• Nie Znaleziono Wyników

Oberschlesien, 1908, Jg. 7, H. 7

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Oberschlesien, 1908, Jg. 7, H. 7"

Copied!
50
0
0

Pełen tekst

(1)

7 . üabrgang. « Beft 7 . « Oktober \m .

W rTcbldfoti

lflonatsscbrift z u r Pflege der Kenntnis und Uertretung der Tnteressen Oberscblesiens.

Berausfleber: Professor Dr. P. Knötel.

Die IHonatsfcfyrift „(Pberfcfolefien" erfdjeint im Anfänge eines jeben Hlonats.

Abonnenten tspreis Dterteljäbrltd? IHarT 3,—.

€injelne *?efte ttlarf J,25.

23efleHungen nehmen alle 2*udjbanMungen un&

Pojlanjialten, fotoie bie DerlagsbucbbattMung

Don ©ebriiber Bötjm, Kattonntj Q).*5 ., entgegen.

Roßberger Bauern.

i.

2t b ft a m m u 11 g u n i ) d r a t f ) t.

D o n

(E lifa b e tfy © r a b o r o s f i.

IT tit g ro e i ü v a d j t e n b i l b e r n .

m efjr bie (Eigenart ber D ölfer u nter bem nioellierenben (Einfluß unferet K u ltu r fdjnnnbet, um fo rei3»oller u u rft fie a u f uns, luenn u>ir ifyr uuoerm utet begegnen. S e lte n genug fom m t bas noefy t>or, befonbers in (gebieten, melcEje bie 3 11*

buftrie im m er fyerrifdjer fü r fief? beanfprudjt. ITtafdjinenarbeit tötet ben inbunbuellen (Seift im ü o lfc . S ie fcfyafft i)erbenm eufdjen, bie, in für bie (Erhaltung ber 2lrt ungünftigen 2lrbeitsüerf?ältniffen lebenb, alle (Eigen*

art oerlieren. Um fo n o to e u b ig e r ift es, bas uod? oorfyanbene 31t fam m eln, bantit bie S p u ren einftiger K u ltu rcerljältn iffe im u naufljaltfam en Vot*

bringen ber neuen § e it nidjt üöllig untergeben.

3d? felbft l;abe, beeinflußt buref; m einen leiber 3U früb nerftorbeneu üater, pon früljefter K inbljeit an bem P o lfsle b en ein reges 3 n ^ei:effe entgegengebrad;t, tjabe D etfe unb Sieber, s£egenben unb S itten gefartt*

melt, too id ] berglei'djen fanb.

(2)

5 \ 2 ( £ [ i f a b e t f y ( S r a b o r o s f i ,

211s g e bo re ne © berfdjlefierin la g es m ir nafye, mid? b efon be rs m it b em oberfdjleftfdjen P o l l e 311 b e f e s t i g e n . V i e l e s n o n fein en l i e b e m ,

£?od?3eits* unb Sterbegebräucfyen blieb m i r im (gebäcfjtnis h a fte n , unb x&l Ijabe es fjeut burd? gemiffenfyaftes ^ o rfd je n n eu belebt, ober bort ridjtia gefteltt, reo bie g e i t bas 23ilb ce rfd jo b e n I^atte. Daburcfy f a m m ir jttr K e n n t n i s , baß m anches n u r nod? in ber (Erinnerung bes D o lf e s lebt, als eig en fie s ( g u t ber mitten, m it b e n e n fjäu fig bie letzte S p u r bau01t erftirbt f ü r alle f e i t e n .

D a ß b efon be rs in © berfd;lefien alte B a u e r n f i t t e u n a u f b a lt f a m fd?u>inbet, m u ß je b e m a u ffa lle n , ber n u r einige 2 { u fm e rffa m fe it f ü r biefeu, idj fa ge, üornefymen S t a n b ber HTenfdjljett befitjt. 3 °^ l? ° ffe tnit bem VOoxU „ o o r n e lj m " fe in e n tOiberfprucb 3U e rre ge n. 3d? g la u b e , jeber luirb biefen J tu sfp rudj g e rn itnterfcfjreiben, ber b iefem S t a u b e freunb*

fdjaftlid; n ä^ er tritt, (gibt er bod] audj im B e f i ^ ber flein ften Scholle K r a f t unb ^rei^eit, roie feiten einer, (g e ra b e biefe ^re ü jeit, bie n u r an f ja u s g e fe tje g e b u n b e n ift, fotneit es fid? u m bas F a m ilie n le b e n banbelt, geftaltet bie (Erhaltung e ig e n a r tig e r (Eradjt unb S i t t e . D e r ftänbige D erfeljr bes B a u e r n m it ber t f a t u r , ber enge g u f a m m e n b a n g feiner <ZxU fteu3 m it allen H a t u r e r f M e in u n g e n m u ß b eftim m en b a u f fein D e n fe n unb f j a n b e l n u u rfen . U n g e r n n u r feije id? ben B a u e r n f t a n b bei u n s im m e r m etjt üerfd;n)inben, o e r b r ä n g t burcfy eine K u l t u r , bie and? an ber ftroijen*

ben pl]Yfifd?en K r a f t bes B a u e r n geirrt. D a s gilt b efon be rs n o m 3 nbu*

ftriebe3irf, in b e m ber B a u e r n f t a n b faft gän3Üd? a u fg e g a n g e r t ift, aud?

piel ü ou fe in er einftigeu B e b e u t u n g c e r lo r e n Ijat. £Do er nodj, a n3utreffen ift, b a fin b e n m ir audj noefy alte S i t t e n , alte C r a d j t e n , b efo n be rs bei ben alt e n C enteu, bie fidj n u r nuberftrebenb bem n e u e n fü g e n .

§ u ben intereffante ften B a u e r n f t ä m m e n © be rfdjlefien s ge h ört ber B o ß b e r g e r , ber im B e u t l j e n e r unb Kattou>i^er K r e ife nod? a u f ben IH ärften eine ty p ifd je (Erfdjeinung ift. D ie H o ß b e r g e r B a u e r n fa lle n fou>ol;l burdj iljre f r a f t ig e n (geftalten, a ls burcf? itjre befonbere £ r a d j t a u f. D o n po ln ifd je r S e i t e w irb biefes l]auptfäd?iid? polnifd? fpred/enbe B a u e r n * r>olf f ü r ein t>on ben ( g o ra le n a b ft a m m e n b e s U r p o le n ü o lf ©betfd?lefiens g e h alten. Dod? m ü ffe n felbft b e m flü d jtigfte n B e o b a c h t e r t>on V o lfs*

t y p e n b a r ü b e r § u ) e i f e l a u ft a u d je n , rnenn er biefe fernigert, ruhigen IHenfdjen m it ben f d jm a lfö p fig e n , fd jla n fg lie b rig e n V e r t r e t e r n ber farm atifd jen H affe uergleicfyt. S o ift aitdj im D o lfe M b ft b arü be r fein g t u e i f e l üorl;an be n, baß bie H o ß b e r g e r 3U b e m rFTtfHj~t>olfe © be rfd jlefiens gehören, in benen b as S a c lj f e n b lu t 1) nodj tjeute »ortpiegi. D ie H o ßb e rge r

‘) ? D ie S d j r tf tle itu n c j.

(3)

K o g b e r g e r B a u e r n . 3*3

felbft befennen firfj b a j u unb fdjretben ibren U r f p r u n g ein e m S a u f e n * flamme 3«, beffen (E inm anberung in ©berfchlefien a u f f o lg e n b e r , m ir uon bem ehe m alig en (S em ein be o o rfta nb (g e bo re n e r ©berfcblefier) ^itjef a u s Cbor3ot» er3äl]lten i e g e n b e b e r u h e n foll.

3 m brei3ebnten 3cd?rhunbert — fo lebt bie (Erinnerung im V o l f e — braci; in S a d jfe n bie p e f t a u s, unb m ü le te in furcbtbarfter ffieife im gan3en

£artbe. D a fa n b te n bie p r i e f l e r / nach p i e f a r in ©berfchlefien u m bas u n m bertätige B i l b ber ITüutter*

goiles. (Es um rbe nach S a d j f e n gebracht, unb ein g r o ß e r Urrt3ug mit B it t g e f ä n g e n im gan3en i a n b e neranftaltet, a u bem fidj auch ber 'König unb bie K ö n i g i n non Sadjfen beteiligten. 3 n einer tüodje fchon erlofch bie p e f t . D a s Bilb rourbe m it reichen © efdjenfen nach p i e f a r 3urücfgefanbt, unb im fo lgenben 3 afyre 3ogen gan3e Scharen ber b a n fb a r e n S a d jfe n nach ©berfchlefien, u m ber (Sottes*

mutter an ge m ein ter S t e lle ihre

©pfer 3U brin g en . (Ein S e i l je n e r pilger fiebelte fid? b a n n in ©ber*

fcf|Iefien, in ber B a l j e non Beutl^en an, unb burch fie foll bie © rtfdjaft Hoßberg eittftanben fein.

©b unb une w e i t biefe

£egenbe ben S a t fa c b e n entfpricht, bürfte n u r g e n a u e ^orfcbung feft*

pellen. D ie V e r m u t u n g lie g t

nahe, baß B o ß b e r g feinen H a m e n a u s bem B e i d j t u m an p f e r b e n a bg eleite t hat. (Sleidh ben S cb ö n in a lbe rn h abe n auch B o ß b e r g e r B a u e r n ihren JDohlftanb ber f r ü h e r in a u s g e b e ljn te r tDeife g e ü b t e n V e f t u r a n 3 31t »er*

banfen, tme j a auch h^ut noch f ü r bie B o ß b e r g e r unb bie ftam m ü e rrn an b ie n , 3um S e i l a u s B o ß b e r g g e b ü r tig e n <£bor3ott>et im c e r r i n g e r t e n l l la ß e bie Def*

turan3 f ü t bie n ah e lie g e n b e n J ü t t e n unb ( S tu b e n eine 2trt p r i n i l e g i u m geworben ift. 3 ek e n fa lls ift beutfehe, a u f ben B a u e r n f t a n b binroeifenbe (Ortsnam e in ber gan3 polnifchen (Segenb a u f f a lle n b , rote auch üieles in S rad jt unb S itte ber h eu tigen B o ß b e r g e r beutfdjen iT rfp ru n gs ift.

K o ß b e r g e r B ä u e r i n .

