y k o w C h ile , p. „P o w s z e c h n y A tla s G e o g ra fic z n y “ R o m e ra , L w ó w ). W S a n tia g o , s to lic y C h ile , s to i p o m n ik tego uczonego. In n y p r z y r o d n ik J ó z e f W A R S Z E W IC Z ( 1 8 4 4 - 8 0 ) b a d a ł f lo r ę C h ile , P e ru i K o lu m b ii.
G d y p r z y r o d n ik K o n s ta n ty J E L S K I, d z ia ła ją c y z ra m ie n ia B r a n ic k ic h , o s ia d ł w P e ru (1 8 7 4 ), w y s ła li B ra n ic c y do A m e r y k i P o łu d n io w e j Jana S zto lcm a n a , zoologa. P o c z ą tk o w o p o d k ie r u n k ie m J e ls k ie g o , n a s tę p n ie s a m o d z ie ln ie , p r o w a d z i S Z T O L C M A N b a d a n ia w o k o lic y L im y i na p o m o rz u p e ru w ia ń s k im
11
1. G o d y ń s k i. F r y b u r g . W id o k o g ó ln y .
(1 8 7 5 — 18 8 0 ); w sw ych w y p ra w a c h n a u k o w y c h p rz e k ra c z a A n d y i d o c ie ra do g ó rn e g o dorzecza A m a z o n k i. W la ta c h 1 8 8 1 — 84 je s t p o ra ź d ru g i w A m e ry c e , skąd p rz y w o z i h o g a ty m a te ria ł o p ra c o w a n y n a u k o w o , s ta n o w ią c y p o dstaw ę do p o z n a n ia p rz y ro d y k o n ty n e n tu p o łu d n io w o -a m e ry k a ń s k ie g o (w e szły one p ó ź n ie j w s k ła d z b io ró w P a ń stw o w e g o M u z e u m Z o o lo g ic z n e g o — d a w n ie j z b io ry B r a n ic k ic h ) . D o ro b e k n a u k o w y S z to lc m a n a o b e jm u je p ra ce p rz e w a ż n ie o r n ito lo g ic z n e s p e cja ln e o ra z szereg p o p u la rn y c h a r ty k u łó w z d z ie d z in y z o o lo g ii.
W ty m sa m ym m n ie j w ię c e j czasie z n a jd u je się w p o d ró ż y n a o o k o ło z ie m i (1 8 8 8 — 1 8 9 0 ), g e o b o ta n ik i p o d ró ż n ik H u g o Z A P A Ł O W 1 C Z , badacz ( lo r y i g e o lo g ii K a rp a t; p rz e w ę d ro w a ł on znaczną część stepow ej A rg e n ty n y p ó ł
n o c n e j aż do p o d n ó ż y A n d ó w , d łu ż s z y czas p o św ię ca ją c się b a d a n io m g e o g ra fii, g e o lo g ii i f lo r y A rg e n ty n y i P a ta g o n ii. W y n ik i ty c h s tu d ió w o g ło s ił m ię d z y in n y m i w d w u to m o w y m d z ie le : „J e d n a z p o d ró ż y n a o k o ło ś w ia ta “ , L w ó w 1899, i „D a s R io N e g ro G e b ie t in P a ta g o n ie n " (D e n k s c h rift d e r m a th .-n a tu r.
C I. d. W is s e n s c h a fte n ). W k ilk a d z ie s ią t la t p ó ź n ie j (1 9 1 0 — 15) gości A m e ry k a P o łu d n io w a no w e go p rz y r o d n ik a : je s t n im T a d e u sz C H R O S T O W S K I, badacz fa u n y b r a z y lijs k ie j. P ię k n y m i z g ło s k a m i z a p is a ł się w h is t o r ii w ie d z y b ra z y lijs k ie j J ó z e f S I E M I R A D Z K I , n a jw y b itn ie js z y g eolog B r a z y lii z d a n ie m sam ych b ra z y lijc z y k ó w (wg. s ło w n ik a b ra z y lijs k ie g o In s t it u to H is tó r ic o , t. I , s tr. 9 0 7 ).
