Głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych

(1)

Uniwersytet Śląski w Katowicach Wydział Nauk Społecznych

Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa

Jeremiasz Salamon

Głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych

Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dra hab. Jana Iwanka

Katowice 2013

(2)

(3)

Niniejsza rozprawa doktorska została przygotowana w ramach projektu sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/N/HS5/01269.

(4)

(5)

Spis treści

W y k az sk ró tó w i sym boli najczęściej u ży ty ch w p r a c y ...6

W s tę p ...9

C z ęść I. W p r o w a d z e n ie d o p r o b le m a ty k i sy s te m ó w w y b o rc z y c h o r a z z a c h o w a ń w y b o r c z y c h ...23

R o zd zia ł I. S y ste m y w y b o rc ze — p o d sta w o w e p o jęcia i k la s y fik a c je ... 24

1. Wybory we współczesnych koncepcjach demokracji...24

2. Pojęcie oraz funkcje wyborów... 28

3. Prawo wyborcze i jego zasady... 34

4. System wyborczy i jego elementy...45

5. Uwagi końcowe...100

R ozd ział II. Z ac h o w an ia w y b o rc z e ...102

1. Zachowania wyborcze — pojęcie i determinanty...102

2. Modele zachowań wyborczych...104

3. Wpływ systemu wyborczego na zachowania wyborcze... 116

4. Konsekwencje systemów wyborczych... 120

C zę ść I I . B a d a n ia n a d g ło s o w a n ie m p o d z ie lo n y m ...153

R o zd ział III. P ojęcie g ło so w an ia p o d z ie lo n e g o ... 154

1. Konteksty głosowania podzielonego... 154

2. Głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych... 161

3. Klasyfikacje głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych... 166

4. Metody badań nad głosowaniem podzielonym w mieszanych systemach wyborczych... 169

5. Pomiar głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych...175

6. Poziom głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych...179

R o zd ział IV. B ad an ia nad g ło so w an iem p o d zielo n y m w S tan ach Z je d n o c z o n y c h ... 185

1. Uwagi wprowadzające... 185

2. Wyjaśnienia strukturalne...186

3. Teorie celowościowe... 193

4. Głosowanie podzielone jako efekt uboczny... 205

5. Konsekwencje głosowania podzielonego...214

R o zd ział V. B adania nad g ło so w an iem p o d zielo n y m w m iesza n y ch sy stem ach w y b o rc z y c h ... 222

1. Uwagi wprowadzające...222

2. Przyczyny głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych... 224

3. Konsekwencje głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych... 261

C z ęść I I I . P rz y c z y n y g ło s o w a n ia p o d z ie lo n e g o w m ie s z a n y c h s y s te m a c h w y b o r c z y c h ... 277

R o zd zia ł V I. C zy n n ik i in sty tu c jo n a ln e ... 279

2. Mechanizm kompensacyjny... 279

3. Możliwość ubiegania się o mandaty przez kandydatów niezależnych... 292

4. Możliwość jednoczesnego ubiegania się o mandat w obu częściach mieszanego systemu wyborczego (tzw. podwójne kandydatury)...294

5. Format karty wyborczej...298

(6)

6. Rozmiar okręgów wyborczych, progi wyborcze oraz reguła rozstrzygania...310

Rozdział VII. Konieczny podział głosów... 319

2. Procedura rejestracji kandydatur...321

3. Strategia odpuszczania części okręgów wyborczych jako przyczyna koniecznego podziału głosów w mieszanych systemach wyborczych...328

4. Pakty o niekandydowaniu jako przyczyna koniecznego podziału głosów... 339

Rozdział VIII. Podział głosów ze względu na osobę kandydata... 342

2. Wskaźnik candidate vote gap jako miara głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych...342

3. Inkumbencja... 350

4. Dane sondażowe...352

Rozdział IX. Brak wiedzy jako przyczyna podziału głosów...370

2. Głosy nieważne... 371

3. Charakterystyka wykorzystanych danych...375

4. Rezultaty...378

Rozdział X. Strategiczny podział głosów w mieszanych systemach wyborczych...391

2. Współczynnik SF jako miara strategicznego podziału głosów w mieszanych systemach wyborczych 391 3. Rezultaty...400

Rozdział XI. Koalicyjny podział głosów w mieszanych systemach wyborczych...420

2. Analiza koalicyjnego podziału głosów w mieszanych systemach wyborczych... 422

3. Identyfikowalność koalicji rządowych... 425

4. Rezultaty...429

Część IV. Konsekwencje głosowania podzielonego w mieszanych systemach w yborczych... 447