(4)

< £ [ i f u b e t ( ] ( S r a b o t n s f i ,

S o Ijat surrt B e i f p i e l bie ^W ism ü^e ber ITEänner v ie l 2ttjrtlidjfeti m it ben J W is m ü tje n ber beffifd^en B a u e r n , w a s fi<h burcfj V e r g le ic h u n g »olfs*

tümlicfjer C ra c h te n b ilb e r ' febr leicht feftftellen lä g t. 2luch in a nb ereu (S eg enb en D e u tfcb lan b s fin b e n ficfj u n t e r ben B a u e r n t r a c h t e n noch feljr ähnliche K o p f b e b e d u n g e n c o r , b a g e g e n f o n n t e tdj fie a u f f e i n e m p o ln ifd je n dracfjten bilbe e n tb e d e n . B e 3 e id jn e n b m a g es auch fein, b aß la n g e f e i t e n hinburcfj n e b e n ber 31tismüi3e bie fefyr fjofje P o l e n m i i ^ e a u s p e r f i a n e r iiblidj w a r . S i e fjaite fla t t e r n b e n , b la u e n B a n b f d j m u d unb f o m m i fjeut u n te r ben H o ß b e r g e r n nicht m e h r nor, w irb abe r fonft rtodj ü b e r a ll ge*

tr a g e n , w o p o l e n leben, fo 3. B . aucb in ber P r o o h i j po fett.

D ie S o p e r g e r B a u e m t r a c h t ift feljr r e i j c o l l unb p raftifd j. 2In

^ efttag en unb anläßlich n o n f)odj3eiten w irb fie noch oft beobachtet, fonft aber geht fie m it unheim licher (Sefdjunn big feit im 3 n buftrieleben unter.

31|re lebten , 3äheu V e r t r e t e r firib bie a lt e n £eute, bie j a b efa nn tlidj gerabe im B a u e r n f t a n b e fel|t fo n fe r ca tto finb. ITCit biefen bürfte fie j a w o h l e n bg iiltig au sfterb en, w e n ig f t e n s a ls 2111tagstradjt. K o m m t es bodb ge ra b e in ©berfchlefien »or, baß gan3e © rtf d ja fte n ein ftim m ig itjre jatjr=*

b u n b e r t e la n g g e w ö h n t e K l e i b u n g a u fg e b e n , u m eine unfdjöne ^ ip itt e rt ra d jt b a fü r an3ule gen . S o bilbet ben Ü b e r g a n g ber bäuerlichen ^ r a u e n f le ib u n g 3ur ftäbtifd jen faft i m m e r ber 2\od unb bie Ijäßlidje, ru n b e 3 a de. 3 ^ babe bies felbft bei räum lich e n tfe rn t le b e n b e n V ö l f e r n g e fu n b e n , bei D e u tfd je n fotr>oI^I a ls bei S l a o e n .

2tm fdjnellften fchwinbet bas 2tlte im m e r bort, roo bie 3 n kuftrie i^ren ( E i f r i g hält. <£tne g u d e r f a b r i f fdjon b rin g t in ih re m n ädjften Um*

fre is U m u )ä l3 u u g e n in S i t t e unb C r a d j t h eroo r. 3 11 ^er £?auptfache m a g bas leichtere V e r b i e n e n m itfprechen, b as j a befamitlich auch 3U leichterem 2 l u s g e b e n o e r a n l a ß t . K le in e B a u e r n h a b e n oft m o n a t e l a n g fe in (Selb in ben £?änben; fie leb en non b em , w a s bie tP irtfch aft b rin g t, unb machen erft nadj b e m S ch n itt ihre (Einfäufe. D a roirb ber P f e n n i g i m m e r w ie b e r u m g e b r e h t , ehe er a u s g e g e b e n w ir b , unb H e u a n fc h a ffu n g e n , bie nicht un*

b e b in g t n ö t i g finb, w e r b e n nicht gemacht. 21b er auch a nb er e U r fa d je n be*

b in gen bas S d j w i n b e n u r a lt e r S i t t e n unb ( S e w o h n h e it e n . S o foll bas (Ein*

ge h en ber einft fo b lü h enb en CCuchinbuftrie in © be rfdjlefien Urfacbe bauon fein, baß bie b la u e n , m it b u n t e m B a n b u m f ä u m t e n tlud^röde ber B ä u e * r in n e n in ©berfchlefien i m m e r feltener w e r b e n . S t a t t ihrer w irb billiger S t o f f in fd jre ie nben f ä r b e n g e w ä h lt , w ie ihn bie m o b e r n e n ^abrifen liefern.

2JhnIich e r g e h t es ben K o p f t ü c h e r n ber g r a u e n . D ie fdjöne n, wafdj*

echten C ü d je r non S d jw e i3 e r K a t t u n um rben feit ben f ie b jig e r 3 <Jhren burdi billige K r a m w a r e o e rb rä n g t, bie u n fle ib fa m ift unb auch bas funft*

(5)

2 )o § b e r g e r B a u e r n . 3 \ 5

»olle „ K n ü p f e n " ber S ü d j e r niebt geftattet, w e i l bie IDeichfjeit bes <Se*

webes fehlt. D ie fe s K n ü p f e n bes K o p f t u d j e s ift in ber a lt e n bäuerlichen K leibung wichtiger als bie s gewöhnlich g e a h n t w ir b . <£s b e ftim m t bie 21rt, w ie es g e b u n b e n w ü r b e , /

bie © rts 3ugeliörigfeit ber £ rä g e * rin; in (Öfterreidj ift es fo fyeute noch allgem eine S i t t e u n te r ben B a u e rn . B e i u n s fd jw in b e t bas Kopftuc^ im m e r m ehr. 2tber audj hier unterliegt es noch beftimm*

ten ITTobegefe^en, w e n n m a n fo fagen barf. <£s w irb gartj lofe üorn a u f ber 23ruft g e fn o t e t unb fällt bann in w e id je n tD ellen über ben H ü lfe n . D e r F a l t e n w u r f wirb uor bent S p i e g e l einftubiert.

Ein a u fm e r ffa m e r B e o b a c h te r fa n n ftdj leidet bauort iib e rje u g e n , baß and? b i e f e s ü u d j m it einer ge w iffe n Kofetterie g e tr a g e n w irb .

Die fdjöuen großen , an

£jelgo!änber m a fjn e n b e n R a u b e n ber H o ß b e r g e r B ä u e r i n n e n finb gleichfalls i m S c h w i n b e n b egriffen .

Sie w a r e n n o t f u ^ e m nodj all*

gemein. D a s Jlusfterben ber

„ P l ä t t e r i n n e n “ 3 w in g t auch bie Siebhaberinnen biefer fja it b e n 3um Det3id?t. ItTit bem K ü c f g a n g ber B a u e r n t r a d jt trat n a t u r g e m ä ß auch e' 11 H iicfgang ber Häl?e*

rinnen unb P lä t t e r i n n e n ein.

Schließlich w ü r b e b as p l ä t t e n (Se*

fchäftsgebeimnis ein iger F rcmert/

bie es u m bes lieben B r o t e s w ille n ängftlid? hüteten. 3 11 £ h or3otl, noch eine.

„H>ir w iffe n n ie m a n d e n , ber u n s bie R a u b e n p l ä t t e t ! " fla g te mir eine alte B ä u e r i n . „ D i e S o d j t e r pon ber alten p l ä t t e r i n f a n n es la n g e nicht fo g u t w ie bie ITtutter; bie hat ihr (Seh e im n is m it ins (Stab g e n o m m e n , "

K t ä i i j c l j u n g f e r .

ftarb jetjt bie leijte, in B e u t b e n lebt

(6)

3 \ 6 ( E l t f a b e t f y ( S r a b o m s f t ,

F rü h e r fyat b as (S e fd jä ft ber J j a u b e n p lä t t e r in n e n g a n j e

ernäh rt. (Es ift natürlich, b a ß bie e i n m a l erlernte A r b e i t f o r g fä ltig ge*

Ijütet m ü rbe, u m ber K o n f u r r e n j r o r j u b e u g e n , a ls bas S t a g e n ber R a u b e n fe lte n e r m ü rbe.

D iefe g r o ß e n , fetjr fte if g e p lä t t e t e n f j a u b e n finb m e ifte n s m it guten, fyanbbreiten S p i e e n ober m e iß e r S t i d e r e i g a r n ie r t. 3 n flatnfcfyen £>olfs*

fre ife n fyabe idj fo!cf?e f j a u b c n b is h e r nod? an f e i n e m a n b e re n © rte ge*

fefjen. Ü b e r a ll, roo idj p o l e n ober S l o o a f e n ober ITTäfyren fa n b , t r a g e n fie ü b e r ber p l a t t a n lie g e n b e n F r a u e n ^a u t e g e b u n b e n e Cücfjer, bie im t f a d e n , mie fd jon e rm äh nt, e ig e n a r tig g e f n ü p f t m ü rb e n . D a g e g e n fanb icfy in a lt e n beutfdjen B a u e r n f a m i l i e n , fo m o b l in ber B r e s l a u e r a ls atidj in ber Scfymeibnitjer (S eg enb , äljnlidje fj a i i b e n t>or, 311m C e i l n u r nod?

als (Erinnerung in C r u l j e n a u fb e m ab rt .

D ie K o ß b e r g e r ü t ä n n e r f l e i b u n g ift febr g e b ie g e n ; feinftes €ud?

mirb b a j u » e rm an b t. § u e in e m ecfyten 2I n ju g e ge h ören Ijolje, fafi bis 311m K n i e reidjenbe F u fy rm a n n s ftie f e l unb gelbe Steberfyofen, bie in ben Stiefe l*

fd jäfte n g e t r a g e n m erben. D ie IDefte ift fefyr l a u g unb äljnelt im S d jn it t b em H o d e . D a fie a n ben A r b e i t s t a g e n ben H o d erfe^en m u ß , mirb fie ü ber ein m a r m e s , meift b u n fle s ^ e m b g e j o g e n . (Einjelne B a u e r n tr a g e n bie tDeften a u s g r e llro te m S t o f f , moburclj fie a n J D ir fu n g n e rlieren . ( S e ifö ln tlid j finb fie b la u , m it r o t e m S a u m unb rot a u s g e n ä b t e n K n o p f*

lö d je rn . F I acI?e K n ö p f e ober b u nte fle in e (Quaften bienen a ls S d j m u d D ie tDefte Ijeißt im ü o l f s m u n b e K a m i z o l k a (Kam ifol).