Podczas sw ych trz e c h p o d ró ż y po A m e ry c e P o łu d n io w e j (1881 — 189 5 ) z w ie d z ił i z b a d a ł znaczną część tego k o n ty n e n tu . Jego w y p ra w y n a u k o w e o b ję ły E k w a d o r, P a ra n ę , g ó ry A n d y , A rg e n ty n ę i C h ile . T e w ę d ró w k i o d k ry w c z e p ro w a d z iły go często do o k o lic n ie z n a n y c h g e o g ra fo m m ie js c o w y m i p o z w o liły w yka za ć lic z n e b r a k i i b łę d y w ó w czesnych m a p a ch szta b o w ych a rg e n ty ń s k ic h . Szczególne z n a cze n ie d la g e o g ra fii m ia ły je g o b a d a n ia podczas p rz e m a rs z u p o łu d n io w y c h części stepów a rg e n ty ń s k ic h („P a m p a C e n tra l“ ) o ra z p rz e jś c ie p ó łn o c n e j P a ta g o n ii i A n d ó w . O p ra c o w a ł g e o lo g ię M a r t y n ik i, k tó rą z w ie d z ił podczas swej p ie rw s z e j p o d ró ż y do A m e r y k i, a p o n a d to w n ió s ł w ie le z d o b yczy w za
k re s ie te k t o n ik i B r a z y lii. S ie m ira d z k i n ie o g ra n ic z a się je d n a k ty lk o do p ro b le m ó w g e o lo g ic z n y c h i p e tro g ra fic z n y c h . Jego teza o a z ja ty c k im p o c h o d z e n iu ró ż n y c h ras p o łu d n io w o -a m e ry k a ń s k ic h z n a jd u je u z n a n ie na k o n g re s ie w e W ie d n iu , a o p is y w „P e te rm a n n s G e o g ra p h is c h e M itt e ilu n g e n “ , „G e o g ra p h is c h e Z e it s c h r ift“ i in n y c h p is m a c h n a u k o w y c h s ta w ia ją go w rz ę d z ie n a jle p s z y c h w ówczas zn a w có w A m e r y k i P o łu d n io w e j.
P o p ie rw s z e j w o jn ie ś w ia to w e j m a m y do z a n o to w a n ia p rz e d e w s z y s tk im w y p ra w y a lp in is tó w p o ls k ic h ; w la ta c h 1 9 «,o — 37 b a w ią w A n d a c h nasze e k ip y w y s o k o g ó rs k ie . Ic h u c z e s tn ik o m , z n a n y m p o ls k im ta te r n ik o m i ró w n o cześnie m ło d y m p ra c o w n ik o m n a u k o w y m , u d a ło się p rz e b y ć m a ło d o tą d zn a n y g rz b ie t g ó rs k i R a m a d y , z d o b y ć szereg n ie z w ie d z a n y c h szczytó w , z czego 5 p rz e k ra c z a ją c y c h 6 0 0 0 m e tró w w y s o k o ś c i, a w re szcie d o k o n a ć ósm ego w e jścia na A co n ca g u ę , n a jw y ż s z y szczyt o b u A m e ry k . P rz y te j sposobności p rz e p ro w a d zo n o lic z n e b a d a n ia z z a k re s u g e o lo g ii (in ż . D a s z y ń s k i), m e te o ro lo g ii (in ż . K a r p iń s k i) , f iz jo lo g ii (d r. D o ra w s k i) i p ro m ie n io w a n ia słonecznego (d r. J o d k o - N a rk ie w ic z ). W o k re s ie m ię d z y o b u w o jn a m i ś w ia to w y m i zw ie d za A m e ry k ę P o łu d n io w ą w ie lu p o d ró ż n ik ó w - p rz y ro d n ik ó w , p o d ró ż n ik ó w -lite ra tó w itp ., k tó r z y p o z o s ta w ili po so b ie lic z n ą i dość cenną lit e r a tu r ę p o d ró ż n ic z ą (A rk a d y F ie d le r , p r z y r o d n ik , B o g d a n T e o f il L e p e c k i, m a jo r w o js k p o i., p o d ró ż n ik , o rg a n iz a to r r u c h u e m ig ra c y jn e g o w A m e ry c e P d. i e k s p e rt d la sp ra w w y c h o d ź c tw a ).