Rozdział XII. Wpływ głosowania podzielonego na strategie wyborcze... 449

2. Kampania wyborcza... 450

3. Efekt kontaminacji (Contamination effect)...471

Rozdział XIII.Wpływ głosowania podzielonego na wynik w yborów ... 480

2. Dane zagregowane...481

3. Dane sondażowe...514

Rozdział XIV. Podział głosów a system partyjny... 536

2. Znaczenie obu segmentów systemu mieszanego dla małych partii politycznych... 537

(7)

3. Wpływ głosowania podzielonego na kształt systemu partyjnego na przykładzie Republiki Federalnej

Niemiec, Nowej Zelandii oraz Japonii... 546

Rozdział XV. Wpływ głosowania podzielonego na proces formowania gabinetów rządowych... 569

2. Dane zagregowane... 573

3. Dane sondażowe... 585

Zakończenie...607

Bibliografia...633

Indeksy... 657

(8)

Wykaz skrótów i symboli najczęściej użytych w pracy

Symbol Oryginalna nazwa

Nazwa w języku polskim

Skrót nazwy Republika Federalna Niemiec

CDU Christlich

Demokratische Union Deutschlands

Unia Chrześcijańsko-

Demokratyczna CDU

CSt/li

SPD

Christlich-Soziale Union in Bayern

Unia Chrześcijańsko-

Społeczna w Bawarii CSU Sozialdemokratische

Partei Deutschlands

Socjaldemokratyczna

Partia Niemiec SPD

Freie Demokratische

Partei

Wolna Partia

Demokratyczna FDP

Bundnis 90/Die

Griinen Związek 90/Zieloni Zieloni Partei des

Demokratischen Sozialismus

Partia Demokratycznego

Socjalizmu PDS

NPD

Die Linkspartei. Partia Lewicowa Die LINKE Nationaldemokratisc

he Partei Deutschlands

N arodowodemokratyczn

a Partia Niemiec NPD

Nowa Ze andia

acć

=CHN.Z.

Labour Party Partia Pracy National Party Partia Narodowa New Zealand First

Party Najpierw Nowa Zelandia

Alliance Sojusz

Association o f Consumers and Taxpayers New

Zealand

Stowarzyszenie Konsumentów i Podatników Nowej

Zelandii Christian Heritage

Party o f New Zealand

Dziedzictwo Chrześcijańskie

Labour National

ACT

CHP

/ U n ite d 'Fu tu rę

United Futurę New

Zealand Zjednoczona Przyszłość

(9)

Green

Green Party o f Aotearoa New

Zealand

Partia Zielonych Nowej

Zelandii Zieloni

E E ^ i

Jim Anderton 's

Progressive Party

Sojusz Postępowy Jima

Andertona Progressive

m a ^ r i

Maori Party Partia Maorysów Maori

Mana Party Mana Mana

'•

^r'.

■ ■

Walia

Wales Liberał Democtrats

Walijscy Liberalni Demokraci

Labour#

Llafur

Wales Labour Party Walijska Partia Pracy Labour

EBIłłiSłn

Plaid Cymru Partia Walii

m^Ssaf^

W

Wales Conservative and Unionist Party

Walijska Partia Konserwatywno-

Unionistyczna

Konserwatyści

Szkocja

S co ttis h

#

Labour

Scottish Labour

Party Szkocka Partia Pracy Labour

SNP5

Scottish National Party

Scottish National Party

Szkocka Partia

Narodowa SNP

W

SCOTTISH

U K R A L DCMOCRATS

Scottish Liberał Democtrats

Szkoccy Liberalni Demokraci J k Scottish

w f‘ Conservatives Scottish Conser\’ative and

Unionist Party

Szkocka Partia Konserwatywno-

Unionistyczna

Konserwatyści

f l k s c o t t is h

g r e e n p a r t y Scottish Green Party Szkoccy Zieloni Zieloni

Scottish Socjalist Party

Szkocka Partia

Socjalistyczna SSP

(10)

Japonia

JrB R B

Jiyu-Minshutó Partia Liberalno-

Demokratyczna LDP

ttK*l

Shakai Minshu-td Partia

Socjaldemokratyczna SDPJ/SDP

c.\

mwmnjsmmi

Shintó Sakigake Nowa Partia Sakigake The Forerunner

. *

Kómeitó Nowe Komeito NKP

MLM N«w ConMrvathr« Party Hoshu Shinto Nowa Partia

Konserwatywna NCP

Ak Th*D#mocrartc Party ofJapan

Minshutó Demokratyczna Partia

Japonii DPJ

Kokumin Shintó Partia Ludowa PNP

SE7K

Shintó Nippon Partia Japonii NPN

•M. ■ «** Shintó Daichi Nowa Partia Dużej Ziemi NPD

**B *W I8**

Nihon Kyósan-tó Japońska Partia

Komunistyczna JCP

Włoc

hy

i||p

Casa delle Liberia Dom Wolności DdL

L 'Ulivo Drzewo Oliwne

4 2 X Partito della Rifondazione Comunista

Odrodzenie

Komunistyczne PRC

©

Siidtiroler Volkspartei/ Partito

Popolare Sudtirolese

Południowotyrolska

Partia Ludowa SVP

Union Yaldótaine Unia Doliny Aosty UV

(11)