D e r K o d „ B r z u s l e k " ift äl^nlidj ber IDefte a u s fta ffie r t unb aud? m it flachen K n ö p f e n gegiert. D ie K n ö p f e a n H o d unb tDefte Ratten frü h e r a llg e m e in fy m b o lifd je , a u f bie £ an bm irtfd /aft begüglirfpe B i l b e r e in g e p r ä g t. B a u e r Befi^t fie n odj Ijetit an fe in e n H ö d e n in folgen*

b er H eifyenfolg e:

1. D a r ft e llu n g bes p f l ü g e r s ,

2. „ „ S ä e r s ,

3 . „ „ S ch n itte rs,

% i, B i n b e r s ,

5. „ ,, (Einfafyrers,

6. ,, Drefcfjers,

Die p r ä g u n g ift ta b e llo s u n b in ber D a r f t e l l u n g fef)r l|übfcb.

l e i b e t m a r es nidjt möglich, foldje K n ö p f e 3U e rm e rb e n . D ie B u rfd je n * tle ib u n g meicfyt in ( E i t e l k e i t e n oo n ber i l t ä n u e r t r a d j t ab. D a s fja ls t u d j mirb an b e rs g e fn o te t unb anläßlich feftlicljer (Selegentjeit B a n b fc fjm u d ang e le g t. JDirb ber S t r a u ß , ben n u r ber m ilitärp flich tige B u r f d i e trägt,

(7)

H o jjb e r g e r B a u e r n . 31( 7

am f ju t e befeftig t, fo ift er fc^mal unb h och ; roirb er a m K o d e g e tr a g e n , erhält er H a b f o r m . abe r ge h ö r t bas breite, b la u e , buntburd?*

mirfte B a n b bagu. (Ein b la u e s unb ein b la u - ro te s B a n b mirb u n te r bem K inn g e f n ü p f t , b arü be r f o m m t bas lofe f l a t t e m b e f j a l s t u d j unb ber fdjmale K r a g e n . D e n großen ß u t giert gleichfalls ein in la n g e n (gnben a u s lau fe n b e s B a n b .

Solche Burfdjentracfyt ift äu ße rft reiguoll, b efon be rs roenn bie ju n g e n

£eute beritten finb, tnas anläßlich h ° k e r K irdjen fefte ber ^ a ll ift. D a n n merben audj bie tltäfynen unb S ch tü ä n je ber P f e r b e m it b la u e m 23anb burchflodjten.

D ie CCrad^t ber j u n g e n IlTäbdjen unb g r a u e n ift- toenn fie edjt ift, teuer unb fdjön. D e r H o d t>on (Euch, S e i b e ober plü fd ?, bie febr w e ite S c h ü f e meift n on S e ib e . D a s tief a u s g e fd jn itte n e £eibdjen ift m it breitem, bu ntb u rdjroirften B a n b befetjt; b a r ü b e r mirb ein fe in e r Spitzen*

fragen m it S e i b e n b ä n b e r n g e t r a g e n . (Selbe ober rote p e r l e n , en tm eber Bernftein ober gefdjliffene K o r a lle n , vielfach u m ben Ejals g e fd jlu n g e n , befi^en nach b e m D o l f s g la u b e n EJeilfraft g e g e n gja u be r unb K r a n flje it.

Sel^r e ig en artig, j a in biefer 2 l u s f t a t t u n g uielleid/t eingig, ift ber K o p f*

fcljmud r>on K rä n g e lm ä b d je n , ber auch 31t K ird je n fe ft e n g e t r a g e n roirb.

Uber einem , feft an bie S t i r n gefchm iegten S e i b e n b a n b e erhebt fidj bie bohe tTCvrtenfrone. (Ein fächerartig g e fa lt e te s B a n b , w elches feijr foft*

bar fü r bäuerliche D e rljäliniffe ift, oerfjüllt ben gan 3 en E?interfopf fo, baß es bas (Sefidjt f le ib fa m u m r a h m t . D a r ü b e r f a lle n r ü d w ä r t s fehr breite, feibene B ä n b e r , bie m it l a n g e n S c h m u d f p a n g e n t>on g e lb e m ITTetall am E^interfopf befeftig t w e r b e n . ^ h n lich feite n m it b iefem K o p ffch m u d fanb id? in p o f e n bei beu poln ifchen B ä u e r i n n e n , u n b in U n g a r n bei ben

Slomafe n in ITtala^fa.

D e r inbiüibuelle ( S e fd jm ad b rin g t burdj ^ arb e unb S t o f f große ilbmecfjfelung in bie (Eracht. 2tuch K i n b e r g e h e n anläßlich g r o ß e r f e i e r n ähnlich ge fleibe t unb feh en allerliebft a u s .

2Ilte B a u e r n f r a u e n , bie fd jon 3u m U lo b e r n e n Ijinn eig en , lie b e n bie furgen 3 a d e n » o n f e r n e r e m S t o f f unb bas Kop ftuch- D a r ü b e r w irb , auch in grö ß te r S o m m e r h itje , ein bides, g r o ß e s , K o p f unb B r u f t Derljüllen*

bes U m fdjlagtudj g e t r a g e n , p e r l e n b ü rfe n, ihrer Ejeilfraft w e g e n , auch hier nicht fehlen.

§ u m Sch luß möchte ich nodi einige U t it t e ilu n g e n ü b er ben fdjon ermähnten (S em einbenorfteher ^itjef a u s (£hor3on) machen.

B a u e r unb (Sem ein be uorftan b ^ilgef, ein ge b o re n e r K o ß b e r g e r , lebt in <£h°rgott>, bas. in fe in e n D o lfs o e r b ä lt n iffe n ben H o ß b e r g e r n gleicht.

<£r mar bier 25 3 ah re amtlich t ä t i g u n b h at ben © rt x>or brei 3 a hr en im

(8)

3 \ 8 ( E l i f a b c t t j ( S r a b o t u s f i , H o f t b c r g e r B a u e r n .

beften § u f t a n b e »erlaffe n. (Er fpricfjt g u t beutfcfy, Ijält beutfdje g e t iu r t g e n unb fo r re fp o n b ie rt aucfj D e u tfd j. (Er Ijat n u r f r i^ e g e it - eine Stabtfcfyule befucfjt, ber C o b bes P a t e r s rie f ifyn a ls älteften S o h n in bie tPirtfcfjaft.

S e i n e ITTilitärpflidjt riß ifyn ruieber b a r a u s 3 u r ü d 2tn fein e S t e l l e t r a t ein B r u b e r , ber f p ä te r aud? b as üäterliche (Erbe ü b e r n a h m . B e i m JTtilitär bracfjte er es i n b re ijä k r ig e r D ienftgeit fo w e it , baß er ben K r i e g 1,866 als U n t e r o f f i j ie r m itm acfjte. 2tudj H8 7 0 /7 K, m ürbe er einge 3og en, f a n t abe r n id jt i n s ^ e u e r - 33Peil er b o p p e lf p r a d j i g w a r , Ijatte er bie polnifchen K e f r u t e n a u s3 u b ilb en . ©bgleid? feine D i e n f o e i t iljn a u s b e m » äte rlid je n (Erbe b rä n g te , fa g t er nodj k ßnt m it leu d jten be n 21ugen : „3d? b ereue nicht

S o l b a t gen>efen 3U fe in " .

(Er ge h ört 3U ben 3 6 B a u e r n in B o r g o n ) , bie n e b e n ber 21c!ertr>irt*

fdjaft DeJturari3 f ü r bie ( g r u b e n Ijaben, fo »iel idj meiß, a u f £ebens3eit.

(Ein B lic f a u f biefe prächtige B a u e r n g e f t a l t tüirb g e rn feine beutfdje 2 lb=

f t a m m u n g » e rra te n . 3 n W o r t unb tD efe n f o m m t bie s nodj m eljr 3um 2lusb rucf. (Er ift n id jt ber e i n i g e P e r t r e t e r fe in er ( g a t t u n g . 3 ^ üiele reid^e K o ß b e r g e r B a u e r n gefeiten, bie iljm gleichen. 3 n ^er 33eu*

tljener K ir d je Ijaben bie K o ß b e r g e r bas Hecfjt a u f bie beften p i ä ^ e r>on a lt e r s fjer. 21n biefes p r i m l e g i u m f n ü p f t fiel? fo lg e n b e S a g e : § u r § e i t bes K e l i g io n s f r i e g e s m ü rb e n in B e u t z e n c o n ber a u f g e r e g t e n P o l f s * m e n g e P f a r r e r unb K a p l a n in e in e m deiefje e rträn ft. D ie 311t -Ejilfe ge*

r u fe n e n , ber K ir d je t r e u e n K o ß b e r g e r r ette ten einen ber geiftlidjen ß e r r e n , ber anb ere e rtran f. §>um D a n f e b a fü r tourbe iljnen bie 2tus3eidjnung in ber a lt e n B e u tfy e n e r K ir d je f ü r alle f e i t e n »erlieken, b am it ihre 2Iugen ftets a u f ben a m tie r e n b e n p r i e f t e r g e r i e t e t feien.

§ u m Scfjluß möchte idj n u r b a r a n e rinn ern, baß bie B a u a r t ber K o ß b e r g e r (Seljöfie b ene n ber S i e b e n b ü r g e r B a u e r n faft g e n a u gleicht.

D ie fchmale ^ r o n t bes K a u f e s geljt naefy ber S t r a ß e , bie f j o f m a u e r fyat einen r u n b e n C o r a u s f d jn it t . H u n b e C o r * unb C ü r a u s f d j n i t t e Ijaben and]

alle alten S d jö n r o a lb e r R a u f e r . D a g e g e n fa nb idj in K id jt e r s b o r f , K at*

tomi^, Sckm iento cklo m itj unb üielen a n b e re n © rte n ben C iir a u s fd jn it t polnifcfjer tPirtfcfjaften eefig. 2tudj in a n b e re n (g e g e n b e n außerhalb D e u tfd jla n b s kabe id) ben eefigen C ü r a u s f d j n i t t in B a u e r n k ä u f e r n polni*

fd?eu U r f p r u u g s ge fu n b e n .

(9)

L> r. p . K u ö t e l , g u v cb e tfd jle ftfd je it S a g e n g e fd jic t jte .

3 1 9

Z u r obcrTcDkTiTcbcn Sagengclcbichte.

D om H e r a u s g e b e r .

l P P 3 ||juie 3 r o n ie fp ie lt in ber ©efdfyicfyte ber Utenfdjfyeit eine große

J S g S K p / # D a s b e m o fta tifd je ^9. ^as P o l ? 3u r f je r r f d ja f t ge brach t,■ — b as D o l f w i l l eine K o n s titu t io n — bas Dolf e r w a r te t u . f . w . u . f . w . — b as w a r e n a n n o ^8^8 3um Ü b erbru ß gebrauchte F o r m e ln . U nb g e ra b e in biefent b e m o fratifd je n 3 at?rt]unbert ift 001t bem D o lfe felbft — bie Sog ia lifte n n e n n e n es a lle rb in g s bann bourgeoisie — ber 21u sbrucf t?oIf felbft e n t w e r t e t w o r b e n . 2lusb rücfe w ie Dolfsfücfye, D o lfs b itb u n g , D o lfs lie b u . a. b e w e ife n es. (Es lä ß t fiefy nicfyt leugnen, baß ber breite U littelftan b, eben bie b o u rg e o is ie , bem , w a s fo unter D o lf n erftan be n w ir b , fetjr fyäufig 3iemlid? r a tlo s g e g e n ü b e r ftefyt.