12
W o k re s ie t. zw . „g o r ą c z k i z ło ta “ z a w ę d ro w a ł do K a li f o r n ii ja k o je d e n z p ie rw s z y c h n a u k o w c ó w g eolog i e k o n o m is ta d r F e lik s P . W I E R Z B I C K I (1 8 1 5 — 6 0 ). W swej p ra c y p t.: „ C a lif o r n ia as i t is a n d as i t m a y b e “ (1 8 4 9 ) d o w o d z i, że p rz y s z ło ś ć K a li f o r n ii z a le ży n ie o d z ło ta , lecz o d u ro d z a jn o ś c i z ie m i i z n a k o m ite g o k lim a t u te j części A m e r y k i. W s p o m in a n y ju ż p o p rz e d n io g eolog p o ls k i i z n a n y e k s p e rt d la sp ra w g ó rn ic tw a n a fto w e g o E m il D U N I K O W S K I z w ie d z ił F lo r y d ę i M e k s y k (1 8 8 9 — 9 3 ), a w ra ż e n ia z ty c h p o d ró ż y o p is a ł m ię d z y in n y m i w d w u k s ią ż k a c h : „ O d A tla n ty k u p o g ó ry S k a lis te “ i „ M e k s y k “ . N a p ó łn o c n y m -z a c h o d z ie tego k o n ty n e n tu p rz e b y w a E u g e n iu s z R O M E R , k tó r y p rz e p ro w a d z a ta m s tu d ia n a d g la c jo lo g ią i g e o m o rfo lo g ią , b a d a ją c lo d o w c e A la s k i. S tu d ia o o b fity c h te re n a c h n a fto w y c h M e k s y k u , S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , W e n e z u e li, a zw łaszcza A r g e n ty n y , pochodzą z p o d p ió ra a u to ra p ra c y „ F lis z i n a fta “ geologa lw o w s k ie g o R u d o lfa Z U B E R A ; są one re z u lta ta m i je g o badań w c h a ra k te rz e e k s p e rta n a fto w e g o w A m e ry c e . P ię k n y o p is M e k s y k u i Ś ro d k o w e j A m e r y k i za w d zię cza m y p o d ró ż n ik o w i W . S Z Y S Z Ł O ( „ M e k s y k , M a łe A n ty le i J a m a jk a “ ). W a rto n a d m ie n ić , że
„ L is t y z p o d ró ż y “ S ie n k ie w ic z a z a w ie ra ją w s p o m n ie n ia z w ę d ró w e k po te j części św ia ta .
K o n ty n e n t a fr y k a ń s k i, p o z n a n y w g łó w n y c h za rysa ch do k o ń c a X V I I I w ., je s t n a s tę p n ie b a d a n y we w n ę trz u . Z d a w a ć b y się m o g ło , że „C z a rn a “ część ś w ia ta p rze z d łu g ie czasy b y ła ja k b y na u b o c z u z a in te re s o w a n ia p o ls k ie g o . T ym cza se m b y ło in a c z e j. P o m ija ją c B e n io w s k ie g o , o k tó r y m p a rę s łó w n ie c o n iż e j, n ie b ra k w ś ró d p o d ró ż n ik ó w i b a d a c z y -n a u k o w c ó w ró ż n y c h n a ro d o w o ś c i, z a ję ty c h p ra c a m i n a d u s u w a n ie m „ b ia ły c h p la m “ z m a p „C z a rn e g o L ą d u “ , ta kże P o la k ó w .
M ię d z y 1778 — 1805 h r. Jan P O T O C K I p o d ró ż u je po A fr y c e p ó łn o c n e j;
m a on zresztą za sobą lic z n e p o d ró ż e p o A z ji (M a ła A z ja , K a u k a z , c e n tra ln a A z ja , C h in y ). N a jc e n n ie js z ą je g o p ra cą p u b lik o w a n ą je s t „ P o d ró ż p o cesarstw ie M a r o k a ń s k im “ (W a rsza w a 1 7 9 2 ); z a w ie ra ona w ie le szczegółów g e o g ra fic z n y c h , zwłaszcza z h is t o r ii g e o g ra fii. N a d to p o z o s ta w ił P o to c k i w ie le rę k o p is ó w i n o ta te k . J a k o je d e n z p ie rw s z y c h p o d k re ś la znaczenie s tu d ió w n a d h is to rią g e o g ra fii na B lis k im W s c h o d z ie . W A fry c e Z a c h o d n ie j b a w i S te fa n R O G O Z I Ń S K I w ra z z to w a rz y s z a m i L . J a n ik o w s k im i K . T o m c z a k ie m (1 8 8 3 ); u s iłu je o n zająć K a m e ru n d la P o ls k i i s tw o rz y ć ta m n ie za le żn ą k o lo n ię p o ls k ą , k tó r a b y m o g ła za stą p ić w y k re ś lo n ą w ówczas z m ap p o lity c z n y c h o jc z y z n ę . P rz e p ro w a d z o n e p rz y te j o k a z ji b a d a n ia p rz y n io s ły n a m w ia d o m o ś c i o g ó ra c h K a m e ru n . O b o k P o to c k ie g o b a d a ł A fr y k ę p ó łn o c n ą ró w n ie ż J. D Y B O W S K I (A lg e rię i Saharę 1 8 8 9 ); je s t on p ó ź n ie j ta k ż e w d o rz e c z u K o n g o i d o k o n u je p rz e jś c ia w z d łu ż b ie g u te j w ie lk ie j r z e k i (1 8 9 1 — 9 2 ). W b a d a n ia c h n a d lu d e m k a rłó w m u rz y ń s k ic h t. zw . P ig m e jó w z a s łu ż y ł się u c z o n y lw o w s k i a n tro p o lo g Jan C Z E K A - N O W S K I (1 9 0 7 — 0 9 ). O w y n ik a c h s w o ic h p ra c w te j części A f r y k i d o n o s i w p u b lik a c ji p. t. „F o rs c h u n g e n im N il-K o n g o -Z w is c h e n g e b ie t“ , ( L ip s k 1 9 1 7 — 2 4 ).
