i^dres Kralicwskie-Przedmieście, USTr SG.

JK s. 48 . Warszawa, d. 28 listopada 1897 r. Tom X V I

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA".

W Warszawie: rocznie rs. 8 , kw artalnie rs. ■ i Z przesyłką pocztowę: rocznie rs. 1 0 . półrocznie rs. 5 P renum erow ać można w Redakcyi .W szechśw iata*

i we w szystkich księgarniach w kraju i zagr ric a

Komitet Redakcyjny Wszechświata stanow ią P anow ie:

D eike K., D ickstein S., H oyer H., Jurkiew icz K ., K w ietniew ski W ł., Kram sztyk S., M orozewicz J „ N a- tanson J.. Sztolcman J.. Trzciński W i W róblew ski W.

i^dres K ralicw sk ie-P rzed m ieście, U ST r SG.

Ziemia, jako pole działalności ludzkiej.

Jeżeli weźmiemy pod uw agę stosunek, ja k i zachodzi między człow iekiem a ziem ią, p rz e ­ konam y się, źe k ażd a z miejscowości naszego globu d a się p odciągnąć pod je d n ą z dwu k a te g o ry j. J e d n e z d a ją się odpychać od sie ­ bie człow ieka: ludzie, o ile je zam ieszkują, p ęd z ą nędzny i sm u tn y żywot; zaludnienie ich j e s t zawsze skąpe. In n e n a to m ia st w yw iera­

j ą działanie p rzy ciąg ając e, s ta ją się śro d k a ­ mi, w k tó ry ch ludzie g ro m a d z ą się licznie, p ow stają b o g ate m iasta , potężne p aństw a, cyw ilizacya rozw ija się b u jn ie i szybko.

Z biegiem je d n a k czasu, te środki p rz y c ią ­ g a n ia u le g a ją zm ianom i p rzen o szą się z je d ­ nego m iejsca na d ru g ie. P o świetnym ro z­

kwicie n a stę p u je u p a d e k ta k sam o, ja k po nędznem istnieniu nadspodziew anie bujny rozw ój. P a ń stw a , k tó re niegdyś przodow ały ca łe m u św iatu, schodzą na d ru g i, a naw et i o statn i p lan ; ludzie zaś tło czą się gorączko wo do k ra in , których w czoraj jeszc ze unikali s ta ra n n ie .

S k ąd pochodzi t a p rzew ag a jed n y ch m iej­

scowości nad innemi? S k ą d te zm iany, w a­

hania?

Odpowiedzi n a to może nam udzielić ro z ­ p atrzen ie się w stosunku, ja k i łączy człowie­

k a z ziemią. Jeżeli człowiek oddaje p ierw ­ szeństw o jed n ej miejscowości p rzed d ru g ą , je s tto dowodem, że ta m ta lepiej zadaw alnia jeg o w ym agania i potrzeby. P o d tym w zglę­

dem k ieru je się on zawsze dążeniem , żeby osięgnąć ja k n a j większą korzyść zapom ocą jak n ajm n iejsz y ch wysiłków. T a k sam o, jeżeli opuszcza ja k ą okolicę, czyni to dlatego, źe się je j zasoby w yczerpały albo też stra c iły w artość w je g o oczach.

R o zp atrzen ie stosunku, łączącego człowie­

k a z ziem ią, d a się podzielić n a 3 c z ę ś c i:

1) określenie czynników, od k tó ry ch zależy w artość tego stosunku; 2) zbadanie zm ian, ja k ie w nim zachodzą, i po 3) w ykazanie, czy ten stosunek dąży do ja k ie j granicy i do j a ­ kiej mianowicie.

I.

C hcąc d o k ład n ie odpowiedzieć na pierw sze

pytanie, należy z jed n ej stro n y zastanow ić

się n a d w aru n k am i istn ien ia oraz rozw oju

ludzkości, z d ru g iej zaś p rzekonać się, Czy

ziem ia rów nie dobrze może odpow iadać tym

754 WSZECHSWIAT N r 48.

w aru n k o m w n a jro z m a itsz y ch m iejscow o­

ściach.

C złow iek bez w zględu n a ra sę , do ja k ie j należy, n a stopień w y k ształcen ia i przyzw y­

czajeń , nie może istn ie ć bez pewnej ilości po-

w ie trz ą , ciepła, wilgoci o raz pok arm ó w r o ­ ślinnych lu b zw ierzęcych. Z asp o k o jen ie m i­

nim um tych p o trz e b stanow i nieodzow ny w a­

ru n e k , bez k tó re g o istn ien ie je g o w danej miejscowości je s t bezw zględnie niem ożebnem . S am o je d n a k zaspokojenie n a jn ie z b ę d n iej­

szych p o trz e b nie byłoby w y sta rc z a jąc e m d la zu p ełnego rozw oju ludzkości. P o trz e b n e m je s t koniecznie pew ne n ag ro m ad zen ie bo­

g actw , pew na możność oderw an ia się od c ię ż ­ kiej w alki o chleb pow szedni, żeby ludzie m o­

gli się oddać z pożytkiem k szta łcen iu sw ojego um ysłu. C yw ilizacya je s t do pew nego s to p ­ n ia owocem d o b ro b y tu m a te ry a ln e g o . A przy tem m usi o n a być koniecznie p o d sy can ą przez w ym ianę m yśli o ra z zdobyczy um ysło­

w ych, p rzez sto su n k i z innym i ludźm i, jeżeli m a się należycie ro zw ijać i doskonalić.

T en pobieżny p rz e g lą d p o d aje n am trz y w a ru n k i, bez k tó ry ch ludzkość nie może n a j­

pierw istnieć, a n astę p n ie rozw ijać s i ę : 1) Z asp o k o jen ie koniecznych p o trz eb życio­

wych, 2) m ożność n a g ro m a d z e n ia pew nej ilo ­ ści b o gactw i 3) możność u trzy m y w an ia sto ­ sunków z innym i ludźm i.

D a n a okolica m usi czynić zadosyć w szy st­

kim ty m trz e m w arunkom , je ż e li m a się sta ć d la ludzi ta k im śro d k iem p rz y c ią g a n ia, do k tó reg o b ę d ą oni dążyli z innych m iejscowości.

J a s n ą je s t rz ecz ą, że nie c a ła pow ierzchnia ziem i rów nie do b rze o dpow iada ich w y m ag a­

niom . T u stoi n a p rzeszkodzie zbytnie w znie­

sienie lu b niepom yślne w a ru n k i klim atyczne, ta m g r u n t nie obfituje w zasoby, d o zw alające n a n ag ro m ad zen ie bogactw , albo też p o ło że­

nie k ra ju u tr u d n ia niezm iernie sto su n k i z s ą ­ siadam i. S ą to w szystko rzeczy z b y t zn an e, żeby się trz e b a b y ło n a d niem i d łużej rozw o­

dzić.

D ość będ zie w spom nieć, że ostate czn ie w arto ść k ażd ej m iejscowości d la człow ieka zależy od cz terech c z y n n ik ó w : je j u k ła d u pionowego, sk ła d u i ro d z a ju g ru n tu , k lim a tu o ra z p o łożenia w sto su n k u do innych. W a r ­ to ść t a będzie m n iejszą lu b w iększą, zależnie od m niej lu b więcej pom yślnego zbiegu tych

czynników , ja k rów nież od tego, ja k ie zn a ­ czenie każdy z nich p o sia d a d la człow ieka.

W te n sposób dochodzimy do w niosku, ż&

d la d o k ład n eg o ocenienia znaczenia każdej m iejscowości, należy zawsze u w zg lęd n iać z jed n ej stro n y , czego człowiek od niej b ę ­ dzie w y m ag ał, z d ru g iej zaś, o ile ona m oże zaspokoić te je g o w ym agania. Z obaczym y z a ra z , że ani te w ym agania, ani możność ich zaspokojenia nie są niezm ienne.

I I .

O kreśliw szy, od czego zależy sto su n ek człow ieka do ziemi, zajm iem y się te ra z ro z ­ p a trzen ie m przyczyn, k tó re pow odow ały i p o ­ w odują wciąż przenoszenie się środków p rzy ­ ciąg an ia i odpychania ludzkości. P rzy czy n y te m ogą być tro ja k ie g o r o d z a ju : zm iany, z a ­ chodzące w sam ej ziem i, zmienione p o trzeby człow ieka, albo też oba te powody jed n o cze­

śnie.

P o w ierzch n ia ziemi od chwili swego pow ­ s ta n ia u le g ła licznym zm ianom i u leg a wciąż jeszcze. P rzyczyny ich są pow szechnie wia­

dom e : k urczenie się ziem i w skutek ostygania, ro zm aite ro z k ła d y chem iczne, m echaniczne przenoszenie cząsteczek i t. p.

Z pow odu tych zm ian zm ieniał się ju ż nie­

je d n o k ro tn ie ro z k ła d m órz i lądów , zm ieniał się u k ła d pionow y i k lim at. Z m iany te z a ­ ch o d zą i dzisiaj jeszcze, ale są one powolne i nieznaczne, a życie lu d zk ie zb y t k ró tk ie, że­

b y człow iek m ó g ł je należycie ocenić z w łas­

nego dośw iadczenia. Siły pow odujące j e od czasu do czasu d a ją znać o sobie ja k ie m ś po- w ażniejszem zaburzeniem : w ybuchem w u lk a ­ n u , trzęsien iem ziemi lu b zaw aleniem s’ę g ó ry , wogóle je d n a k d z ia ła ją ta k powoli i n iezn acz­

nie, że p o trz e b a całych epok, żeby sk u te k ich czynności m ó g ł się sta ć widocznym.