D a r f es u n s ba w m t b e r n , w e n n m a n bort audj non ber P 0 I f s * f a g e meift redjt unbeutlicbe D o r fte llu n g e n ijat, je b e n fa lls b as U?efent*

lidje berfelben n id jt b e g r e i f t ? 3^? ftn be w o b t balb e in m a l ©elegenfyeit, tjier näher b a r a u f ein3ugel?en.

F ü r jetjt möchte id? n u r an ein p a a r S t e l l e n bes in bie fem f je ft e oeröffentlicfyten 21u ffa tjes n on ^ r ä u le in (E. © r a b o w s f i ü b e r bie K o ß b e r g e r anfniipfen.

Die H o ß b e r g e r follen banacb e i n g e w a n b e r t e Sacfjfen fein. D a s Drum unb D r a n ber Ü b e r lie fe ru n g ift n id jt u n in te re ffan t. £Dir fin b e n Ijier etw as, w a s ta u fe n b fa d j in ber S a g e , abe r audj h ä u f i g g e n u g in ber JDirflidjfeit bei ben nerfdjiebenften D ö lf e r n u o r f a m unb rtodj fyeut nor*

fommen fa n n . (Ein ^eiliges, w u n b e r t ä t i g e s 23ilb w ir b 3ur 23e ! ä m p f u n g non K ranflie it, non D ü r r e u. a. fyerbeigefyolt. £>or ein p a a r ITtonaten erft ftanb id; »or bem U tu t te r g o t te s b ilb e bes to sfanifeben H eftes 3 m P r u^

neta, bas m el;t als e in m a l n on ben F lo re n t in e r n feierlidj in ifyre S t a b t eingefyolt w o r b e n ift, w e n n ber erfebnte H e g e n ficfj nidjt einftellen w o llte .

Die H o ß b e r g e r Ü b e r lie f e r u n g a lle rb in g s fyat fe in e n gefdjidjtlidje n

^intergrunb. g u n ä d j f t f tim m e n 1, 3 . 3 afyrf?u ttberi unb bie JTtabonna non Deutfdj^pielar n id jt 3 u fa m m e n . 3 k re t) e re ljr u n g fcfyreibt fid? erft a u s bem \7 . 3 ak rt)u n ^eri k er/ aud? in S d jle f ie n a ls ^olgeerfdjeiituiag ber © e g e n r e fo rm a tio n bie tD a llf a b r t s f t ä t t e n fidj u n g e h e u e r m e h rte n . Ittein im » erftorbene r P a t e , p r o f e f f o r D r . (£. ID aljn er 511 (Dppeln, tjat ü b e r bie ©efcfjidjte bes © n a b e n b ilb e s im 3 ak re 1878

(10)

320 Dr. p. K n ö te l,

eine p r o g r a m m a r b e i t Deröffentlidjt, bie ben (Eitel t r ä g t : t P i e bie

© p p e ln e r 3 efu ite n in &en ^ e f i t j ^er P a r o d i e 311 D e u t f d p p i e f a r m it bem fo g e n a n n t e n (S nab enb ilbe g e l a n g t finb, ^6 7 5 — \ 6 7 8 . 3 n ^er fjitje bes K u l t u r f a m p f e s unb r>on e in e m , äußerft t e m p e r a m e n t v o lle n ITIanne gefdjrieben, ift bie A r b e i t b u rd ja u s nicht sine ira e t s tu d io » erfaßt.

S t r e n g w iffen fd jaftlid je K r i t i f f a n n m anches b aran ausfetjen, ü b rig bleibt a lle rb in g s, baß b a m a l s t>iel ItTenfdpIidjes, j a fel;t üiel nTenfdjIid^es m it u n t e r g e la u f e n ift. 3 e b e n f a ü s b a t b a s p i e f a r e r B i l b m it b em \ 3 . 3 a hrs tjunbert nichts 3U fd jaffe n.

lü a lI fa l] r ts o r te finb a lle rb in g s fo recht ( S e b u rtsftä tte n ber S a g e . S d jo n bas ITCyttifctje ber S t e lle fo r b e rt 3U ihrer B i l b u n g h e r a u s . D a s g ju fa m m e n ft rö m e n g ro ß e r D o lf s m a f f e n f o m m t a ls 3 w e ite s hin 3u - ZTidjt jebes l ü u n b e r a lle rb in g s — w ie m a n fid? 311m t ü u n b e r g l a u b e n »erhält, ift hierbei »öllig b e la n g lo s , bie fjauptfacfye ift, baß fie eben r»on ber ItTenge g e g la u b t © erben — - e r w e it e r t fid? 3ur S a g e . (Eine (B ru n b b e b in g u n g ift, baß fiel? a m tD allfafyrtsorte ober audj an ein e m an b e re n ein fid jtbares (Erinnerung3eid]e n bes XDunbers ( K a p e lle , A l t a r u. a.) finbet.

l ü e n n fidi n u n ber S p e f t a i o r i n bem A u ffa t , über Sprach#

mifd?ung in ©berfchlefien b e flag t, baß w i r c o m oberfdjlefifcfyen D o lfe fo w e n i g w iffe n , fo gilt bies auch f ü r bie beregte Sad/e. 3 <t? Tnöcfjte bes*

halb l|ier bie F r a ge fte lle n: (Sibt es in D e u t fd j^ p ie fa r m ü n blid je Ober#

lie fe ru n g e n , baß b as (Snabenbilb a n b e r s w o h i n 31t w u n b e r t ä t i g e m §>wecf ge bra djt w o r b e n ift — fe rn e r, w a s f ü r f a g e n h a fte ( H ö h l u n g e n gehen im D o lfe überhaxipt u m ? D a ß es an f o l g e n nicht fehlt, bin idj iiber3eugt.

(Ebenfo a lle rb in g s auch, baß w i r meift biefelben S a g e n t y p e n fin b e n w e rbe n , w ie a n b e r w ä r t s .

3 d? f o m m e n ad j biefer A b f c h w e i f u n g w i e b e r 31} ben S a u f e n . D ie gefdjichtlidje (Entwicklung h at es m it fich g e bradjt, baß jetyt ber S t a m m e s b e g r i f f hin ter b e m S t a a t s b e g r i f f fta rf 3uriicfgetreten ift; m a n benfe 3. 23. an bas bei u n s fo h ä u f i g ge brau ch te: ber ©fterreicher, b as m it bem S t a m m e an fich nichts m e h r 311 t u n hat, © fterreidje r ift eben j e b e r hin ter ben fchw ar3gelben (S re n g p fä ble n . ID e n n nicht Schulunterricht u nb £ eftü re e i n g e w ir f t h a be n, w e i ß ber Durchfdjnittsfdjlefier c o n beutfdjen S t ä m m e n nidjts, ber S a d jfe ift ih m ber B e w o h n e r bes K önigreichs ober ber prot>in3 S a d jfe n . S o macht bie H o ß b e r g e r Ü b e r lie fe ru n g fefjon an fid? ftu^ig.

ITCit ber F r a ge bes ID oh er feiner V o r f a h r e n h a t fich n u r ber (Se*

lehrte unb hauptfächlidj auch in ber n e u eften § e i t erft befcfyäftigt. D ah er w iffe n w ir , baß eine b ü nn e Sd/icht n icberbeutfcben B l u t s ficb aud) auf Sd/lefiens B o b e rt n ie be rgefcblage n hat, abe r Ü b e r lie f e r u n g s g u t bes

(11)

g u t o b e rfd ;Ic ftfd ;e n S a g e n g e f d jt d jt c .

Dolfes ift b as fi'cfyer nicht geroefen. W e n n bie H o ß b e r g e r » o m K ö n i g unb oon ber K ö n i g i n o o n S acb fe n e r g ä b e n , fo fdjeint aitdj. b as bar a u f Iiingubeuten, baß fie jen e S a d jf e n , n on b ene n fie a b f la m m e n follen, als ehemalige B e w o h n e r bes K ö n ig re ic h s anfehen. H actjfrage n — fie m ü ß t e n natürlich oorfidjtig gefcEjeljen — w ü r b e n bas ficEper erge be n.

IDenn idj m it a lle b e m an ber gefcf/idjtlictjen IH öglid jfeit ber Über«

lieferung K r i t i f übe, fo w irb m a n m ir e n tg e g e n h a lte n , baß j a b as gange iiidjt gefd/idjtlidj 311 fein braucht, b a ß abe r bod/ tatfädjlidj bie Ü b e r lie fe ru n g uorfyanben ift, baß mir es alfo bod; m it einer S a g e 311 t u n habe n.

(Semadj •— eben b as beftreite id?. W e n n bie ü n m ö g l i d j f e i t einer Derbinbung gw ifdjen S a d j f e n unb H o ß b e r g in a 1 1 e r D o l f s ü b e r li e f e r u n g nadjgewiefen ift — unb b as glaitb e ich, w e n n aud/ fur3 g e t a n 3U h abe n — bann liegt bie anbere l l lö g lid jf e it wor, baß in jü n g e r e r §>eit a u f irgenb eine IDeife bie Ü b e r lie fe ru n g in b as D o l f h i n e in g e t r a g e n w o r b e n ift. D a s Dolf oergißt leidjt. Hach w e n i g e n ^ a h t g e h u t e n f a n n fdjon e t w a s ITtateri*

elles wie (Seiftiges a ls u r a lt ge lten , obfdjon nod? g e n u g £eute oorljanben finb, bie ben 3 rr t:Urn berichtigen fö n n t e n . S o ergählt 3. 23. m e in D a t e r in feinem B u c h e „ A u s ber ^ ra itg o fe u s e it“ ,*) baß eine S c h a l e bei R a u f e n * ftein, bie erft \8 0 7 bie B a i e r n a n g e le g t Ratten, in fein er ~Sugenb fdjon als Scf}ioebenfdjan3e be3eidjnet w ü r b e . ( S e n a u fo ift es m it ber S a g e . B e * fonbers h ä u fig f o m m t es oor, baß eine (E ^ ä h lu n g n on ein e m f r e m b e n ffirte auf ben heimifchen ü b e r tra g e n w irb , w e i l hier e t w a bie felben äußerlichen Dorbebingungen o o rh a n b e n finb. Unb b an n, u m e t w a s a n b e r e s noch als B e ifp ie l a n g u fü h r e n , urie h ä u fig w e r b e n a n e fb o t e n h aft e B e r i e t e non einer o rigin elle n p e rfö n lid / fe it a u f eine ähnliche anbere a n b e r s w o h in übertragen; bie m eiften aber fchw ören ban n S t e i n unb B e i n o o n bem g w e ite n : (Er h at e s wirflich g e fa g t ober g e ta n . IHancljer £efer n>irb fidj babei fidjer an bie f o g e n a n n t e n S ch o ttlä n b e rw itje a u s B r e s l a u er*

innern, bie in ber p r o o i n g gang ru h ig o o n anb eren p e rfö n lich fe ite n er*

gäl]lt » e rb e n .