W e w s c h o d n ie j A fry c e c z y n n i są p rz y ro d n ic y A . P IS U L I Ń S K I i A n to n i J A K U B S K I , p ro fe s o r z o o g e o g ra fii na u n iw e rs y te c ie p o z n a ń s k im . J a k u b s k i p ro w a d z i b a d a n ia na w y ż y n a c h w s c h o d n ie j A f r y k i i d o k o n u je w e jś c ia na szczyt w u lk a n ic z n e j g ó ry K ilim a n d ż a r o (6 0 0 0 m ). W p o łu d n io w e j A fr y c e p ra c u je g e o b o ta n ik A n to n i R E H M A N N (1 8 7 5 — 7 9 ). W y n ik ie m te j p o d ró ż y ja k ró w n ie ż badań w K a u k a z ie je s t szereg p ra c w z g lę d n ie a rty k u łó w . Jeden z fo rtó w
13
fra n c u s k ic h na Saharze na s z la ka ch k a ra w a n nosi nazwę f o r t „ M o t y l iń s k i “ ; je s t to n a z w is k o P o la k a , o fic e ra L e g ii C u d z o z ie m s k ie j. U r o d z ił się o n na z ie m i a fry k a ń s k ie j w k o lo n ii fra n c u s k ie j i z a s łu ż y ł się p ó ź n ie j ja k o badacz lu d ó w w n ę trz a S a h a ry (g ó ry A h a g g a r). A fr y k ę z w ie d z a ł ró w n ie ż H . S ie n k ie w ic z i s ta m tą d p is a ł swe p ię k n e „ L is t y z p o d ró ż y “ , a je g o p o w ie ść „ W p u s ty n i i w p uszczy“ , z a w ie ra ją c a w s p a n ia łe o p is y p rz y ro d y tego lą d u i c h a ra k te ry s ty k ę je g o m ie s z k a ń c ó w , za w d zię cza swe p o w s ta n ie p o d ró ż o m je g o p o A fry c e . K ie d y ju ż m o w a o p a m ię tn ik a rs k o -p o w ie ś c io w y c h p ra c a c h p o d ró ż n ik ó w n ie n a u k o w c ó w trz e b a w s p o m n ie ć w k i l k u sło w a c h o M . B e n io w s k im , z n a n y m z a w a n tu rn ic z e j w y p ra w y na M a d a g a s k a r (1 7 7 4 — 76, 1 7 8 5 — 8 6 ). P rz e w ę d ro w a ł on c a łą A z ję p ó łn o c n ą i p o p rz e z D a le k i W sch ó d ( K u r y le , Jezo, F o rm o z a ) i ocean In d y js k i d o b ił d o M a d a g a s k a ru ; te n z w y b o ru lu d n o ś c i „ k r ó l M a d a g a s k a ru “ k ła d z ie p o d w a lin y p o d p a n o w a n ie F r a n c ji na te j w y s p ie i d z ię k i te m u z a s łu ż y ł sobie na w z m ia n k ę w d z ie ja c h p io n ie rs tw a k o lo n ia ln e g o ( Z ie liń s k i, S t.: „ S ło w n ik p o ls k ic h p io n ie ró w k o lo n ia ln y c h “ ). J a k k o lw ie k n ie n a le ż y on do g ru p y b a daczy a n i n a w e t do szeregu ty c h p o d ró ż n ik ó w -n ie n a u k o w c ó w , k tó r y c h o p is y p rz y c z y n iły się do b liższe g o p o z n a n ia n ie z n a n y c h d o tą d k ra jó w — to je d n a k d o rz u c a m y tu je g o n a z w is k o ze w z g lę d u na p o p u la rn o ś ć te j p o s ta c i w h is t o r ii k o lo n iz a c ji, a zw łaszcza w lite ra tu r z e p o ls k ie j.