O ile je d n a k ziem ia zm ienia się powoli, o ty le człow iek p rz ein acza się szybko. N ie ­ daw ny to przybysz, się g ający co najw yżej

| k o ń ca epoki trzecio rzęd o w ej, a ja k ż e się zm ienił od teg o czasu! co za różnica m iędzy dzikim z pierw szych okresów istn ien ia lu d z ­ kości, a człow iekiem cyw ilizow anym z X I X w., połączonym w społeczeństw a, um iejącym w ydobyw ać n a ja w u k ry te siły przyrody

| i skierow yw ać je n a swoję korzyść! N ie

I w pad n iem y w p rzesad ę, jeżeli powiemy, że

N r 48. WSZECHŚWIAT. 755 m iędzy pierw otnym człowiekem a obecnym

E u ro p ejczy k iem zachodzi ta k a różnica, ja k m iędzy nieociosaną b ry łą m a rm u ru a pięk­

nym posągiem , k tó ry z niej stw orzył gieniusz a rty sty .

Cóż dziwnego, źe się zm ieniły p o trzeby i u p o d o b an ia człow ieka, że m oże on zw alczać dzisiaj przeszkody, daw niej nieprzebyte i że w skutek teg o i sam sto su n ek jeg o do ziemi u le g ł ogrom nym zm ianom .

W istocie, żaden z c zterech czynników, 0 których znaczeniu d la każdej miejscowości mówiliśmy wyżej, nie zachow ał d la człow ieka swojego pierw otnego znaczenia.

W eźm y n ajp ierw pod uw agę u k ła d piono­

wy. D la człow ieka pierw otnego n ajw ięk szą w artość m u siała p o siadać m iejscowość zlek k a falista, p ag ó rk o w ata, p rz e d sta w ia ją c a dogod­

ne schronienie i zabezpieczenie w arunków ży­

ciowych. T a m człow iek pierw otny n a jła ­ twiej m ógł sobie dać ra d ę . N izina, zw łasz­

cza w ilgotna, ze swemi wielkiem i rzekam i, z wylewami, p rz e d którem i tr z e b a było ucie­

kać, nie nęciła go wcale. C złow iek pojedyn­

czy nie b y łby w sta n ie osuszać je j b ło t, r e ­ gulow ać biegu rzek. D opiero g ro m a d a , s to ­ ją c a ju ż n a pew nym sto p n iu ośw iaty, m o g ła pokusić się o objęcie je j w sw oje posiadanie.

A le zato , gdy człow iek p o z n a ł w artość je j g ru n tu , o składzie b ard ziej urozm aiconym 1 żyznym, ocenił znaczenie rzek , ja k o środków kom unikacyjnych, — n izin a s ta ła się śro d ­ kiem p rzy ciąg an ia dla ludzi, m iejscem , n a któ rem bujnie z a k w itła cyw ilizacya.

Dzisiaj jed y n ie najw ynioślejsze wyżyny są jeszcze niezupełnie u ja rz m io n e przez c zło ­ w ieka, który je d n a k stopniow o z a g a r n ia je coraz b ard ziej pod swoje panow anie. G óry, k tó re p rz e d stu la ty p rz e ra ża ły ludzi swym ogrom em i niedostępnością, dzisiaj są p rz e ­ b ite tu n ela m i lub d źw ig ają n a sobie szyny kolejowe. P o tu n e lu C eniskim n a stą p ił 8.

G o tard z k i, a po tym , zapew ne, w krótce Sim- ploński. P o kolei żelaznej n a R igi będziem y mieli w krótce n a M ont B lanc. W yniosłe gó­

ry nie są jeszcze zupełnie pokonane, nie s ta ­ now ią ju ż je d n a k n iep rzeb y tej przeszkody d la człow ieka, k tó ry n a u c z y ł się dziś korzy­

stać z każd ej postaci u k ła d u pionowego.

K a ż d a p o siad a dziś d la niego sw ą w a r to ś ć : niziny p rz e d sta w ia ją dogodne w aru n k i kom u- | nikacyjne oraz rolnicze, wyżyny siły m echa- |

niczne w p o staci spad k u wody, d ające się zużytkow ać w przem yśle.

To sam o d a się powiedzieć o sk ład zie g ru n tu , k tó reg o w artość rów nież się zm ien iła z biegiem wieków. W czasach, gdy rolnictw o stanow iło głów ne źródło b o g a ctw a d la czło­

wieka, — g ru n ty , d ające się n ajłatw iej u p r a ­ wiać i najżyzniejsze, najb ard ziej były w ce­

nie. N a ubogie, jałow e n ik t nie zw ra c a ł uw agi; pozostaw ały one opuszczone i nieza- ludnione, podczas gdy n a tam ty ch g rom adzi­

ła się gęsto ludność i ro zw ijała się cywiliza­

cya. Powoli je d n a k człowiek, udoskonaliw ­ szy swoje n arzęd zia rolnicze i nauczywszy się użyźniać g ru n t, p rzek o n ał się, źe i z ja ło w e ­ go m ożna wyciągnąć pew ną korzyść, a co n a j­

ważniejsza, zrobić go naw et urodzajnym . T rz e b a tylko znać jego sk ła d i wiedzieć, cze­

go mu b rak u je. G eologia s ta ła się pom ocni­

cą ro ln ik a i dziś g ru n ty jałow e p rzestały być środkam i odpychania, chociaż, n a tu ra ln ie , nie m ogły się sta ć b ard ziej przyciągającem i od urodzajnych.

Jeszcze w iększą zm ianę w p o g lądach n a w artość g ru n tu wywołało zapoznanie się z bogactw am i m ineralnem i, rozwój g ó rn ictw a i przem ysłu, d ający ludziom potężniejsze środki bogacen ia się i usuw ający rolnictw o n a d ru g i p lan . K ra in y o g ru n ta c h żyznych, wysoko rozw inięte pod w zględem rolniczym , pozostały w tyle; m iejsce zaś ich zajęły inne mniej urodzajne, ale b o g ate w wegiel kam ien­

ny, n a ftę lub m etale. P ozostaw ały one nie­

znane nikom u przez d łu g ie wieki, aby nagle w skutek odkrycia „czarnych dyam entów ” stać się środow iskiem gorączkow ego życia i szybko rozw ijającej się cywilizacyi.

Do niedaw na k lim at zd aw ał się być czyn­

nikiem ro zstrzy g ający m , p rzeszkodą nie do usunięcia. Człow iek cywilizowany nie m ógł się osiedlać w wilgotnych m iejscow ościach m iędzy zw rotnikam i, gdyż p a d a ł stale ofiarą niezdrow ych tam ecznych w arunków . S to p ­ niowe je d n a k osuszanie b ło t, oraz postęp y hygieny u le p sz a ją położenie n aw et w najnie- zdrow szej miejscowości, czyniąc j ą zam iesz­

k a łą . L u d zk o ść dąży niejako do s ta rc ia i zniesienia różnic klim atycznych.

P o zo stało n a m jeszcze położenie k ra ju .

N iegdyś, człow iek ro z p o rząd zają c szczupłem i

środkam i, przystosow yw ał się ściśle do n a tu ­

ry i trz y m a ł się w yłącznie d ró g , ja k ic h mu.

756 WSZECHSWIAT N r 48 ona d o sta rc z a ła. N a m orzu nie o d d a la ł się

zbytnio od brzegów , n a ląd zie posuw ał się wzdłuż rzek , dolin lub wąwozów górskich.

J e ż e li g ó ra z a g ra d z a ła mu d rogę, s ta r a ł się j ą obejść, ale nie p ró b o w ał p rzekroczyć.

Dziś je s t zu pełnie inaczej. B u so la urno- żebniła przebyw anie n ajobszerniejszych ocea­

nów, a ludzie, n ie z a d a w a ln ia ją c się tem , po- przerzynali jeszcze ląd y k a n a ła m i, żeby w szę­

dzie otw orzyć d ro g ę d la statk ó w ; zapom ocą olbrzym ich mostów połączyli wyspy z lądem stałym ; p rzed ziu raw ili g ó ry zapom ocą tu n e ­ lów. A z k ażdym przekopanym p rz e sm y ­ kiem , przew ierco n ą g ó rą , z k ażd y m nowym k a n a łe m lu b k o leją żelazn ą — k ieru n ek d ró g handlow ych u leg a zm ianie. D ro g a , nadzw y­

czaj ożywiona w czoraj, ju tr o s ta je się z u p e ł­

nie nieuczęszczaną, podczas, gdy w czoraj jeszcze nieznane pustynie z m ie n ia ją się w n a j­

ruchliw sze a r te r y e k o m u n ik a cy i. M ia sta i k ra je , szczycące się swojem położeniem , z o ­ s ta ją zapom niane i u p a d a ją zupełnie ta k s a ­ mo, ja k w obrębie r o z ra s ta ją c e g o się m ia s ta życie przenosi się kolejno ze s ta ry c h u lic do nowo pow stających.

T ak ie ro z p a trz en ie zm ian w w arto ści czyn­

ników , od k tó ry c h zależy znaczenie d a n e j okolicy d la człow ieka, d a je nam klucz do zrozum ienia tych ciągłych przenoszeń się ś r o ­ dow isk Cywilizacyi z je d n e g o m iejsca n a d r u ­ gie.