A u f biefe unb ähnliche tP e ife f a n n alfo e t w a s in b as V o l f hinein*

getragen w o r b e n fein, b as biefes a ls u ralte Ü b e r lie fe ru n g in fid? oererbt.

(Ein folcfjer ^ a ll liegt m e i n e s (Erachtens bei ben K o ß b e r g e r n o o r. H ach be m mir biefes fdjon gleich o o rg e fd jw e b t hatte, h at es m ir eine (E rw ägu n g 3m*

(Seroißheit gemacht. S i e ge ht o o n bem H a m e n bes © r t e s a u s.

£eiber finbe td) n ir g e n b s etroas (Sefchidjtliches ü b e r ben © rt, toeber über fein A lte r, b. h- feine erfte (E rw äh nu n g, nodj b arü be r, ob ber beutfclje Harne urfpriinglich ober eine Ü berfe^ ung ober D e r f t ü m m e lu n g a u s bem

*) Sieipäi«, (g fiu to u ) j.896, S . 250,

(12)

322 D r . p . K n ö t e l , § ju i' o b c tfd jlc ftfd jc u S a g e n g e fcfy id jte .

p o ln i f d je n ift. D odj gang gleich — b e r H a r r t e f ü h r t g u b e n 5 a dj f e n ; b. fj. g u m D o l f s f t a m m . D a s w e iß e H o ß , ber S d j i m m e l t D o b a n s , ber in ben fa g e u h a f t e n F ü g e r n ber a u s w a n b e r n b e n S a u f e n , f je n g ift unb £)orfa, UEeufchengeftalt a n g e n o m m e n hat, ift bas alte Sacfjfen*

fy m b o l, bas noch h e u t im I D a p p e n c o n ID eftfalen unt) B r a u n f c f j w e i g fortlebt.

Dat>on w e i ß natürlich fe in H o ß b e r g e r e t w a s , er b e n ft audj fidjer, w ie fdjon e r w ä h n t , g a r n id jt an ben fädjfifdjen S t a m m . D a n n f a n n aber bie B e g i e l; u n g n u r burdj fo g e n a n n t e w iffenfd ja ftlicbe (E rw ä g u n g entftanben fein, nicht in u n f e r e t § e i t , fcfyon fr ü h e r , oielleidjt fd jon im \ 7 . 3 ctljrl|unbert.

Solche p fe u b o w iffe n fd ja ftlid je (Ergebniffe finb uod; f e i l t e nicht in allen

© rts* unb p ro ü in g ia lg e fd jid jt e n g e tilgt. ITCan m u ß alfo a n n e b m e n , baß irg enb ein (Selel^rter ber D e r g a n g e n h e i t a u s bem H a m e n bie fädjfifdje 2l b f t a m m u n g h e r g e le ite t tjat. tDahrfdjeinlich g a r n id jt in b etrü g e rifd jer Abficht w ie ber (Ergfdjwinbler A b r a h a m ^ o f e m a n n , ber eine gange H eibe fdjlefifdjer S t ä b t e m it erbicfjteten (Elirouifen (gum S e i l benfelbe n!) beglücft hat. H e in , es f a n n in gang g u t e m ( g la u b e n gefcfyeben fein. . Doll*

ftänbig b e w ie fe n w ü r b e ja m e in e A n n a h m e erft b an n fein, w e n n fich biefe Q u e l l e ber Ü b e r lie fe ru n g f ä n b e ; aber fie f a n n , hanbfdjriftlidj in ber (Se*

m e in be n ie b e rg e le g t, län gft perfcfjw unben fein.

D o n b e m a n g e n o m m e n e n «Erfinber bes fädjfifdjen U r f p r u n g s ber H o ß b e r g e r r ü h rt wabrfdheinlicb auch bie Z e i t a n g a b e ( \ 3 . ~Sa^r Ilu n ^ert) her. D a s ift gang richtig bie § e i t ber hauptfädjlichen beutfdjen (Ein*

w a n b e r u n g in Schlefien. Die w irflid je D o lf s f a g e abe r f ü m m e r t ficb u m folche D a t e n nidjt. D a heißt es n u r : einft unb ähnlich- S o gla u b e ich aud; barin ein en B e w e i s fü r m ein e A n n a h m e erblicfen gu bürfe n. D e n n b e m U rh e b e r w a r bie §>eit ber (E in w a n b e r u n g natü rlich b e fa n n t.

F r ä u le in (S ra b o iu sfi b rin g t noch eine anb ere Ü b e r lie fe ru n g , bie über b as H e d jt ber H o ß b e r g e r a u f bie beften p l ä ^ e in ber Kirche. S i e haben b anadj in ber § e i t ber H e lig io n s f r ie g e ben ein en ber beiben (Seiftlidjen, bie ertr ä n ft w e r b e n follten, ge re tte t. D ie (Sefcbichte w e i ß baooit nidjts.

ID0I7I aber ergählt bie u m H5 0 0 gefcfjriebene (Ehronif bes B r e s l a u e r D ing en sflofters, baß bie B e u t h e n e r (5 6 5 ihren P f a r r e r unb feinen K a p l a n h ä tte n e r ir ä n f e n w o l l e n , ber letztere a lle rb in g s n on feinen F r e u n b e n nod] lebenb h e r a u s g e g o g e n w o r b e n , b a n n aber nad/ brei S a g e n geftorben fei. HTan lefe b as H ä h e r e in ber (Sram erfd /en (Ehronif non B e u t h e n S . ff. n a d j. (Es f a n n hier » ö llig u n e r ö r t e r t bleiben, wie w e i t bas ber (Sefchicfjte e n i f p r i d j i D ie (Ehronif hat es fidjer n ad j alter B e u t h e n e r Ü b e r lie fe ru n g , ©b biefe heu te nodj fortlebt, w e i ß idj nicht;

follte m a n aber w i r f lieb noch bauou ergähleu, fo lä ß t fidj w ie b e r bie gwei*

feln be F r a g e erheben, ob b as n id jt B ü cfje r w iffe n , a u s ber (Sramerfcfjen

(13)

£f)tonif h e ra u s, tüäre. D a s eine ift fla t , ber p r i e f i e t m o r b bes unb ber bes j.6 . ober j 7 . 3 af?rbunberts finb ibentifefy. 3 n Reiben f ä l l e n w irb ja au cf) ein (Seiftlidjer g e re tte t, ©b bie H o ß b e r g e r (unb uielleidjt 110*

anbere B e u t h e n e r ) n e b e n ber f e i e r t e n Ü b e r lie fe ru n g feit alters Ijer riodj bie befoubere Ijatten ober abe r auefy bie (Sramerfcfye C ^ r o n if l]ier con (Einfluß gewefe rt ift, lä ß t fidj n id jt a n g e b e u . D ie uerfcfjiebenen §>eit*

artgaben fpreebert nief/t b a g e g e n . 1) EDir f ö n n t e n b arin eben n u r w ie b e r einen B e w e i s f ü r bie (S le id jg ü ltig fe it ber S a g e b e ftim m te n Z e i t a n g a b e n gegenüber finben.

<Ed?t u o lfs tü m lid j b a g e g e n ift bie A n g a b e : Z u r S e i t b e s H e l ig i o n s * frieges. S id je r m e in t bie Ü b e r lie fe ru n g a lfo : bie p r i e f t e r m ö r b e r w a r e n P ro t e fta n t e n ; ifynen w e r b e n bie g u t fatfjolifcfyen H o ß b e r g e r g e g e n ü b e r ge«

ftellt. (Sang felbftoerftänblidj. D ie A n h ä n g e r ber a n b e r e n H e lig i o n s p a r t e i finb im m e r bie B ö f e w i d j t e r . ITtan e rinn ere fidj a u bas, w a s idj im lebten 3 abrgange biefer JH ona tsfdjrift ü b e r „ i u t fy e r unb (Suftar» A b o l f in ©ber*

fcfjlefien" g e fa g t Ijabe. D a ß K a t b o l if e n ben p r ie f t e r m o r b b e g a n g e n f;aben fönnten, erfefjeint eben beit £ e u te n unm öglich. S o f a m bie H e fo r m a t io n s * geit hinein. 3 e b e n fa lls ift bie leigte S a g e , w e n n w i r fie fo n e n n e n bürfe n, ein guter B e w e i s f ü r bas g e r f l i e ß e n b e ber D o l f s ü b e r li e f e r u n g . tD en n wir S a g e n literarifclj » e rarb e ite n , fo ift b as (Segebene m eift n u r eine (unter ilm ftä n b e n recfyt w illfü rlid je ) A u s w a l ] ! a u s m e h re re n tltöglicfjfeiten.

Dr. 3o[}<-n<'tes <£ 13 a s 5 c3, gur (Sefrfjtdjte ber Dörfer Deutfd^ unb :c. 325

Z u r öclcbicbte der Dörfer D e u tle t und Poln ildvm ü llitien , Kreis neuTtadt 0 . . $ . )

Ü O l t

P f a r r e r D r . 3 c b a n 11 e s ( £ b t g a s g c g .

(Sstfm uuttci b e t S ß f a r r f i r d j e i n $ e u t f d ) =5> M W u te n u m 1580.

$8o l f3t ü n t i( id je3.

ITTit fjilfe ber U rfunben c o n unb W 9, bie w ir im uorfyergefien*

ben Abfcfynitt ausführlich befprocfyen fjaben, fönnen w ir folgenbe Hetfje ber Befitjer co n ÜTilowan (Polnifdj*tTCüIlmen) auffiellen : ^383— 1(390 Steflif S tral, ^391, Dinceng S tra l, ^ 0 5 Hi^e S tr a l; ^ 0 9 bie Söfyne bes

]) U n t e r b e n r> o rg e b ru < ften S u b f f r i b e n t e n b e r © r a m e r f e f je n C b r o n i f ift a l l e r b i n g s fein H o ß b e rg e r a n g e f ü h r t .