Wstęp

„We współczesnej demokracji głosowanie stanowi zasadniczy instrument uczestnictwa obywateli w polityce. (...) Pomimo, iż wiele już wiemy o wyborcach głosujących w stabilnych dwupartyjnych systemach prezydenckich, jesteśmy dopiero na początku poznawania, sposobu w jaki swoje preferencje polityczne wyrażają obywatele w zróżnicowanych kontekstach instytucjonalnych” '. Ambicją autora niniejszej pracy było przynajmniej w częściowe zapełnienie tej luki w wiedzy. Dlatego też przedmiotem swoich rozważań uczynił zjawisko głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych. Niniejsze badanie stawia sobie zatem za cel zidentyfikowanie przyczyn (oraz określenie ich charakteru), dla których wyborcy głosujący w mieszanych systemach wyborczych decydują się rozdzielić przysługujące im głosy. Jednocześnie zamierzeniem autora było ustalenie oraz opisanie konsekwencji wynikających z tego zachowania wyborczego dla układu sił na powyborczej scenie politycznej. W tym celu wykorzystane zostały doświadczenia państw stosujących mieszany system wyborczy do wyłaniania reprezentacji parlamentarnych.

Problematyka głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych znana jest badaczom co najmniej od lat 60-tych ubiegłego stulecia (badania zachowań elektoratu w wyborach do niemieckiego Bundestagu), niemniej jednak dopiero od niedawna stanowi ono przedmiot pogłębionej analizy. Początkowo (do połowy lat 90- tych XX w.) było ono uznawane przez sporą część badaczy za zjawisko mało istotne, którego główną przyczyną była ignorancja wyborców wyrażająca się w braku zrozumienia zasad rządzących mieszanym system wyborczym, a w szczególności techniki głosowania za pomocą dwóch głosów. Dopiero w ostatnich latach podzielone głosowanie zyskało wśród badaczy status „wdzięcznego przedmiotu badań”, który wywiera znaczący wpływ na funkcjonowanie systemu politycznego.

Pomimo wzrostu zainteresowania tym fenomenem w literaturze przedmiotu w dalszym ciągu brak monografii poświęconej kompleksowej analizie głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych. Jedynym opracowaniem, które może pretendować do tego miana jest praca Thomasa Gschwenda Strategie Yoting in Mixed Electoral Systems (2004), której autor koncentruje się wyłącznie na zjawisku głosowania podzielonego w wyborach do niemieckiego Bundestagu. Większość

1 B.C. Burden, G. Helmke, The Comparative Studyof Split Ticket Voting, „Electoral Studies” 2009, nr 28, s. 1.

(12)

rozważań na temat tego fenomenu jest porozrzucana po znacznej liczbie opracowań dedykowanych problematyce mieszanych systemów wyborczych, zachowań wyborczych, systemów partyjnych itp. Owo rozproszenie literatury stanowi jedną z przesłanek, dla których autor zdecydował się uczynić głosowanie podzielone przedmiotem swoich badań.

Drugą przyczyną zainteresowania autora głosowaniem podzielonym w mieszanych systemach wyborczych jest często spotykana w literaturze tendancja polegająca na traktowaniu wszystkich wyborców rozdzielających przysługujące im głosy jako homogenicznej grupy. Takie ujęcie wydaje się być zbytnim uproszczeniem tego fenomenu. Bardziej uzasadniony jest podejście traktujące głosowanie podzielone jako zjawisko wielowymiarowe, za którym nie kryje się wyłącznie jedna przyczyna, lecz kompleks przesłanek skłaniających wyborców do wyrażania preferencji politycznych zgodnie z tym schematem.

Trzecia z przyczyn podjęcia badań nad głosowaniem podzielonym wiąże się z możliwością wprowadzenia systemu mieszanego w wyborach do Sejmu RP. Istnieje uzasadniona groźba, iż ustanowienie nowej i skomplikowanej instytucji wyborczej może doprowadzić do nieuświadomionego głosowania znacznej części elektoratu, a w konsekwencji do nieuzasadnionego sfragmentaryzowania systemu politycznego. Dlatego też autor zdecydował się podjąć analizy doświadczeń państw wykorzystujących system mieszany do przeprowadzanie wyborów parlamentarnych.

Wynikające z niej wnioski mogą pełnić funkcję przestróg i zaleceń dla reformatorów polskiego prawa wyborczego.