N a sz a cyw ilizacya p o w sta ła n a w ybrzeżach m orza Śródziem nego, te g o m orza, zam k n ię ­ te g o ze w szystkich stro n , usianego w yspam i, obfitu jąceg o w z ato k i, półw yspy, i w skutek tego ta k dogodnego d la stosunków sąsied z­

kich. Pow oli o b ję ła ona w szystkie k ra je , le ­ żące n a d n i e m : E g ip t, G re c y a , K a r ta g in a , W łochy zajm ow ały kolejno stanow isko p rz o ­ dujące. M orze Ś ró d ziem n e było niejako c a ­ łym św iatem : żeg larz, k tó ry je opuszczał, że­

by w yjrzeć n a ocean, b y ł p rz ek o n an y , źe się z n a jd u je blizko krańców ziemi.

A le n a stą p iło w ynalezienie kom pasu. L u ­ dzie odw ażyli się puścić n a szero k ie p r z e ­ stw ory oceanu i pra w ie jednocześnie dosięgli w ybrzeży A m e ry k i i o d k ry li d ro g ę n a d a le k i W sch ó d . D aw ny środek św iata przeniósł się n a inne m iejsce. M orze Ś ró d ziem n e o p u sto ­ szało d la oceanu A tlan ty ck ie g o , tej wielkiej dro g i do^ A fry k i południow ej, In d y i, C hin, N ow ego Ś w iata. P rz o d u ją c e stanow isko p rze-

| niosło się z k rajó w południow ych E u ro p y do

j

zachodnich : W ło ch y u stą p iły m iejsca H isz-

; panii i P o rtu g a lii, F ra n c y i, A nglii, H olandyi.

W ynalezienie parowców , k tó re zbliżyły A m ery k ę i C hiny do E u ro p y , rozpow szech nienie się kolei żelaznych, p rzek o p an ie k a n a ­ łu S u esk ieg o — wywołały nowe zm iany, w cią­

g n ęły do ogólnego ru ch u po E u ro p ie zachod­

niej środkow ą i w schodnią, a potem A zyą.

O cean A tla n ty c k i stra c ił część swego znacze­

n ia znów n a korzyść m orza Ś ródziem nego, przez k tó re p o szła d ro g a do C hin i Indyi.

Ś ro d e k ciężkości z E u ro p y zachodniej p rz e ­ niósł się n a W schód; obok F ra n c y i i A n g lii n a widowni wszechświatowej zjaw iły się ko­

lejno N iem cy i R ossya. J a p o n ia , C hiny, In- dye, A u s tra lia — k ra je , o k tó ry ch przed dwo­

m a w iekam i nic praw ie nie w iedziano, p rzy ­ łą c z a ją się coraz szybciej do naszego pocho­

du cyw ilizacyjnego. I przed oczam i E u ro p y sta je z a trw a ż ają c e p y ta n ie , co się stan ie z n a sz ą cywilizacyą, gdy te m row iska ludzi n a u c z ą się korzystać z wynalezionych przez n as środków i z u ży tk u ją je dla w ydobycia n a ja w swoich olbrzym ich zasobów. J u ż te ra z z n a jd u ją się prorocy, którzy p rzep o w iad ają z a g ła d ę naszego sta re g o św iata, ta k d u m n e­

go ze swego doro b k u um ysłow ego i potęgi.

P o z o sta w ia ją c n a boku h isto ry ą pow szech­

n ą , znajdziem y z rów ną łatw o ścią p rz y k ła d y ta k ic h sam ych wznoszeń się i upadków w o b ręb ie pojedyńczych państw ; i ta m je d n a prow incya u stę p u je m iejsce drugiej, jed n o m iasto wznosi się kosztem drugiego. W e F ra n c y i w czasie w ojen średniow iecznych nie by ło prow incyi, k tó ra b y zajm o w ała ta k g ó ru ­ ją c e stanow isko, ja k O w ernia. A dziś życie uciek ło z niej n a rów niny sąsiednie, i dziwnie ra z i p u s tk a je j m iast starośw ieckich z ich ogrom nem i m u ram i, wysokiemi wieżam i, d o ­ m am i o w ybitnym c h a ra k te rz e ubipgłych cza­

sów. A le co było d o b re w epoce n ie u sta n ­ nych w ojen, zu p ełn ie nie je s t odpowiedniem d la dzisiejszych, pokojow ych czasów, w k tó ­ ry c h wszędzie k ró lu je p rzem y sł i h a n d e l.

T a k sam o i daw niej z obaw y p rzed nagłem n ajściem niep rzy jaciela, wielkie p o rty h a n ­ dlowe z a k ła d a n o nie n a d sam ym brzegiem m orza, ale nieco w g łęb i k r a ju , n ad ja k ą w ielką rzeką. D ziś obaw a n a g łe j wojny ze­

sz ła na d ru g i p la n , a wielkie s ta tk i nie zaw ­

sze m ogą wchodzić w rzek i, — i oto m ia s ta

N r 48. WSZ ECHS WIAT. ₇₅₇ nadm o rsk ie o d eb ra ły znaczenie daw niejszym

portom : R ouen o d stąp ił swe m iejsce H aw ro - wi, N a n te s — St. N a z a ire ; B o rd eau x , zapew ­ ne, stra c i swoje n a korzyść P a u illa c lub la R ochełle.

S ta n y Z jednoczone m ogą być nazw ane k ra in ą ledwie w czorajszą, a co zm ian już w nich zaszło! N igdzie istnienie m ia st nie je s t równie chwiejnem . Dość, ab y gdziekol­

wiek o d kryto nowe pokłady z ło ta lub węgla, a w net w tem m iejscu p o w staje m iasto. Z a pom ocą szn u rk a w ytyka się ulicę. W zd łu ż niej w y ra sta ją nagle dom y m ieszkalne, k o ­ ścioły, sklepy, składy, b an k i, kluby, hotele.

Do sześciu tygodni urząd zo n o ju ż oświetlenie elektryczne, założono szyny pod kolej; a po la ta c h 10 m am y m iasto, liczące 200 lub 300000 m ieszkańców , okazało ścią dorówny- w ające stary m europejskim m iastom , p ra w ­ dziwe „m iasto-grzyb” , ja k je zowią A m ery ­ kanie. A le może je ta k ż e spotkać los z u p eł­

nie in n y : p o k ła d y się w yczerpią, kolej posu­

nie się d alej, i m iasto, niezdążyw szy się ro z ­ winąć, znika ta k sam o nagle, ja k nagle p o ­ w stało, niepozostaw iając po sobie naw et w spom nienia.

Ż a d e n je d n a k k ra j może nie d o sta rcza pod tym w zględem ta k klasycznego p rz y k ła ­ du, ja k A n g lia, k tó rej cały w ygląd przeisto­

czył się z g ru n tu w skutek rozw oju przem ysłu.

D aw na A n g lia, A n g lia historyczna zn a jd o ­ w ała się we wschodniej części wyspy, bogatej i żyznej, obfitującej w łą k i, p o la i liczne s ta ­ d a b y d ła . T ę część zdobyw ali R zym ianie, w niej osiedlili się Sasi, w niej pow stały po­

tężne biskupstw a, wzniosły się obronne zam ­ ki, k a te d ry , w niej toczyły się wojny domowe.

P rzez ten czas zach o d n ia część, g ó rzy sta, zim na i w ilgotna, s ta ła praw ie zupełnie p u st­

k ą, b y ła u w ażana za k ra in ę jałow ą. N ik t ani dom yślał się n aw et, źe k ry je ona w swem łonie olbrzym ie b o g ac tw a— węgiel. D ziś po­

łożenie się zm ieniło. D aw ne m iasta w schod­

nie zasnęły w ru in a c h swej p o tę g i: stary Alnw ich ze swemi zam kam i, H ex h am z re s z t­

kam i m u ru rzym skiego, Y o rk , niegdyś d r u ­ gie m iasto A n g lii, D u rh a m , R ipon, L incoln i inne. Z ycie przen io sło się n a zachód: Shef­

field, L eed s, B irm in g h am , M an ch este r, Li- Yerpopl, nędzne mieściny p rzed dw om a wie­

k am i, dziś liczą m ieszkańców n a setki tysięcy.

N iem a k ra ju , o k tórym m ożna by było po-

[ wiedzieć, że je s t bez przyszłości; ja k również:

; niem a takiego, któryby był bezw zględnie z a ­ bezpieczony od upadku. N ajn ęd z n iejsza p u ­ sty n ia może się zaludnić ju tr o , jeżeli się w niej znajdzie złoto lub dyam enty. Cóż in-

! nego stało się z A u stra lią , K alifo rn ią , T ra n ś- w aalem ? A le zato z drugiej stro n y n a jb o ­ g atszy k ra j upadnie prędko, jeżeli się w yczer­

pie źródło jeg o bogactw .

I I I .

T a o sta tn ia uw aga zbliża nas do trzeciego z p y ta ń , postaw ionych we w stępie do n in iej­

szego a rty k u łu . W idzieliśm y, źe stosunek człow ieka do ziemi u leg a ciągłym zm ianom . P o zo staje jeszcze zobaczyć, czy zm iany te m ogą się odbyw ać nieograniczenie, czy też m ają one swój kres.