'-) ^ o r t f e t j u n g a u s b e m ITCat* u n b H u g u f tb e f t.

(14)

D r. 3 o a u n e s i£ tj r ^ s 3 c g ,

Hi^e S t r a l unb bie (S eb rü b er H i c o la u s , prit$ Iaw, ITtartin unb S t e p h a n ;

\ ^ 3 7 „ S c j e p a n J e " S t r a l , b as ift S t e p h a n , ber v o r g e n a n n t e jü n g fte S o ljn bes Hitje S t r a l ; 1,455— 1,485 fjeinrid? S t r a l ober S t r j e l a . H ad j einer

£ü<fe c o n faft bre ißig 3 a ^r en erfdjeint 1521, (S e o r g S t r j e l a .

3 m Ard^wbud? bes § ä 13er A r d j i p r e s b v t e r a t s v o m 3 a f)re 1,731,, J) bas bie (Einkünfte ber 3U111 g e n a n n t e n 2Ird ?ip re sb y te ra t g e h ö r ig e n P f a r r e i e n r>er3eicfjnet unb je^t im DiÖ3efanardnr> 31t B r e s l a u a ufbe w afyrt w irb , finb et fidj u n t e r a n b e r e n U r lu n b e n bie fel?r fo r g fä ltig e Abfd/rift eines S d ju lb b r ie f e s , ben £?er3og 3 ° ^ a n n o o n © p p e l n a m w e i ß e n S o n n t a g H5 2 \ in böfymifdjer S p r a c h e b e m K i t t e r (S eo rg S t r 3 e la a u s p o ln ifd j*

ITTüllmen a u s g e fte llt fyat. D e r W o r t l a u t bes S d ju l b b r i e f e s erinn ert lebh aft a n bie obige beutfcfye Scfyulburfu nbe ber H e rzo gin © f f a o o n 1,405.

5£>ir w o l l e n w e n i g f t e n s ben A n f a n g bes S d ju l b b r i e f e s m it t e ile n :

„ M y H a n u s z z B o z i e m ilo s t i w S l e z y k n i e z i e O p p o l s k i a P a n B ie l s k i e tc. O z n a m u g e m e t e m to lis t e m w s s e m w u b e c z k d e z gej u z r z i n e b o c z t a u c z y s ly sse t i b u d u , zie w y s t u p i l p r z e d nas s l a w u t n y G i r z i k S t r z e la g s a u c z z d r a w na tie le y ro zu m ie , w y z n a l : zie p r o d a l pra- w y m k u p e m na g e se w y p l a c z e n i S z e s t Z l a t y c h p l a t u r o c z n ih o n a k a z d y s w a t y G irz i po t r z i w i e r d u n k i za Z l a t y p o c z y t a g i c z m i n c z e Sleske ob ecz- nie b e r n e z a o s m d e s a t e Z l a t y c h U h e r s k i r c h . . . 11a s w e m S l a t k u a w si Milo- w a n o w i e w k r a g i n i e n asse H l o h o w s k e z a le z i c z e a S s o l t y s i c h , s e d la c z y c h , p la t ie c h , z a h r a d n i k a c h , f o r w e r c z e , r o le c h o r a n y c h y n e o r a n y c h , k n ie z i M ik u la s s o w i M a d l i n o w i k ’ o lt a r z i ge lio s w a t e h o O nclrzege A p o s t o l a u f a r y w B ie lle y p o t e m b u d a u c z y m o lt a r n ik o m .

£Dit 3 °I?arm , 2) o o n (S otte s (S n a b e n © p p e ln e r E^er^og in S d jle f ie u unb £?err v o n ZÜI3, t u n m it b iefem g e g e n w ä r t ig e n B r i e f e fu n b allen in s g e fa m t, w e r ihn fefyen ober lefen Ijören w ir b , baß o o r itn s g e tre te n ift ber ehrbare ( S e o r g S t r 3 e l a , gefunb a n £eib unb D e rfta n b , unb b e fa n n t l?at: baß er v e r l a u f t fyabe m it e in e m redjten P e r f a u f e 3ur A u s * 3 ah lu ng S e d j s (S o lb g u lb e n jäljrlidjer g i n f e n j e b e s m a l 3U S t . (Seorg (2 3 . A p r il) , ben (S o lb g u lb e n 31t brei P i e r b u n g e n gerechnet, in fdjlefifdjer jetjt g a n g b a r e r 11tün3e f ü r 80 un gartfd je (S o lb g u lb e n 3) a u f feine B e f i ^ u n g unb fein D o r f JTEilowanow (P o In ifd^ iT I ü llm en ) in u n fe r e m (S lo g a u e r

£anbe u n b a u f bie S d jo lt ife i, a u f bie 7lba,aben ber B a u e r n unb (Särtner,

') D a s |e lb e fiiljrt b e n C ite l: M a tr ic a p r o v e n t u u m , f u n d a t i o n u m , p r iv ile g io r u m te a lio r u m q u o r u n d a m d o c u m e n to r u m t o t i u s se d is a r c h ip r e s b y te r a lls C ilcen sis.

!) £jer3 og 3 ° I ) a n n v o n © p p e ln , b e r le tjte o b erfd jlefifd je p ta f t, re g ie rte \q.7(S— 1552.

3) (Ein (S o lb g u lb e n Z la ty o b e r Z la ty u h e r s k i b a tte b e m n a d j 3 P te r b u n g e , b a s ift 36 (S ro fd jen , alfo eb en fo t’iel a ls b er fp ä te re C a le r

(15)

§ u r (Sefcfyidjte b e r D ö r f e r D e u tfc t» u n b p o ln if c b '-Ilt ü d m e n , K r e i s Z Teuftn b t © . = $ . 3 2 5

auf bas P o t w e r f , a u f bie b e a d e rt e n unb unbeaeferten 21cf e r , 1) bent (Seift*

lieben ZTicoIaus ITtabtin, 3U fe in e m 2lhtar bes heilige n 2 IpofteIs 2l n b re as in ber Pfarrkirche 3U ZÜI3 unb ben f ü n f f i g e n A lta rift e n ."*)

3 n berfe lben U r f u n b e v e rp flich te t ficb (S e o r g S i r 3 e l a m i i feinen (Erben unb 2Tadjfomnten bie § i n f e n p ü n ftfid j 3U be3afyfen unb f a lls er bie*

fefben uid jt be3af|feit m ürbe, füllen bie l]er3oglichen 23e a m te n in ©ber*

gfogau ben S a n b e s b ie n e r ( s lu z ie b n ik a z e m s k e h o , (Ejefutor) 3ur P e r * fügung ftellen, unb w e n n auefy bies nicfjts Reifen m ö d jte, fo llen bie g i n f e n prawem d u c h o w n i m d o b y w a t i m it E?iffe bes geiftfidjen Hechtes ((Er*

fom m u n ifatio n) einge3og en w e r b e n .

(S egeben 311 © p p e ln a m D i e n s t a g S . (Seorgii (2 3 . 2lpril) \5 2 .\.

hierbei finb Z e u g e n geroefen: tTCifufaß 3 ard f 01t)sfi, Z a d j a r i a s (J^ebuffa, 3 an 3 af e n s ?i, 3 a n 23u n g a w s f i , <£l]riftoff 3 a n i f o w s f i , (Sir3if S f a l unb (Si^if ((Seorg) l l a w o Y , bem biefer 23rie f befohlen w a r b . —

P e r g le id jt m a n bie U r fu n b e v o n ^5 2 ^ m i t ber obigen U r fu n b e oo n

^ 0 5 unb fo fiefyt m a n , baß im © b e r g lo g a u e r £ an be be3ief;u ngsw eife im ^ e ^ o g t u m © p p e ln bie H e d jt s g e fd jä fte in h u n b e rt 3 afyren biefelbe Form bemalten Ratten. Itblidj w a r ber H e n t e n c e r f a u f ; ber Scfjufbner uerfaufte eine 23ente, bie er alljäl^rlicf? b e m (S tau big er 31t 3af?fen fjatte, für bas ih m geliehene K a p i t a l . 2 tber b as (Selb f;at fidj g e ä n b e r t : \ ^05 unb rechnete m a n nadj ITTarf, jebe ITtarf fjatte 4 P i e r b u n g e ober 48 (SrofcEjen; H5 2 J, nadj (Sulben, jeber (Sulbe n fjatte 3 P i e r b u n g e ober 36 (Srofcfjen. F ßm e t ift in ber S p rac h e eine P e r ä n b e r u n g e in ge tre ten . 3 nfolge ber f j u f f i t e n f r i e g e lebte bie böfymifdje un b pofnifcfje S p r a d j e in Sdjfefien a u f ; manche (S egenb en , bie gan3 beutfdj g e w o r b e n w a r e n , gaben bie beutfdje S p rach e auf. S o erfdjeint H5 2 \ bie beutfd?e Spracfje audj im (Sebiet o o n © b e r g lo g a u unb ü b e rh aitp t im f j e r s o g t u m © p p e ln jurüefgebrängt. H adj (S riinfja gen ift ein g u t e s D rit te l n on Scfylefien fü r bie ffauifdje 2ta t i o n a I i t ä t im £ au fe bes ^5. 3 a ^ rh u nb erts 3urüc!erobert worben.3)

(Seorg S tr 3 e la s (Sem afjlin w a r \ 5 2 7 U larg a re tfje o. CCfdjamtner;

K.55H, wirb (Seorg S tr3 e la , wofyl ein S o fjn bes P o r g e n a n n t e n , e rw äh n t.

1.555 befaß (Seorg S tr 3 e la Deutfcfj* unb poInifdj*ITIüIImen (iPier3dj unb lltifowan), bie R a f f t e n o n <£.3artowit3 unb (Sro ß*(Srauben. 3 n b a s (Erbe bes P a t e r s te ilte n ficfj bie S ö h n e , 3 ofyann S t r 3 e la erhielt (S roß*(Srauben,

1) S ta te k ift b a s errfefj a ftlid je f j a u s n e b ft 3 u g e l;ö rig e m (S e fjö ft; fo rw e r k D ortcerB finb bie 3 u e in e m s t a t e k g e h ö rig e n Jlcfer in b e r ^ e lb m a tf .

2) 2 0 ta rift ift e in (SeifHicfyer, b e r e in e n f u n b ie rte n SH tar b efaß , b em er b ie n te u n b Don bem er le b te .