U z u p e łn ia ją c o b ra z p o d ró ż n ic tw a p o ls k ie g o i h is to rię b a d a ń na te re n ie A f r y k i m u s i się w s p o m n ie ć p p łk . S ta n is ła w a S K A R Ż Y Ń S K IE G O , k tó r y p rz e le c ia ł n a d lą d e m A f r y k i 2 5 0 0 0 k m w r o k u 1 9 3 1 , a w k i lk a la t p ó ź n ie j s ta rtu je z D a k a ru w A fr y c e Z a c h o d n ie j do p rz e lo tu n a d A tla n ty k ie m , ko ń c z ą c go p o m y ś ln ie na w y b rz e ż a c h B r a z y lii. W r o k u 1 9 3 4 p o ls c y ta te rn ic y z d o b y li szereg szczytów A tla s u , a w L i b e r ii p o ls c y p io n ie rz y k o lo n ia ln i z a k ła d a ją p la n ta cje .
P o d ró ż n ic tw o p o ls k ie d o ta rło ró w n ie ż , c h o ć dość p ó źn o , bo w u b ie g ły m s tu le c iu , do A u s tr a lii. T a m ż e p rz e b y w a li na b a d a n ia c h czas d łu ż s z y o rn ito lo g R . M A L S B U R G (1 8 8 5 — 92 ) i S y g u rd W IŚ N IO W S K I (1 8 6 2 — 6 6 ), z n a n y w b e le try s ty c e p o d ró ż n ic z e j z k s ią ż k i: „D z ie s ię ć la t w A u s t r a lii“ . P ie rw s z e je d n a k ż e m ie js c e w ś ró d b a d a czy n a le ż y się P a w ło w i E d m u n d o w i S IR Z E - L E C K IE M U . O d b y ł on p o d ró ż e do A m e r y k i P ó łn o c n e j i P o łu d n io w e j, z w ie d z ił In d ie , ż e g lo w a ł p o o c e a n ie S p o k o jn y m . W la ta c h 1 8 3 9 — 44 je s t w A u s tr a lii p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j i w T a s m a n ii. Z lic z n y c h p o d ró ż y po ty m k o n ty n e n c ie p rz y w o z i m a p y n ie z n a n y c h w ów czas b ie g ó w rz e k , p ro w a d z i p o m ia ry w y s o k o ś c i g ó r i ja k o p ie rw s z y o d k ry w a w A u s tr a lii z ło to (1 8 3 9 ) oraz g ro m a d z i n ie z w y k le d u ż o m a te ria łu n a u k o w e g o . S w ój w s p ó łu d z ia ł w p o z n a n iu p ie rw o tn e g o lą d u A u s tr a lii z a d o k u m e n to w a ł S trz e le c k i n a z w a n ie m je d n e j z g ru p g ó rs k ic h w A lp a c h A u s tr a lijs k ic h m ia n e m T . K o ś c iu s z k i. S w oje sp o strze że n ia n a u k o w e o n o w y m lą d z ie o p is a ł w p ra c a c h : „P h y s ic a l d e s c rip tio n o f N e w S o u th W a le s a n d V a n D ie m e n s L a n d “ (1 8 4 5 ) i w „ G o ld a n d s ilv e r “ (1 8 5 6 ), g d zie na p o d s ta w ie d o k u m e n tó w i ś w ia d e c tw p a rla m e n tu a u s tra lijs k ie g o u d o w a d n ia sw oje p ie rw s z e ń s tw o w o d k r y c iu z ło ta na ty m k o n ty n e n c ie . Z a z a s łu g i na p o lu bad a ń g e o g ra fic z n y c h o trz y m a ł z ło ty m e d a l od K ró le w s k ie g o T o w a rz y s tw a G e o g ra fic z n e g o w L o n d y n ie . D la u c zcze n ia p a m ię c i tego badacza n a zw a no je d n ą z g ó r i je d n ą rz e k ę je g o im ie n ie m (M t. S trz e le c k i i S trz e le c k i-c re e k , p. „P o w s z . A tla s G e o g r.“ R o m e ra , L w ó w 1 9 2 5 ). B a d a n ia e tn o g ra fic z n e na w ysp a ch O c e a n ii i w A u s tr a lii p r o w a d z ił S ta n is ła w K U B A R Y (1 8 6 9 — 9 6 ).