Z iem ia i człow iek zm ien iają się nie je d n a ­ kowo : w ciągu k ilk u n astu ostatnich wieków człowiek do pew nego sto p n ia odnow ił się z u ­ pełnie, ziem ia pozostała praw ie ta k a , ja k ą była. A je d n a k zakres zm ian pierw szego je s t szczuplejszy. Człowiek, chociażby o siąg ­

n ą ł ja k najw iększą doskonałość, chociażby ja k n ajb ard ziej rozluźnił więzy, nałożone nań przez n a tu rę , nie p o tra fi w żadnym ra z ie pozbyć się ich zupełnie, nie potrafi w yłam ać się z pod praw swego istnienia, nie będzie w stan ie żyć bez pow ietrza, wody, ciepła, po­

karm ów .

Z iem ia n a to m ia st m a znacznie szerszy z a ­ k res zm ian. W iem y, że inne c ia ła niebieskie, w yszedłszy ze stan u m gław ic, p raech o d zą kolejno przez sta n gw iazd i p lan et, żeby skończyć, rozsypaw szy się n a kom ety i m e­

teo ry . I ziem ia kroczy t ą sam ą d ro g ą powoli, ale stale. W pierw szych j ej ok resach ludzie nie mogli n a niej istnieć, ze w zględu n a nieod- powiedniość w arunków ówczesnych, to sam o je d n a k m ożna powiedzieć o przyszłości naszej p lan ety , kiedy nie będ zie on a m ogła d o s ta r­

czyć naw et n ajniezbędniejszego m inim um w arunków życiowych. K siężyc doszedł już do tak ieg o sta n u , ziem ia dąży dziś dopiero, ale niem niej pewnie.

Bez w ątpienia liczne wieki dzielą nas je s z ­ cze od tej chwili, kiedy życie wszelkie z a g a ś­

nie n a ziemi. A je d n a k m am y ju ż w yraźne wskazówki, źe się zbliżam y do niej. N a zie­

mi niem a ju ż tego bujnego rozw oju roślinno­

758 W SZBCHS WIAT. _{N r 48.}

ści, tych p o tężnych form zw ierzęcych, k tó re zam ieszkiw ały j ą w m inionych epokach. D zi­

siejsze je j tw o ry są b ard ziej urozm aicone le ­ piej w ykończone, ale d elik atn iejsze, ro z w ija ­ ją c e się powolniej i tru d n ie j.

T o w yczerpyw anie się ziem i pow inno s t a ­ nowić ostrzeżenie d la człow ieka, żeby oszczęd­

nie używ ał je j zasobów, k tó re o d n a w ia ją się bardzo wolno. T ym czasem człow iek w łaśnie nie zw raca n a to n ajm n iejszej uw agi i, ja k m arn o traw n y sp ad k o b ierca, czerpie zazw y­

czaj pełnem i g a rśc ia m i z bogactw , k tó re u b ie g łe w ieki n a g ro m a d z iły n a pow ierzchni ziem i lu b w je j łonie. N ie m yśli on nic o p rzy szło ści, niszczy, nie odbudow ując, w b ru ta ln y sposób w yciąg a z ziem i, co tylko m oże, nic n ie d a ją c jej w zam ian. N a rz ę d z ia, coraz b ard ziej udosk o n alo n e, p rz y śp ie sz a ją je d y n ie je g o ru in ę , gdyż sposób ek sp lo atacy i się nie zm ienia. S k u tk i ta k ie j g o sp o d a rk i m ożna widzieć ju ż i t e r a z : okolice, niegdyś żyzne, dziś s ta ły się jało w em i, p o k ła d y p ró c h ­ nicy w y czerp u ją się coraz b a rd z ie j, ź ró d ła w ysychają, lasy 'z n ik a ją , k lim a t w ro z m a i­

ty c h m iejscowościach p o g a rs z a się. Je sz c z e k ilk an aście wieków tak ie j n ieprzezorności, a m ożem y p rz e d czasem sprow adzić chwilę, w k tó rej n a sz a ziem ia nie będzie w stan ie dać ludziom niezbędnych w arunków istnienia.

Czyż je s t ja k i środek d la unik n ięcia tej ostateczności? Z n ajd z iem y go łatw o , jeżeli, o p ie ra ją c się n a zdobyczach n a u k i, będziem y użytkow ali z b o gactw ziemi ro zsąd n ie i z m y­

ślą o przyszłości. C złow iek nie powinien n i­

gdy zapom inać, źe je s t is to tą zależn ą od z ie ­ mi, że bez niej nie może istnieć oraz że p ra w ­ dziw ą cywilizacyą je s t je d y n ie ta , k tó re j ro z ­ wój p o zo sta je w ścisłym zw iązku z pra w am i, rząd zącem i n aszą ziem ią.

(Z arty k u łu L. G allouedeca, w Reyue Scienti- fique)

streścił B . D ya k o w sk i.

Szkic z historji medtjctjnij

O D C Z Y T

Prof. D-ra H. Magnusa.

(Streszczenie).

E g ip t b y ł k o leb k ą sztu k i lek arsk iej; tu w alk a z cho ro b ą już w zam ierzchłej przeszło­

ści nietylko system atycznie b y ła prow adzoną, ale p rz y b ie ra ła n ad to oryginalne, a naw et dzi­

w aczne form y. E gip cy an ie, zgodnie z naiw ­ nym swym poglądem n a życie i jego objaw y, uw ażali, źe chorobę z sy ła ją n a ludzi bogowie.

W o b ec tego oczywiście p rzedstaw iciele ich na ziem i, k a p ła n i, je d n i tylko m ogli coś poradzić n a owe złow rogie d a ry nieba. O bow iązek te n , włożony n a nich przez sam ego duch a czasu, sp ełn iali k a p ła n i ch ętn ie i z n a jle p ­ szym sk u tk iem , k tó ry nietylko tem się o b ja ­ w iał, że n a p e łn ia ł złotem kieszenie kapłanów ; owszem p raw dziw ą przynosili u lg ę cierpiącej ludzkości J u ż w n ajd aw n iejszy ch czasach s ta ro egipskiej cywilizacyi s ta ra li się k a p ła n i z a pom ocą nabożeństw i p ra k ty k sym bolicz­

nych oddalić owego złośliw ego gościa, choro­

bę. Ś ro d k i lecznicze nie były wówczas z u ­ pełnie zan ied b an e, ale w każdym ra z ie o d rę b ­ n ą g ra ły rolę. Z a śro d e k n ajp rzed n iejszy i n ajsk u teczn iejszy , bez k tó reg o żad n a p o ­ w ażniejsza słab o ść leczoną być nie m o g ła, uchodził sen w św iątyni. P a c y e n t m u siał z ko­

nieczności je d n ą lub k ilk a nocy tam p rz e ­ spać. Je d n ak o w o ż nie od snu sam ego spo­

dziew ano się wyleczenia; m iał on raczej s łu ­ żyć do w ykrycia stosow nego le k a rstw a n a d a ­ n ą słabość. P rz y p u szc zan o bowiem , źe to m usi być obow iązkiem ja k o ta k o sum iennego boga w ejść w bezp o śred n i stosunek z chorym , k tó ry z ta k p ełn e m zaufaniem p rzychodził snu zażyć w św iątyni. P oniew aż zaś m a rz e ­ nie senne najlepszym w ydaw ało się sposobem do zaw iązan ia owego stosunku pom iędzy człow iekiem a bóstw em , przyjm ow ano więc ja k o rzecz niew ątpliw ą, źe bóg we śnie okaże się c ierp iącem u i w prost objawi m u, j a k u s u ­ n ą ć tra p ią c ą go dolegliwość. K a p ła n a zaś rzeczą było, sny owe tłu m aczy ć i w yw niosko­

wać z nich śro d k i przez b o g a zalecone.

N r 48. WSZECHSWIAT. ₇₅₉ Z re s z tą ów sen w św iątyni bynajm niej nie

o d b y w ał się w sposób p ro sty . K rew ni o d ­ p ro w ad zali chorego do sam ego p ro g u św ią­

ty n i. T u przyjm ow ali go k a p ła n i w stro jac h św iątecznych i p rz y odgłosie śpiewów w pro­

w adzali go do w n ętrz a. P rzed ew szy stk iem chorego k ąp an o i całe ciało n a cieran o mu wonnem i m aściam i i olejkam i. N astęp n ie poddaw ano go operacyi o kadzania. W śró d n ajro z m aitszy ch tajem niczych c e re m o n ij, przyw oływ ań i zak lęć bogów, przy dźw iękach m uzyki tłu m k apłanów o ta c z a ł chorego, któ ry zn ik ał w wonnym dym ie k ad zid eł i powoli p rzech o d ził w sta n kom pletnej ekstazy. P ro- cesyonalnie prow adzono go co ra z dalej Wgłąb św iątyni. S tanąw szy nareszcie p rzed o łta ­ rzem , k a p ła n i sk ła d a li ofiarę z b a ra n a o po­

złacanych rogach, a gdy krew ofiary try s n ę ła w górę i obficie z b ry z g a ła tw a rz i ręce ch o re­

go, pochód ru sz a ł znów dalej. M a ła tylko g a r s tk a n a jsta rsz y c h k ap łan ó w , wziąwszy pom iędzy siebie chorego, w stępuje z nim do najśw iętszego p rz y b y tk u p o grążonego w t a ­ jem niczym półm roku. T u nareszcie sta je chory przed posągiem b oga, m ającego p rz y ­ nieść m u ulgę w cierpieniu; oblicze jeg o , ła- godnem oblane św iatłem , zd aje się ożywiać i uśm iechać łask aw ie do b łag ająceg o o po­

moc. K a p ła n i u stó p posągu rozpościerają sk ó rę z d a r tą z tylko co ofiarow anego b a ra n a i chory może nareszcie złożyć na niej zm ę­

czone członki i spocząć, w dychając wciąż świeżo p rz e la n ą krew i wonne ka d zid ła. P o ­ woli o d d a la ją się k a p ła n i je d e n za drugim i chory p o zo staje sam z b ogiem i ze swojem cierpieniem . G łę b o k a cisza za le g a i ju ż kle­

j ą m u się do snu zm ęczone powieki, gdy znów odzyw ają się m elodyjne śpiewy; ale b rz m ią ta k sła b o i ta k ła g o d n ie, że przypu- ścićby m ożna, że pochodzą one z k ra in y b ło ­ gosław ionej, gdzie nieznane są cierpienia i n ę d z a ziem ska. C horem u nieledw ie się zd aje , że n a sk rz y d łac h tej m uzyki sam bóg z wysokości niebiańskich p rz estrze n i z stęp u je k u niem u i niesie u lg ę i w ybaw ienie od wszel­

kich cierp ień i dolegliwości.