:l) 2Hfo g a n j fo u>ie b e re its ^ 0 5 u n b

(16)

32 6 D r . 3 o f ] a H i t e s < C f ) t 3 a s 3 C 3 ,

£?einridj S t r j e l a befant \ 5 6 ? VOkr^d). S 3 a m a r 3 o m s f i a u f K u d je ln a Ijatte einen A n t e i l , biefen gab er H5 6 8 bem fje in rid j S tr 3 e la , fo baß biefet n u n m e ljr bas gan3e D o r f U?ier3dj (Deutfdj*HTüllmen) b e f a ß . 1)

D a s je^t fo anfefynlidje K i r d j b o r f U H e ^ d j (Deutfdj*tTTüllmen) mirb a u ß e r \ 2 \ 7 erft \5 5 5 3u m erften ITTale ausbriicElicfj g e n a n n t . 3 n bireft ift es freiliclj audj 1,405 unb ^41.0 unb j e b e s m a l ba g e n a n n t , n>o bie Ur*

f u n b e n ein „p oln ifd j''* lT C ü llm e u erm äh n e n , bem eben ein „ D e u t f d j " * ITTüIlmen ober lütergdEj entfp ridjt. Vielleicht m e r b e u fp ä te re F ° r f d j u n g e n bie jetjt nodj befteljenbe £ücfe a u s f ü lle n . IDäljrenb f e r n e r bis J5 5 5 n u r ITlilauou) ober polnifd?*tTCülImen in ben Dorbergrxtnb trat , erfdjeiut vo n n u n an U)ier3dj ober Deutfdj*tTTüllmen im P o r b e r g r u n b . U U lan o m mirb v o n IÜier3ctj entfdjieben ü b e r flü g e lt. <£s m u ß u m 1,555 in ben beiben D ö r f e r n eine große D e r ä n b e r u n g e in g e tre te n fein, a u s U rfadjen, bie nidjt m efjr beBannt finb. P erm u tlicfj Ijabert bie B e f i i je r tljren Sitg in p o ln ifd j*

ITTüIlmen a u f g e g e b e n imb in D eutfdj*irTüllm en e in S d jl o ß e rb au t. D iefes S d j l o ß ift v e rm u t lid j basfelbe, b as nodj u m 1.840 beftanb, a ls a lt e s S d jlo ß s t a r y z a m e k be3eidjnet m ü rbe unb m a ffio m a r. H e b e n b ie fe m S d jlo ffe b efanb fidj b as Ijerrfdjaftlidje D o r m e r f unb bie B r a u e r e i . 2) D ie ältefteu p e r f o n e n g e b e n fe n nodj biefes Scfjloffes, es enthielt 3mei S t o d m e r f e unb ift jetjt v ö ll i g v e rfd jm u n b e n .

Hocfj m e b r ! D ie alte p f a r r f i r d j e in IH ilanom , alfo i n p o ln ifd j*

ITTüIlmen, bie n ad j ben f r ü h e r e n U r f u n b e n bort u n b e s m e ife lt beftanben Ijat, ve rfd jm a nb gän3lidj, j a f o g a r bie (E rinnerung a n biefelbe erlofdj vö llig , mätjrenb a n itjrer S t a t t n u n m e f jr in I D te ^ d j ober in Deutfdj*ITCüllmen eine n e u e ü b e r a u s p r ä d jtig e K ir d je fidj erljob.

U m \555 ift in ber (Segenb v o n © b e r g lo g a u unb H e u fta b t , alfo moljl audj in Deutfdj* unb p o l n i f d v l l l ü l l m e n , ber p r o t e f t a n t i s m u s in A u f*

n a ljm e ge S om m en . B e f a n n t l i d j fjat U Tarfgraf c o n J ä g e r n b o r f n ad j bem S o b e bes Ejer3ogs 3 ol]ann v o n © p p e ln ( f 1,5 5 2 ), bas F ü r f t e n t u m © ppeln*

H a t ib o r in p f a n b b e f it j g e h a b t u n b a ls e ifrige r A n h ä n g e r ber lutljerifdjen H e f o r m a t i o n biefe in fe in e m (Sebiete v e r b r e it e t ; basfe lbe ta t fein S o ljn ITTarJgraf ^riebricij unb bie (E ffönigin 3 f a kelta v o n U n g a r n , m eldjer K a i f e r F e r b in a n b bie ^ ü r f t e n t ü m e r e in g e rä itm t Ijatte. S d j o n im 3 a^re 1,537 erfdjeint in H e u ft a b t ber p r e b i g e r B e r t t a r b Scfjladjt,3) bie K a tljo life n fd jm o ^ e n 3 u fa m m e n , unb n id jt n u r H e u ftabt, fo n b e rn bie gan3e Um*

g e ge nb n a lj m ben p r o t e f t a n t i s m u s an. A u d j in © b e r g lo g a u n atjm bie

‘ ) ( S r ü n f y a g e n , (Sefdjirfjte S d jle fie n s I. 39s.

‘‘) J e t i t Me D a m s fd je B r a u e r e i.

3) r o e I tj c r , (S e fd jid jte n o n H e u f ta b t H86g. 586 ff.

(17)

g a b ! ber p r o t e f t a n t e u beftänbtcj 511, ^ um al bie (E ffönigin 3 fa t e ir a a m 1,8.

A p ril \ 553 benfelben bas P r i v i l e g i u m erteilte, eine Kircfje nebft S d ju le 311 erbauen.1)

A u s ber Ijanbfcfjriftlidjen (Eljrouif bes P f a r r e r s 3 ° f ef ITtüller vo n Deutfdj4 TtüIlmen ^8 X9 erfa h re n mir ausbriicflidj, baß bie' an Deutfdj*

I M l l m e n g r e ^ e n b e n P f a r r e i e n Deutfdj^Haffelmii}, D e utfdj* probn it5 unb D e u tfd j* tn ü llm e u felbft in bie £?änbe ber p r o t e f t a n t e u f a m e n unb erft burdj bie Ittüfje ber ( g r a f e n © p p e r s b o r f m ieber fatbolifdj m ü r b e n .2)

® a n n u n b v o n m e m i ft n u n b i e f e a n f e £j rt I i dj e P f a r r f i r d j e i n D e u t f d j = U T ü l l m e n e r b a u t m o r b e n ? 3 n jen er S e i t , a ls ber p r o t e f t a n t i s m u s in ber p a r o d j i e ein ge fü fjrt mar, alfo in ber S e i t v o n etm a 1555 bis 1,629. D e n n im D ifitat io n s b e rid jt vom 3 af?te l<5?9 tjeißt e s : „ P a r o c h i a l i s a ccle sia in v i l l a D e u t s e h - M u llm e n polonice W i e r z c h a L u t h e r a n i s s e c ta r iis a e d i f i c a t a e t non c o n s e r a t a , 3) bie p f a r r f i r d j e in bem D o r fe DeutfcEj*lTTülbnen, poln ifd j IDiei^dj, ift vo n ben £ u t t je r a n e m e r b a u t unb nidjt f o n f e f r i e r t “ .

S u d je n m ir bie § e i t ber (Erbauung n ä h e r feft3ufteller>, tvobet mir Derljältniffe b erü h re n, bie audj fonft fiir ©berfcfjlefien fetjr iu tereffau t finb. D a u rfu n b lid je H a d jrid jte n , meldje bas 3 1} r b e r (£ r b a u u n g nennen, Ieiber nidjt v o rlja n b e n finb, fo finb mir 3unädjft a u f bas fadjver«

ftänbige U rte il bes H e g i e r u n g s b a u m e i f t e r s £7. i u t f d j in f e in e m W e r f e :

„ D ie K u n f t b e n f m ä le r bes H e g ie r m tg s b e 3 irfs © p p e l n “ 1,894 ( S e i t e 5 0 5 ) angem iefen. D erfelb e fdjreibt über bie p f a r r f i r d j e in Deutfch4 T fü lI m e n :

„ D a s a u f u n s g e f 0 m m e 11 e (g e b ä u b e ft a m m t, m i e b e r t) e r g 1 e i dj m i t b e n K i r dj e n © b e r f d j l e f i e n s l e h r t , e t m a a u s b e r 3 m e i t e n ß ä I f t e b e s X V I . 3 a tj r Ij u n b e r t s.

Der einge3ogene, n ad j bem tjalben A d j t e d gefd jloffene S tjo r ift nodj nadj mittelalterlidjer A r t m it S t r e b e p f e i le r n befet^t; ber u n te r e viereefige, oben adjtecfige ID e ftturm ift m it ^ ie g e lf d ja r t e n a u s g e fta tte t . U n te r bem neuen p u t ; f o m m e n S g r o f f i t o q u a b e n t 311m Dorfd^ein. A u s je n e r § e i t ftammen audj 3mei K a p e l l e n a n b a u t e n a u f ber S ü b fe ite , bie eine mit einem burdj vorgepufyte (Sefhnfe in H e n a iffa n c e fo r m e n ge g lie b e rte n (Siebeldjert,"

g u t (S e jd jid jt e b e r X lö r fc t D w itf d ;» u n b p o ln i f d j - jlt ü f lm e t t , K r e i s It e u f t a b t © , > S . 3 2 7

') S o f f n e r , (S e fd jid jie b e r H e f o rm a tio n in S d jte fte n . \ 8 8 " . ^ 5 .

-) B r e v i s C h ro n ic a p a r o c h ia e T e u to M ü llm e n sis 7 . — (S eo rg (S ra f © p p e ts * öorff e rla n g te \622 b a s p a t r o n a t ü b e r bie K itd je in © b e rg lo g a u , Z>euifd]*Raffetrm t; u n b I'e u tfd j^ p ro b n itj, u>o e t \6 2 2 b is H628 b e n f a tb o lifd je n (S ta u b e n m ie b e r tjerfiellte. X tagegen in X>eutfd)«tnüt(m en ift b e tfe lb e rootjl erft \ 6 i2 9 a u f fa ife tlid je n S c f e tjl m ie b e r fjergeftetlt iBOtben.

I!) 3 u ,u g n i {3 , P ifita tio n s b e r id jte I I .

(18)

3 2 8 D r . 3 o f ] a n u e s C f j t j a s j c j ,

A lle , rneldje bie im 3 at?re 1 8 9 9 abgebrochene, nocfj feljr fdjöne K irdje fa n n t e n — n u r ber ü b e r a u s Ijolje unb ftattlicfje U Jeftiurm ift f i e l e n ge*

blieben unb a n S t e lle ber fr ü h e r e n K ird je ift v o m P f a r r e r B e r n l j a r b (Sorfe eine n e u e nodj fdjönere K ir d je nadj bem p l a n bes A r d jit e f t e n Stubmig S d jn e ib e r e r b a u t rnorben — m e rb e n ficfj erin n e rn , baß bie K irdje baro d e F o r m en m it go itfd je n Uberbleibfelu in ficlj v e r e i n i g t e ; n a m e n tlid j bas (getpölbe roar b a r o d , audj bie C i ir e n unb bie ^eiaftcr; bas U rteil

£utfdje s ift m ith in b e g r ü n b e t. W e n n aber bie K ird je eivoa in ber 3ipeiten f j ä l f t e bes K.6. 3 aljrlju nb eris e rb au t ift, fo b ü rfe n tr>ir u n g e f ä h r 1,580 als (E rbau u n gsjaljr g e lte n laffert.