14
P o d ró ż e p o oceanie S p o k o jn y m o d b y w a ł J ó z e f K O R Z E N IO W S K I (Joseph C o n ra d ), p o w ie ś c io p is a rz .
P ozostaje n a m jeszcze p rz e jrz e ć re je s tr p o d ró ż n ik ó w i badaczy k r a in p o la rn y c h . C zy z n a jd z ie m y ta m ró w n ie ż P o la k ó w ? W w y p ra w ie b e lg ijs k ie j do A n ta r k ty d y b io rą u d z ia ł: H e n ry k A R C T O W S K I, m e te o ro lo g i g e o fiz y k , i A n to n i D O B R O W O L S K I, m e te o ro lo g (1 8 9 7 ). B y ła to p ie rw s z a w y p ra w a , k tó r a z im o w a ła na z ie m ia c h A n ta r k ty d y . R e z u lta te m te j p o d ró ż y je s t w sp a n ia łe d z ie ło n a u k o w e D o b ro w o ls k ie g o p .t. „ H is t o r ia n a tu ra ln a lo d u “ (W a rsza w a ).
N a w y s p ie N ie d ź w ie d z ie j (B jo rn o y a ) p rz e z im o w a ła (1 9 3 2 — 33) g ru p a m ło d y c h u c z o n y c h p o ls k ic h c e le m d o k o n a n ia p o m ia ró w i o b s e rw a c y j m e te o ro lo g ic z n y c h , m a g n e ty z m u z ie m s k ie g o i z o rzy p o la rn e j w ra m a c h t. zw. „ R o k u P o la rn e g o “ (J. L u g e o n : „ L ’ A n n é e P o la ire P o lo n a is e à l ’ I le des O u rs “ , W arszaw a 19 3 3 ).
P o d w zg lę d e m p o ło ż e n ia g e o g ra fic z n e g o stacja p o ls k a b y ła je d n ą z n a jb a rd z ie j na p ó łn o c w y s u n ię ty c h . Ja ko w s p ó łu c z e s tn ik w y p ra w y d u ń s k ie j, a p ó ź n ie j ja k o k ie r o w n ik p o ls k ie j w y p ra w y , p ro w a d z i na G r e n la n d ii b a d a n ia A le k s a n d e r K O S IB A (1 9 3 4 — 3 7 ). W y n ik i sw ych s tu d ió w te re n o w y c h ogłasza w lic z n y c h a rty k u ła c h oraz w d z ie le p . t . „ G r e n la n d ia “ (L w ó w 1 9 3 8 ). Z d ję ć te re n u na je d n e j z w ysp S zp ic b e rg e n u d o k o n a ła ró w n ie ż p o ls k a w y p ra w a p o d b ie g u n o w a (1 9 3 8 ).
T e n k r ó t k i p rz e g lą d badaczy p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia , p ra c u ją c y c h nad ro zs z e rz e n ie m h o ry z o n tu g e o g ra ficzn e g o lu d z k o ś c i, nasuw a p ew ne re fle k s je . U s łu g i p o ls k ic h u c z o n y c h o d d a n e nauce ś w ia ta są w p ra w d z ie m n ie js z e w p o ró w n a n iu z w y s iłk a m i i w y n ik a m i n ie z a le ż n y c h i bogatszych zwłaszcza m o rs k ic h n a ro d ó w . N ie m ogą być je d n a k p o m in ię te m ilc z e n ie m czy w in n y sposób z le kce w a żo n e , gdyż z o s ta ły d o k o n a n e p rz e w a ż n ie w o k re s ie n ie w o li n a ro d u p o ls k ie g o , bez p o p a rc ia ze s tro n y w łasnego rz ą d u i n a ro d o w y c h in s ty tu c y j, św iadczą w ię c d o b itn ie o tę ż y ź n ie poszcze g ó ln ych g ru p czy je d n o s te k p o ls k ic h , n ie o puszczających b e z c z y n n ie rą k n a w e t w n a jcię ższych d la k r a ju i n a u k i p o ls k ie j w a ru n k a c h .
R E D A K C J A
skła d a najserdeczniejsze życzenia ś w i a t e c z n e i n o w o r o c z n e
cW s z y s t k i m C z y t e l n i k o rn
15