T a pom oc n a d ziem sk a o b ja w ia ła się w n a j­

rozm aitszy sposób. C zasam i śpiącem u nic się nie śniło. Podniecenie w ynikające z ta k niezw ykle przepędzonego d n ia, działanie a ro ­ m atycznych m aści i wonnych kad zid eł, a co n a jb a rd z ie j m ocna i niczem niezachw iana

w iara w siłę u z d raw iającą owego snu w św ią­

tyni sprow adzały n a chorego mocny, g łęb o k i i rzeczywiście krzepiący sen. P o p rzeb u d ze­

niu się nie m ógł w praw dzie żadnego snu o p o ­ wiedzieć py tającem u kapłanow i, ale ośw iad­

czał, źe się czuje pokrzepionym i zdrow ym . Pom oc boga o k a z ała się tu ta j szybką i bez­

po śred n ią. W ed le k a p ła n a bóg sam w cza­

sie snu o d ją ł cierpienie. I ta k uzdrow iony człowiek odchodził szczęśliwy i wdzięczny, w ysław iając wszędzie cudow ne skutki snu w św iątyni. I słusznie wielbił swego b o g a, w ierzył bowiem, że on je d e n m ógł go uw ol­

nić od tra p ią c y c h go dolegliwości. W te d y n ikt się jeszcze nie dom yślał, że silna w ola działać może u zd raw iająco na cierpiące c ia ­ ło; niezn an ą b y ła su g g esty a i jej siły leczące.

In n i znowu n a jro zm aitsze sny opow iadali k a ­ płanow i. T em u zalecił bóg zażycie silnej tru cizn y , ta m te m u — upuszczenie co najm niej 120 funtów krw i; te n m iał w śród zimy w sko­

czyć nago do rzek i, iDny w reszcie m iał p ły ­ wać, polować i konno jeździć. Sław ny m ów ca, A ry sty d es, k tó ry w skutek zajęć swego powo­

ła n ia uległ silnej n eu rasten ii, m iał spożywać ogrom ne ilości rodzynków . W ogóle n a jd z i­

w aczniejsze myśli przechodziły przez ro z g o ­ rączkow aną głow ę chorego. A le żaden z tych środków , objaw ionych chorem u w czasie je g o snu, nie m ógł być odrazu przez niego sa m e ­ go zastosow anym . P raw o kontrolow ania n a ­ leżało wyłącznie do kapłanów i oni to um ie- ję tn e m tłum aczeniem snów spraw iali, że n aw et niebezpieczne śro d k i, j a k silne t r u ­ cizny, bez szkody chorego stosow ane by­

ły. Jeżeli zaś ra d y i polecenia boga były zb y t ciem ne, je ż e li sny chorego zbyt by ły fan tasty czn e, to i wtedy k a p ła n i zręcznem w ytłum aczeniem ty ch dziw adeł p rzy w racali spokój do znękanego um ysłu. T ak im sposo­

bem każdy odchodził zadow olony i szczęśli­

wy, jed n i ju ż uzdrow ieni, inni w p o siad a­

niu środka, k tó ry w edług zaręczeń k a p ła n a niew ątpliw ie m ia ł sprow adzić wyleczenie. J e ­ żeli zaś, mimo sta ra n n e g o i pilnego stosow a­

nia, wyleczenie nie następow ało i chory z n a ­ rzek an iem i wymówkami pow tórnie u k a z y ­ w ał się u w rót św iątyni, wtedy biedak nie do­

zn aw ał ani zbyt u p rzejm ego, an i pocieszają­

cego przy jęcia. O św iadczano m u zimno i obo­

ję tn ie , że widocznie zbywa m u na koniecznej

pobożności, w skutek czego bogowie zu pełnie

760 WSZECHSWlAT H r 48 o nim w iedzieć nie chcą; nie p o z o sta je m u

za tem nic, j a k tylko wynosić się i sam em u s ta r a ć się o wyleczenie.

T ru d n o byłoby n a w e t przypuścić, aby ów sen w św iątyni dozwolony był chorym bez­

p ła tn ie . S łu d zy bogów ta k ż e żyć m usieli, a w ystaw ne cerem onie były kosztow ne. Czy więc sen o k azał się pom ocnym , czy nie, chory m usiał p o rząd n ie zapłacić; tylko, że z a p ła ta nie była w ręczan ą pojedynczem u k ap łan o w i, ale całem u zg ro m adzeniu. S posób, w ja k i się uiszczano, byw ał n a jro zm aitszy . N ie k tó re zg ro m ad zen ia bardziej p ra k ty c z n ie z a p a tr u ją ­ ce się n a te stosunki, m iały ceny sta łe i ż ą d a ły a k u ra tn e g o uiszczenia się, inne znow u ta k prozaiczny a k t, ja k p łacen ie, o taczały ró in e - mi tajem p.iczem i cerem oniam i; ta k n. p. cho­

ry , k tó ry szu k ał u zdrow ienia w św iątyni w O ropie, m usiał h o n o ra ry u m sk ła d a ć w ź ró ­ dle pośw ięcanem , zn a jd u ją c em się przy tej św iątyni. N iekiedy h o n o rary u m to było ko­

losalne, m a ją te k cały p o ch łan iało . C horzy ofiarowali n ieraz św iątyni znaczne obszary ziemi w raz z dom em i u p raw n em i g ru n ta m i.

S a m a cerem onia czyli r y tu a ł owego sn u ści­

śle był zastosow any do stan o w isk a i m a ją tk u chorego. Osoby b o g a te albo wpływowe z a j­

m u jące stanow isko były odprow adzone na | m iejsce spoczynku z w ielką pom pą p rz ez całe zgrom adzenie kapłanów . M niej zam ożni m usieli p o p rz e sta ć n a m niejszej p arad zie , a biednych bez* żad n y ch śpiewów i muzyki pakow ano do jak ieg o ciem nego z a k ą tk a św ią­

tyni. W reszcie nadm ienić w ypada, że bogo­

wie s ta ro ż y tn i w swojej leczniczej d ziała ln o ­ ści obierali sobie każdy zu pełnie o d rę b n ą s p e ­ c ja ln o ść . T a k n. p. okuliści m ogą się p o ­ chw alić, że n a O lim pie w osobie M inerw y m a ją boską przedstaw icielkę swej sztuki.

K tokolw iek w G recyi za ch o ro w ał n a oczy, w ędrow ał do św iątyni A th e n y ; ta k uczynił D iom edes, gdy wśród m o rd erczej w alki-pod in u ra m i T ro i, nagle ciężko zaniem ógł n a oczy. T o sam o z ro b ił L ik u rg , gdy w walce z A lk a n d re m p o s tra d a ł je d n o oko i z a g ro ż o ­ ny b y ł u t r a t ą d ru g ie g o . W obudw u p rz y ­ p a d k a c h o p o w iad ają historycy o św ietnym sk u tk u snu w św iątyni i o rów nie św ietnych h o n o ra ry a c h złożonych przez pacyentów . W E gipcie Iz y d a s p e łn ia ła ze szczegółnem upodobaniem pow ołanie boskiego okulisty.

Czyż więc seD w św iątyni p o sia d a ł rzeczy ­

wiście znaczenie lecznicze, czy też był popro- stu środkiem wynalezionym do n a p e łn ia n ia kieszeni chciwych kapłanów ? W ed łu g n a ­ szego z a p a try w a n ia niezaw odnie pierw sze przypuszczenie je s t słuszne, czyli, że sen w św iątyni m iał isto tn e siły u zd raw iające.

A sił tych w su g g esty i szukać należy. M ocna w ia ra w n a stą p ić m ające w św iątyni wylecze­

nie w wielu b ard zo p rzy p ad k ach niezaw odnie d z ia ła ła uzdraw iająco, S k u tek , k tó ry lekarz now ożytny przy p isu je suggestyi i bypnozie, w staro ży tn o ści przypisyw ano bogom . Sen w św iątyni nie był zatem niczem innem ja k nowoczesnym snem hypnotycznym , p rzy o b le­

czonym w pobożną sz a tę naiw nej, dziecinnej niem al w iary. S en w św iątyni nietylko z a ­ w ierał zupełnie zdrow y p ierw iastek te ra p e u ­ tyczny, aie n a d to był on g ru n tem , n a którym ostatecznie w ykw itnąć m ia ła m edycyna n a u ­ kowa. Z achodzące tu stosunki niezm iernie s ą ciekaw e zarów no ze w zględu n a stanow is­

ko społeczne le k a rz a w owych staro ży tn y ch czasach, ja k i d la ówczesnego sposobu stu- dyow ania sam ej m edycyny.