U m jen e g e i t berrfdjte audj in ber (Segenb p o n Deutfdj*lTtiillmeu unb 3t»ar bei ben pro te fta u tifd je u P a t r o n e n eine rege, j a betp unberungs*

m ü r b ig e B a u t ä t i g f e i t . EPir erfeljen bies a u s ben erm äh n te n D ifitations*

beridjten bes A r d ji b i a f o u a t s ® p p e ln , rneldje D r . 3 ungrpit$ 1(904 a u s bem D iö je f a n a r d jip 31t B r e s l a u p e rö ffeu tlid jt Ijat. (Es m a g Ijier gleicfj ange*

tn erfi m erbe n, baß biefe P if i t a t i o n e n im 3 al)re 1,6 5 2 , 1,679 unb 1,6 8 7 /8 8 , be3ieljungsu)eife 1,680 unb 1 6 8 6 f t a ttg e fu n b e n Ijaben. A m ipidjtigften m a r bie Difitatiorx im 3 a l jr e I6 79 , m eil lins Ijier bie g e n a u e ft e n Hach*

ridjten ü b e r bie B e f d j a f f e n l j e i t ber firdjlidjen (Sebäube, bes P f a r r e r s , bes

£eljrers u. f. tp. g e g e b e n m erben.

D e r D ifita t io n s b e r id jt c o m 3 abre \6 7 9 3eigt n u n , baß Deutfdj*

iTtülImen n id jt m eljr 311m A r d ji p r e s b y t e r a t © b e rg lo g a u , !,mie im 3 aljre 1 4 4 7 , fo n b e rn 3 u m Z l r d j i p r e s b y t e r a t § ü l 3 g e h ö r t fjat. | U nb ba fä llt es n u n fefjr a u f, baß ge rab e in bie fem A r d j i p r e s b y t e r a t n id jt m en ige r als üier n e u e p f a r r f i r d j e n , unb 3 » a r alle ü b e r a u s p r ä d jt ig unb maffi», o o n (Srunb a u s e r b a u t m ü r b e n . VOxx m olle n biefe K ir d je n , u m fie m it ber K ir d je in D e u t f d j * i n ü l l m e n 3U p e rgleid je u , jetjt n älje r b e trad jte n . 3 m 3 aljre 1,574 m ü r b e v o n ber (Ebelfrau EtTagbalena EDierbin (p. EDrbsfy ober p. EDrbna?) in B u d j e l s b o r f 31t (Eljren ber Ijeiligen A n n a eine Kirdje p o n S t e i n e n unb R i e g e l n m it S ä u l e n , ipeldje b as (Sem ölbe ber Kirdje flüste rt, e r b a u t. A u d j bie S a fr ifte i m a r g e m a u e r t unb gem ölbt, ebertfo ber Cturm. D e r K ir d jljo f m a r pon einer ITtauer u m g e b e n . „ D i e f e fdjöite K ird je ( h a u e s p e c io s a m e c e le s ia m ) " , fa gt ber D ifitat io n s b e rid jt , „befucljen m en ige K a tljo life n , bie m eiften D e u tfd je n finb n id jt fatljolifdj unb be*

fudjen fie n ad j B e l i e b e n . " ' )

3 m 3 aljre 1,582 rnurbe bie p f a r r f i r d j e in H i e g e r s b o r f 3U (Eljren ber Ijeiligen D r e ie in ig f e it e b e n fa lls a u s S t e i n e n unb R i e g e l n p o n fjä r e t ife rn (ab h a e re tic is), alfo p o n p r o t e f t a n t e u , e r b a u t unb 3m ar m it e in e m (Se*

') D ifita tio n s b e rid jt S .

(19)

wölbe, bas eine S ä u l e in ber llt it t e ftüijfe. D re i U m g ä n g e ob er (Efjöre (pergulae) w a r e n f ü r b as D o l f o o rljan b e n , bie S a fr ifte i w a r g e m a u e r t unb gewölbt, bie B e w o f y n e r w a r e n 1.679 m eift p r o t e f t a n t e u . 1)

Die p f a r r f i r d j e in D i l t m a n n s b o r f w a r 3U (Eljren bes Ijeiligen (Seorg ebenfo „ab h a e r e t i c i s " , alfo v o n p r o t e f t a n t e u , im 3 a l j r e \586 e rb au t, f j i e r roar n ur bie Ejälfte ber K ir d je g e w ö l b t (bas p r e s b y t e r i u m ) , bie anbere

£jcilfte w a r g e tä fe lt. D e r K ir d jljo f m a r c o n einer U t a u e r u m g e b e n . 2) (Enblirfj w a r bie P f a r r f i r d je in £an ge nb rü cf u m 1,604 „ a b h a e r e t ic o domino", alfo non bem p ro te fta ntifd jen (S rtm b b errn m affto unb Ijodj erbaut. Die g a n j e K ir d je w a r e i n g e w ö lb t . 3 m H o r b e n ber K ir d je w a r ein A n bau , w o r i n fidj ein © r a t o r i u m m it e in e m A l t a r f ü r ben (S u tsljerrn unb eine S t u b e m it ein e m © fe n b e fa n b . D ie S a f r if t e i w a r g e m a u e r t ber Kirdjljof c o n einer i l t a u e r u m g e b e n .

Hodj w o lle n w i r e r w ä h n e n , baß 3 w a r nidjt im A r d ji p r e s b y t e r a t

§üI3, aber bodj in ber H älje non D eu ifd j*IH ü llm en, in K u j a u , eine n eu e Pfarrfirdje im 5,5 8 3 , in (S läfe n 1,592 unb in S t u b e n b o r f ^601, o o n ben proteftautifdje u (Srunbljerren e r b a u t w ü r b e . U a m e n tü d ) ift Ijier Kujau ljert)or3utjeben, w e i l bie p f a r r f i r d j e an bie p a r o d j i e Deutfdj*

m iillm e n ä u g t e s t . i j i e r fjeißt es im P if i t a t i o n s b e r i d jt : „ D i e K ir d je ift in foftbarer W e ife (s u m p tu o s e ) e r b a u t, Ijat ein fu n ftao lle s (S e w ö lb e unb

ein (£t;or f ü r bie (S u t s lje r r f d ja f i" .3)

Uberfdjauen w i r biefe B e i f p i e l e ! D iefelben 3eigen fämilich ein maffioes, g e w ö l b t e s (S o tte slja u s, bie K ir d je in J tie g e r s b o rf Ijat ü b erbies bret <0 }öre, bie K ir d je n in £ a n g e n b riid unb in K u j a u fjaben ein befon beres (Ojor ober © r a t o r i u m f ü r bie (Srunbljerrfcfyaft. ©b biefe Kircfyert von (Srunb a u s ober a u f (Teilen e in er fdjon ä lt e r e n m a ffio e u K ir d je e rb au t roorben finb, m u ß baljingeftellt bleiben.

i l l t i b e m S t i l e b i e f e r K i r d j e n , b e r e u ( E r B a u « u rt 3 s 3 e i t g e n a u f e f t f t e f j t (^574— ^604), ft i m m t b i e ' p f a r r * f i r clj e i n D e u t f dj * ITT ü 1 1 m e u g a n 3 u n b g a r ü b e r e i n . Der D ifitatio ns berid jt 00m 3 aljre 1679 m e l b e t h ie r ü b e r: „ D i e P f a r r f i r d je in Deutfdj*3TTüIlmeu, poln ifdj W ie r s d j, ift anfeljulidj (sp ecio sa), a u s s ie g e ln in einer £ ä n g e oon 40 (Ellen unb in e in e r B r e i t e o o n ^5 (Ellen mit adjt p u f f e r n unb 3w ei P f o r t e n 3U (Eljren bes Ijeiligen i a u r e n t i u s unb ber Ijeiligen B a r b a r a o o n lu tljerifdjen S e f t i e r e r n (a L u t h e r a n i s sec- tariis) e rb au t unb n id jt fo u fe frie r t. D a m i t bie Kirche m efjr f j a l t Ijabe,

§ u r (Sefcfjicfjte b e t D ö r f e r D c u tf rfj. u n b p o t n i f d ^ lt t iM m e » , K r e i s H e u f t a b t 0 . - S . 3 2 9

r) 21. a. 0.

2) 2(. a. ©. \77, 3) 2t. a, ®. H89.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Das (Epigramm (Soetfyes ait bie Knappfdjaft ju (Earnotpig.. Die feciale unb tuirtfcfjaftlicfje lüertung ber fogenamiten Schrebergärten.. Coft i&gt;or bmibcrt

tärifdjer (Sefd?idjte.. C ölln gehören nod? nicht 3U ben fdjärfften preßer3eugn iffen.. §tt biefen H egim en tern 3ähleti uttfere braunen Scfylefifd?en

2lls Maximilian an bie (grenge gebradjt würbe, erfdjienen 3ahlreidje polen, bie 31t feinen Anhängern ge3äfjlt hatten unb überhäuften ihn mit Vorwürfen, baß er

Das neue preujjifdje (Sefellfdjaftsft uergefet). §um fed;3igjäl]tigen Befitjjubiläum bes dürften non Donnersmardi. Die gefdjmuggelten Sd)ufye.. Die junge

&amp;ie öfierreidjifdje (Srenje bei SdjiDarjroaffer überfd^ritten, um ficfj in Cefdjen 3U etablieren unb biefen © tt 3ur 23afis für eine fpäter ausjufüfyrenbe

Dte Stabtoerorbneten prüfen bie Jlbm iniftration unb beforgen bie Hedjnungs»2lbnal;me burdj einen jebesm al 3U ernennenben Stusfdjuft aus itjrer m itte... Die afute

merfbaren ITtifdjung au fidj, fonbern audj eine geunffe (Sefe^maßigfeit, nadj ber fidj biefe ItTifdEjung uol^ietji, fie bieten fomti einen angieljenben (Segenftanb

tradjten ber (Entftehung nadj alle jünger.. einen Finnen 3«9t)anfeutljalt genommen. Dabei Ijat er ber fatljolifdjen p farrgem einb e in Carlsrulje eine große ^reube