W sk u te k cńjgłego obcow ania z chorem i, k a p ła n i nabyw ali znacznych stosunkow o w ia­

dom ości i dośw iadczenia lek arsk ieg o i g o rli­

wie s ta ra li się o pogłębianie i dopełn ian ie tychże. W szystko, co po strzeg an o u cho- ry ch , przybyw ających do św iątyni, spisyw ali, obserw ując z arazem i p rzeb ieg choroby.

W ta k i sposób pow staw ały coraz obszerniej­

sze zbiory h isto ry i chorób, k tó re ostatecznie sta w a ły się podręcznikam i. R ozm aite św ią­

ty n ie dochodziły z czasem do p o siad an ia ogrom nych ta k ic h zbiorów z opisam i chorób w szystkich niem al narządów ciała, podających z arazem cenne terap eu ty czn e i dyagnostycz- ne przepisy. To, co z ty ch n o ta t doszło do naszych czasów , dowodzi, ja k ą one zaw ierały pow ażną sum ę w ybornych spostrzeżeń. T a k np. p ap y ru s je d e n pochodzący z r. 1500 p rz e d C h r., a odnaleziony przez E b e rs a je s t doskonałym podręcznikiem okulistyki i zaw ie­

r a cały szereg spostrzeżeń, m ających dziś

jeszcze w ielką w artość. Z biegiem czasu

słu ż b a bogom p rz e s ta ła być jed y n e m i wy-

łączn em zad an iem kapłanów ; do obowiązków

ich n ależało ta k ż e study owanie owych histo-

ry j chorób. N ow ow stępujących do k a p ła ń ­

skiego kolegium nowicyuszów uczyli sy ste m a ­

ty czn ie s ta rs i i dośw iadczeni w sztuce lekar-

J \ r 48. WSZECHSWIAT 761*

skiej tow arzysze d yagnostyki i sposobu lec ze­

nia chorób, i ta k św iątynia powoli p rz y b ie ra ­ ła c h a ra k te r szkoły le k a rsk ie j, k tó ra monopo- ! lizo w ala zarów no p rak ty c zn e stosow anie, ja k i i sarnę n a u k ę sztu k i lek arsk iej. K to w owych czasach czu ł pociąg do studyów m edycznych, te n m usiał z konieczności przedew szystkiem | być p rz y ję tjm do tego lub owego zg ro m ad ze­

n ia kapłanów . D opiero, gdy p rzy o b lek ł św ię­

t ą sukienkę słu g o łta rz a , m ógł się oddać nauce sztu k i lek arsk iej, p rz e strz e g a ją c je d ­ n a k ściśle drogi w skazanej snu przez k a ­ p ła ń sk ie kolegium . Ono to b ra ło w rę k ę m edyczne w ykształcenie now icyusza, niepoz- w alając pod żadnym pozorem odstępow ać od ra z p rzep isan y ch form i m etod. Sw obodna i sam odzielna n a u k a m edycyny nie egzysto­

w ała; tego tylko m ożna i trz e b a było się uczyć, eo k a p ła n i uznali za dobre. N iek tó re z tych kolegiów k ap łań sk ich zdobyły sobie niepospolitą sław ę i wziętość; do nich to n a ­ pływ ali ze w szystkich stro n św iata chciwi wiedzy uczniowie. T akiem i były szkoły k a ­ p łań sk ie w K nidos i K os. N ajw iększy g e ­ niusz lek arsk i staro ży tn o ści, H ip p o k ra te s, o j­

ciec m edycyny, p o b ie ra ł nauki w Kos.

Jak k o lw iek w te n sposób pow ołanie ka p ła ń sk ie z biegiem czasu znacznie się zmieniło i słu g a bogów s ta ł się z czasem profesorem m edycyny, to zm iana t a niczem nie n a ru sz a ła h ierarch iczn eg o p o rz ą d k u w kaście k a p ła ń ­ skiej. S u k n ia k a p ła ń s k a i ściśle p rz e strz e ­ g any porządek h ierarch iczn y zapew niał p rz e ­ dzierzgniętem u w le k a rz a kapłanow i zbyt wielkie przyw ileje wobec innych stanów , aże­

by dobrow olnie się icb w yrzekał. D lateg o te ż owo napozór dziwne połączenie osoby k a p ła n a i le k a rz a wieki całe p rz e trw a ło i do­

piero po ciężkich i długich w alkach o sta te c z ­ nie n a s tą p ił rozdział.

Po nabyciu niezbędnych wiadomości m łody stu d e n t k a p łań sk i był p rz y jęty do kolegium i sk ła d a ł przysięgę na dochow anie obow iązu­

ją cy ch ta m p raw . W te d y dopiero b y ł do­

puszczony do p ra k ty k i lek arsk iej. M łody nasz kolega w staro ży tn o ści wolnym był zu ­ pełnie od tro sk dziś zaczynającego p ra k ty k ę lek arza. N ie p o trzeb o w ał on z obaw ą w yglą­

d ać pierw szego p acy en ta, nie d ręczy ła g o kon- k u re n cy a z sz a rla ta n a m i, cudow nikam i i ow- cz a rz an i. P r a k ty k a p rzy ch o d ziła sam a z sie­

bie. P oniew aż bowiem wolno p rak ty k i* ący ch

lekarzy nie było, przeciw nie, pomoc le k a rs k ą wyłącznie tylko w św iątyniach znaleźć było m ożna, więc n a tu ra ln ie każdy, kto p o trz e b o ­ wał lek arza, m usiał się do św iątyni zw racać.

P rzełożony zgrom adzenia k o n sta to w ał p rze­

dewszystkiem tę lub ową chorobę i leczenie je j pow ierzał jed n em u z podw ładnych sobie kapłanów . To, czy w ybrany k a p ła n lek arz do prow adzenia kuracyi odpowiednio był uzdolniony, albo też czy p o siad ał pełne z a u ­ fanie pacyenta, to zupełnie w rach u b ę nie we' odziło. A rc y k a p ła n postanaw iał, a z a ­ rów no lekarz ja k i pacyent musieli być po­

słuszni. Poniew aż zaś ślepe posłuszeństw o względem przełożonego było obowiązkiem k a p ła n a lek arza , m usiał więc ślepo postępo­

wać wedle wskazówek św iętych ksiąg le k a r­

skich i k u racy ą prow adzić ściśle w edług ich przepisów . A n i n a włos od nich od stąp ić nie m ógł bez n a ra ż e n ia w łasnej skóry. Je ż e li pomimo sk ru p u latn eg o p rzestrzeg an ia w ska­

zówek danych przez owe księgi, p acy en t

j

u m ierał, lekarzow i żadnej nie przypisyw ano

j

winy. K rew ni zm arłego musieli w tym przy-

■ p ad k u , równie ja k k ap łan i, poddać się ko-

| nieczności; lepszego bow iem leczenia n a d to,

j

k tó re w skazyw ały księgi św ięte, w żadnym razie być nie m ogło.

Jak k o lw iek silnemi były pęta, którem i s ta ­ ro ż y tn a cyw ilizacya k ręp o w ała myśl le k a rz a , to w końcu i one zerw ane zostały. S ta ro g re c - k a m edycyna ro zlu źn iła ju ż ów zw iązek po­

między m edycyną a sz tu k ą lek a rsk ą i wyzwo­

liła z niego le k a rz a . A le poniew aż k ażd a rzecz na tym świecie m usi mieć i ciemne sw o­

je stro n y , więc i wyzwoliny owe nie sarnę ty l­

ko radość i szczęście przyniosły. C hw ila, w k tó rej po ra z pierwszy sz tu k a le k a rsk a sw obodną m yślą wznieść się m ogła w górę, b y ła zarazem chwilą narodzin dwu n a d e r szkodliwych i s t o t : reklam y i sz a rla tan ery i.

A nie sam a tylko w alka o chleb pow szed­

ni w y d ała n a św iat lek arzy szarlatanów ; w znacznej części przyczyniła się m edycyna fachow a, cechow a raczej, do ich rozpow szech­

nienia. G dy bowiem wolność myśli w kie­

ru n k u m edycyny p rzy zn an ą i dozw oloną zo­

s ta ła , w net wysoko w ystrzeliła spekulacya

i zaczęto określać isto tę choroby na mocy

najdziw aczniejszych wywodów filozoficznych,

z pom inięciem wszelkich w skazów ek p ra k ­

tycznych. A niebezpieczeństw o leżało, w tem ,

762 WSZECHSWIAT. N r 48 że owo teo rety czn ie zbudow ane tłu m aczenie

ch o ro b y zn ajd o w ało bezw arunkow e z a sto so ­ w anie w je j leczeniu. Leczenie chorego n a ­ rz ą d u nie stosow ało się do objaw ów choroby, ale k ierow ało się jed y n ie owemi hypotetyczne- m i w yobrażeniam i. T a k zwany naukow y sy­

ste m zapanow ał z żelazn ą surow ością i sk u ł m edycynę w nierów nie cięższe p ę ta niż te, k tó re niegdyś n a k ła d a ł n a n ią h ierarc h iczn y u stró j wieków staro ż y tn y ch . S k u tk i tego m etodyczno dogm aty czn eg o leczenia boleśnie o d b ija ły się n a skórze cierp ią cej ludzkości;

śm iało rzec m ożna, że m ało co na świecie ty ­ le krw i i łez wycisnęło, ty le bólów i cierpienia sprow adziło i dziś jeszcze sprow adza, ja k n ieu b łag an y d o g m a t w m edycynie. O gniem i nożem w ojow ała cechow a, ta k zw ana n a u ­ kow a m edycyna w późniejszych epokach s ta ­ rożytności w G recy i i R zy m ie w sposób ta k o k ru tn y , że ludzkość cierp iąca w zw ątpieniu i rozpaczy rz u c a ła się w o b ję c ia pierw szego lepszego s z a rla ta n a , k tó ry obiecyw ał wyle­

czenie szybkie i niebolesne.

(D oli. nast.).

Z powodu artykułu: „Epifyty europejskie".

(W szechśw iat z r. b., str. 695. )

A rty k u ł p. M. T w ardow skiej pod pow yż­

szym ty tu łe m , n a su n ą ł mi p a rę myśli, k tó re p ra g n ę tu w k rótkości rozw inąć.

N a w stępie zaznaczam , iż w yraz ty tu ło w a ­ ny „ E p ify ty ” uw ażam za niew łaściw ie u ży ty , gdyż te m m ianem określam y rośliny, k tó ry ch n a tu ra ln e m stanow iskiem j e s t p o w ierzch n ia innych roślin, najczęściej k o r a gałęzi i poi drzew nych. E p ify ty pożyw ienie swoje c z e r­

p ią przew ażnie z p o w ietrza, w c h łan iając p rzez korzenie i liście p o trz eb n e im do życia i rozw oju gazy, ja k o też wodę deszczową.

N iew ątpliw ie w b a rd z o m a łej ilości zużyw ają one ta k ż e n a swój p o k a r m : rozłożoną p o ­ w ierzchnię k o ry , butw iejący m ech, pył o ra z pom iot p ta si, z n a jd u ją c e się w szczelinach k o ry , lecz nigdy nie k o rz y s ta ją z soków swej p o d p o ry . N ajw ięk szą ilość p rzed staw icieli

roślin epifytów z a w ierają rodziny storczyko- w atych (O rchideae) i an an aso w aty ch (B rom e- liaceae), k tó re , ja k to wyżej w spom niałem , o b ra ły sobie ko rę drzew za najw łaściw sze stanow isko. P odobnych ro ślin jaw nokw ia- towych w E u ro p ie nie posiadam y, a więc do epifytów euro p ejsk ich zaliczone być m ogą ty lk o m chy, p o ro sty i t. p. skrytokw iatow e.

R ośliny jaw nokw iatow e, wym ienione przez a u to rk ę ja k o epifyty eu ro p ejsk ie, m ożna ro z ­ dzielić n a trzy główne g ru p y , w edług ro d z a ju p odłoża, z k tó reg o rośliny te czerpią swe p o ­ żywienie. D o pierw szej g ru p y zaliczym y ro ś­

liny rosnące n a sk a ła c h i budynkach; do d ru ­ giej t e — , k tó re początkow o k o rz y sta ją c z p o ­ żyw ienia z aw arteg o w próchnie drzew nem , ostatecznie korzeniam i próchno p rz e r a s ta ją , d o s ta ją się do ziemi, a n astęp n ie ro zw ijają się w w aru n k ach p ra w ie norm alnych. Do trzeciej w reszcie g ru p y w łączym y rośliny, któ ry m do życia w y starcza n a d e r m a ła ilość ziemi, z e b ra n a w rozdw ojeniu g a łę z i drzew ­ nych, a p o w sta ła z opadu pyłu z pow ietrza.

Ciekaw em byłoby d o k ła d n e zb ad an ie bio- nom ii i fizyologii roślin powyższych trzech g ru p .

B ard zo wiele je s t roślin, k tó ry ch sta n o ­ w iskiem sta łe m lu b przypadkow em są szcze­

lin y s k a ł i m urów . R ośliny sta le tra fia ją ce się n a sk a ła c h nazyw am y skalnem i, a życie ty c h dob rze ju ż poznanem zo stało . T e , k tó ­ r e przypadkow o zjaw iają się n a m u ra c h lub bu d y n k ach , d la biologii p rz e d sta w ia ją jeszcze wiele nierozw iązanych zag ad n ień . M o g ą one z a d aw a ln iać się n a d e r m a łą ilością ziemi, ja k tra w y , złożone i t. p., alb o też w ym agają głęb szeg o p o d ło ża d la swych korzeni, a w t a ­ kim razie p o k arm swój czerpią z w apna, k tó ­ r e służyło do sp a ja n ia m urów , ja k brzoza, b e rb ery s, ja ło w iec i t. d. W szy stk ie je d n a k rośliny tra fia ją c e się n a podobnych stanow is­

k ach , o d zn aczają się b ard zo w ielką o d p o rn o ­ ścią n a spiekotę i posuchę letn ią, a korzenie ich m uszą zw alczać silne i d łu g o trw a łe p rz e ­ m arzan ie w ciąg u zimy.

Rośliny zielne lub drzew ne, tra fia ją ce się n a p ró ch n iejący ch drzew ach — dow odzą, że p ró c h n o tych drzew , z d o d atk iem wody desz­

czowej, ja k o te ż wody s iłą w łoskow atości p rz e d o s ta ją c e j się z ziemi, w y starcza do wy­

żyw ienia i pew nego rozw oju d an y ch roślin.

I tu b iologia z fizyołogią p rz e d sta w ia ją n am

N r 48. WSZECHS WIAT. ₇₆₃ obszerne pole do b a d a ń . N otow anie roślin

w podobnych stanow iskach znalezionych, z dokładnem określeniem g a tu n k u o b u m iera­

ją c e j karm icielki, oraz m łodego, w spartego n a niej organizm u, niezaw odnie może być ciekawem i p rz y d a tn e m . A le , k to szczerze p ra g n ie b ad ać podobne rośliny, te n nie pow i­

nien zadaw alniać się okazam i, k tó re mu p rz y ­ r o d a i p rz y p a d e k p rze d oczy nasuną,. D o ­ k ła d n e b a d a n ia porów naw cze możemy z ł a ­ tw ością prow adzić w naszej pracow ni. W tym celu należy pew ną ilość jednakow ych do n i­

czek n apełnić próchnem np. dębow em , ta k ą ż ilość doniczek— próchnem wierzbowem i t. d.;

n astę p n ie w dwie przypuśćm y doniczki z próchnem dębow em i w dwie z w ierzbo­

wem — , zasadzim y z ia rn a czereśni; d alej, w dwie — z dębow em i d w ie —w ierzbowem — z ia rn a świerków i t. d., d o b ie ra ją c dowolnie ta k g a tu n k i p ró ch n a, ja k o też i g a tu n k i ro ś ­ lin, k tó re n a niem myślimy hodow ać. N a s tę p ­ nie, p o d d a ją c wszystkie doniczki, z a w ie ra ją ­ ce je d e n g a tu n ek n a s io n — jednakow ym w a­

runkom , bez w zględu n a rodzaj p ró ch n a p rz e ­ konam y się, iż sta le w pew nych ro d z a ja c h p ró ch n a n asiona danej rośliny b ę d ą szybciej wschodzić, niż w innych; — źe w niektórych ro d z a ja c h p ró ch n a wcale wschodzić nie będą, alb o te ż po wzejściu w krótce zginą; — źe je d n e sta le b ęd ą ro sły słab o , inne zaś ro zro s­

n ą się bujnie. Porów naw szy w szystkie o trzy ­ m ane w te n sposób wyniki poznam y d o k ła d ­ nie, o ile pewne rośliny je d n e m i tem sam em p róchnem wyżywić m ożna. Z e n iek tó re roś­

liny w próchnie dobrze się ro zw ijają, o tem w iedzą najlep iej ogrodnicy, k tó rz y używ ają czystego p ró c h n a dębow ego do hodowli k rz e ­ wów R h o d o d e n d ro n a rb o re u m . W tym że próchnie zasian a p a lm a L iv isto n a sinensis d.obrze wschodzi i pięknie się ro z ra sta , zaś k ie łk u ją c e n asio n a H ip p e a s tru m v itta tu m z o s ta ją zabite przez n a d m ia r g a rb n ik a .

P rzejd ziem y wreszcie do trze ciej g ru p y roślin. W ia d o m ą je s t rzeczą, iż k a ż d a ro ś ­ lin a do zu p ełn eg o swego rozw oju, od wzejścia z z ia rn a aź do w y dania d o jrzały ch i wy­

kształco n y ch nasion, p o trz e b u je pew nej niez­

b ęd n ej, a d a ją cej się określić, ilości ciep ła, św ia tła , czasu, m iejsca i pożywienia. T u szczególną uw agę zw rócić p ra g n ę n a m ini­

m a ln ą a w y sta rc z a jąc ą ilość pożyw ienia, ja k ą rośliny z n a jd u ją w rozdw ojeniach gałęzi |

!

i

drzew nych. K a ż d a isto ta ży jąca chce żyć i przekazać swe życie n astępnym pokoleniom.

Je d n ak że, by mieć możność życia, należy o r ­ ganizm swój przystosow ać do w arunków, w ja k ic h nas okoliczności postaw iły. R o ślin ­ k a, k tó ra w zeszła n a korze drzew a, czując p rzy ssaw kach korzeniow ych bardzo sk ą p ą ilość pożywienia, zdobytych soków nie m a r ­ nuje, nie w y tw arza z nich ani w yniosłej, ro z ­ gałęzionej łodygi, ani bujnych i licznych liści, lecz poprzestaje n a krótkiej i cieniuchnej ja k n itk a łodyżce, n a p a ru nędznych listk ach

| i spieszy wydać kw iatek, w ypełnić swe nasion- k a, k tó re m ają dać życie nowemu, może szczęśliwszemu, pokoleniu. T u znowu otw ie­

r a się nam nowe pole do b a d a ń . M ając pew ­ n ą ilość naczyń, któ ry ch objętość będzie rów ­ ną 1, 2, 3 i t. d. centym etrom sześciennym , n ap ełn ijm y je b a rd z o pożyw ną ziemią, odpo­

w iednią d la rośliny, k tó rą myślimy poddać b ad an iu , następ n ie zasiejm y w nich ziarn a, I um ieśćm y w jednakow ych w a ru n k ach co do

ciepła, św iatła, wilgotności i t. d., a rozwi­

ja ją c e się rośliny w skażą nam najm niejszą ilość niezbędnej im do rozw oju ilości ziemi.

W m niejszych naczyniach wszystkie rośliny zginą przed wydaniem nasion lub kwiatów;

w w iększych — stopniowo co ra z to silniejszy o k a ż ą rozwój. J a k bardzo rośliny m ogą zm ieniać swą p ostać p rzystosow ując się do n a d e r m ałej ilości pożyw ienia, lub też k o rzy ­ s ta ją c z n ad m iaru soków, tego najlepszym p rzykładem je s t pospolicie w ogrodach spo­

tyk an y A m a ra n tu s speciosus. N a pożywnej ziemi w ciągu jed n eg o la ta dosięga on wzro­

stu 7 stóp, a ło d y g a przy ziemi miewa 7 do 8

| cali w obwodzie. Ilość i wielkość rozgałę-

| zień, liści i kw iatów , je s t stosow ną. T aż s a ­ m a roślina, po w stała z równie zdrow ego na-

| sienią, k tó re p ad ło na glebę n ieu ro d zajn ą,

| byw a na dw a cale wysoką, o p a trz o n ą kilku drobnym i listkam i i zakończoną kilku kw iat- I kam i, z których w ykształcą się zupełnie p r a ­

widłowe nasiona, zdolne wydać olbrzym ią (w porów naniu) roślinę, byleby tylko ilość p o ­ żywienia i inne w arunki były sprzyjające.

S t. M akowiecki.

764 WSZECHSWIAT _{N r 48.}

ODPOWIEDŹ )lfl K R Y TY K Ę.

I znowu muszę, ja k p rze d 8-iu la ty , ująć za pióro w obronie mego słownika, na k tó ry poraź drugi niełaskaw je st prof. Rostafiński.

Sąd specyałisty dla przeciętnego czytelnika je s t decydującym i dlatego powinien się opierać na praw dzie i sprawiedliwości, je śli n ietna krzyw ­ dzić autora, a c z y n n ik ó w w błąd wprowadzać.

Ze nie cliodzi mi o drobnostkę, biorę na św ia­

dectwo w yrazy : nieuctwo, partactw o, zm yślenia i pofalszowania.

Takich wyroków o p rac y naukowej nie rzuca się na w ia'r; dlatego pytam w prost : na jak iej podstaw ie o piera a u to r praw o skierow ania ich ku mnie?

P an R. u trzym uje i dowodzi, że słownik roi się od błędów i. fałszów, — że nic nie w art — ja odrazu staw iam tw ierdzenie, że prof. R. się myli i podejm uję się to objaśnić.

Oto p. R. sądzi słownik, nie wchodzę w to ro z­

myślnie, czy uierozm yślnie, z zupełnie niew łaści­

wego stanow iska i chce w idzieć w m em dziełu to, czego j a d ać nie za m ierza łem . P. R nieuznając potrzeby pracy przygotow aw czej, — nie chce w mej uznać tego charakteru. A przecież to je s t ide;| główną przedsięw zięcia.

Ja daję zbiór nazici.sk ja k o pierw szą podstaw ę do wszelkich prac krytycznych, — pan R. sądzi go, ja k b y był właśnie o sta tn im wyrazem, pracy krytycznej. J a o niczem nie decyduje , nic nie p o p ra w ia m , — pan R. wymawia mi, że poprawiam i to źle, że zm yślam i fałszuję.

J a zawsze tw ierdziłem , że na słownik k ry ty c z ­ ny, decydujący, je ś li ma być dziełem trw ałem — nieczas jeszcze, że poprzedzić go musi inw entarz dorobku naszej mowy, że wykonanie obu zadań p rz e ra sta siły oraz kom petencyą jednostki. J a k ­ żebym dawał w mym słowniku to, o czem pow ia­

dam, że może być wykonane przez innych dopie­

ro po jego wydrukowaniu?

Zdefiniowałem to jasno naprzód w odezwach publicznych i w listach pryw atnych do prof. R., potem w przedm ow ie, następnie w odpow iedzi na krytykę w 1889 (W szechśw. VIII str. 6 7 3 ) — ale ja k widzę napróżno.

Dlaczego pan R. za ją ł ta k niewłaściwe, a n a­

wet zdum iewające stanow isko, to ju ż tajem nica, k tórej tu zgłębiać nie chcę. W ystarcza, że j e zajął i stąd oczywiście płynie sprzeczność w yro­

ków z rzeczyw istością. Jeżeli je d n a k kto, to prof. R , k ł óry od la t wielu układa słownik we­

dług innej zasady, powinien się poznać na c h a ra k ­ te rz e mojego, bo wie najlep iej, ja k a je s t różnica między obu rodzajam i pracy. P rof. R pragnąłby pow agą swoją zapieczętow ać archiw a, z których buduje swój słownik, j a zaś chcę je otworzyć dla w szystkich i ułatw ić zarówno pracę u źródeł, ja k kontrolę prac decydujących.

Jeielim nie dostał cennych bez wątpienia mate- ryałów w 1885 r. to nie dlatego, że nie chciałem, ale dla'ego, że p. R. udzielenie mi ich uczynił zależnem od warunków, których wierny zasadzie objektyw izm u przyjąć nie mogłem.

Można nie akceptować czyjegoś założenia, — m ożna dowodzić bezuż) teczności przedsięw zię­

cia, — ale niewolno sądzić pracy z innego założe­

nia, bo się popełni absurd i grzech przeciw ety ­ ce. Teraz wskażę ja k mi krytyk narzuca punkt wyjścia, dogodny dla niego : „K rytyka moja, pisze p, R ., będzie się odnosić ,do tej części ma- tery ału , którą pan M. ja k o właściwie oznaczoną sam u zn n je 71. Otóż wcale tego nie uznaję! a na dowód proszę przeczytać § 12, 13, 19 i 22 i wiele innych mej przedmowy.

„Nie zapuszczam się, są słowa moje, w d o raź­

ne krytykow anie s^nonimiki polskiej... stać się to powinno po wydaniu słownika przedm iotem studyów dla grona in n y h pracow ników ” (str. 4) pragnę tylko, przez uproszczenie synoniniiki i zgrupow anie ułatw ić dostęp do nazwisk, k tó re inaczej znalazłyby się zirpełnie rozproszone w tym tomie. Ale i w grupow aniu można się mylić, n oże więc krytyk m a racyą. Przypuśćm y więc, że w sprow adzaniu nazwy polskiej od syno­

nimu przedlineuszow skiego do nowego— tu i ow­

dzie się mylę, ja k w B alaustium , gdzie rzeczywi­

ście dawne B alaustiw m nie odpowiada nazwie B alaustion Hook., a jed n ak przez nieuwagę zb li­

żyłem je do siebie. Czy upoważnia to do tw ier­

dzeń, że daję fałszywy i fałszowany m ateryał?

Czy to niweczy wartość słownika, a omyłkę topi w chaosie? Bynajnaiinniej.

D la objaśnienia przytoczę słowa nie nowe, bo znów w yjęte z § 19 przedmowy: „Aby ułatwić k o ntrolę naukow ą oraz praktyczne użytkowanie, nie przecinam nigdzie nici, ja k ie łączą pierw otne synonimy z nazwiskami, do jakich takowe po- sprow adzałem . Pozostaw iam tedy ślad, ja k ą d ro g ą doszedłem do przedstawionych wyników” .

Co to jest? To je s t właśnie zabezpieczenie p rzed złemi skutkam i możliwych błędów moich.

Te nici spraw iają, że nie może być mowy na­

w et w razie omyłki w grupowaniu, o pofałszowa- niu m atery ał", ani naw et o utrudnieniu p o trze b ­ nej popraw ki. (P od ru b ry k ą Balaustion np. przy nazwie polskiej, należącej do B-ium je s t ten ostatni w yraz zostawiony w nawiasie),

Skoro stwierdziłem niewłaściwość p u nktu w yj­

ścia krytyki — ja k ą ż wartość m ają argum enty?

D w ojaką jeszcze. Jedne; wypływające z fałszy­

wego założenia, u p ad a ją same, inne, dotyczące technicznej strony roboty zostają w sile. P ierw ­ szych je s t wiele, one są duszą i osią kry ty k i, — drugich bardzo mało.

To te ż wyznam, że przeczytaw szy z a rzu ty i odtrąciw szy frazesy, powiedziałem sobie : tylko tyle? Toż sa m uznaję w swej pracy wiele nie­

dokładności, ale nie tak ciężkich, ja k ie mi a u to r staw ia. Jedne z nich znajdą możliwe sprostow a­

nie w suplem encie, inne w erratach.