Pomimo, iż zazwyczaj mniejszość spośród uczestniczących w głosowaniu wyborców decyduje się na oddanie podzielonego głosu (za wyjątki od tej reguły mogą zostać uznane mieszane elekcje do Dumy Państwowej Federacji Rosyjskiej oraz bezpośrednie wybory szefa izraelskiego rządu), ich zachowanie zdaje się pociągać za sobą istotne konsekwencje. W związku z tym koniecznym staje się udzielenie odpowiedzi na pytanie:

jakie przyczyny skłaniają wyborców głosujących w mieszanych systemach wyborczych do dzielenia swoich preferencji politycznych oraz jakie konsekwencje

rodzi ten rodzaj zachowania wyborczego?

(13)

Tak sformułowane pytanie badawcze można zdekomponować na następujące pytania szczegółowe:

Pytanie szczegółowe 1: Jaki jest charakter przyczyn (instytucjonalny, ignorancki czy strategiczny) rozdziału głosów przez wyborców wyrażających swoje preferencje polityczne w mieszanych systemach wyborczych?

Pytanie szczegółowe 2: Czy głosowanie podzielone wywiera wpływ na strategie wyborcze partii politycznych rywalizujących o mandaty?

Pytanie szczegółowe 3: Jakie są konsekwencje podzielonego głosowania dla ostatecznego rozstrzygnięcia wyborów?

Pytanie szczegółowe 4: Czy głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych można uznać za czynnik wspierający funkcjonowanie na scenie politycznej tzw. partii trzecich?

Pytanie szczegółowe 5: Jaki wpływ wywiera głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych na proces formowania rządów?

Opierając się zarówno na znanych i sprawdzonych faktach oraz nawiązując do postawionych pytań badawczych, sformułowane zostały następujące hipotezy szczegółowe:

Hipoteza szczegółowa 1: U podstaw głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych leżą zarówno przyczyny o charakterze instytucjonalnym (wynikające z konstrukcji systemu), racjonalnym oraz ignoranckim (irracjonalnym).

Hipoteza szczegółowa 2: Głosowanie podzielone stanowi istotną przesłankę dla strategii wyborczych obieranych przez ugrupowania rywalizujące o mandaty w mieszanych systemach wyborczych.

Hipoteza szczegółowa 3: Głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych jest istotnym czynnikiem mogącym spowodować zarówno maksymalizację ostatecznego rezultatu wyborczego ugrupowania, jak również mogącym doprowadzić do jego klęski wyborczej.

Hipoteza szczegółowa 4: Zjawisko głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych wywiera pozytywny wpływ na istnienie oraz funkcjonowanie tzw. partii trzecich na krajowej scenie politycznej.

Hipoteza szczegółowa 5: Głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych przyczynia się do powstawania rządów koalicyjnych.

(14)

U podstaw glosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych leżą liczne przyczyny o zróżnicowanym charakterze, zaś konsekwencje tego zachowania wyborczego dla funkcjonowania systemu politycznego (w tym zwłaszcza dla strategii wyborczych obieranych przez poszczególne ugrupowania,

ostatecznego rozstrzygnięcia wyborów, kształtu systemu partyjnego oraz charakteru rządu) są znaczące.

Wiodącymi metodami badawczymi, którymi posłużono się w celu weryfikacji powyższej hipotezy są: metoda porównawcza, metoda analizy i krytyki piśmiennictwa, metoda behawioralna oraz metoda ilościowa. Ponadto badając zachowania partii politycznych oraz wyborców wykorzystano elementy teorii racjonalnego wyboru.

Powyższe metody zostały oparte na wtórnej analizie dwojakiego rodzaju danych:

sondażowych oraz zagregowanych.

Za wykorzystaniem wtórnych danych przemawiają argumenty natury ogólnej, metodologicznej i ekonomicznej. Z ogólnego punktu widzenia dane te nierzadko są jedynymi dostępnymi dla określonych problemów badawczych. W przypadku badań zachowań wyborczych częstą jest bowiem sytuacja, w której badanie wyborców możliwe jest wyłącznie na podstawie wyników przeprowadzonych w przeszłości elekcji. Analiza danych zebranych w różnym czasie i dotyczących podobnej problematyki, pozwala również na opisanie i wyjaśnienie zachodzących w czasie zmian zachowań wyborczych. Dane wtórne można również wykorzystywać do celów porównawczych. Komparatystyka wewnątrz i pomiędzy narodami oraz społeczeństwami może zwiększyć zakres generalizacji oraz kreować dodatkowy kontekst. Dane wtórne, jeśli tylko są rzetelne i dokładne, stwarzają możliwość replikacji. Wyniki analiz cieszą się bowiem większym zaufaniem, jeżeli powtórzyły się w wielu badaniach. Ponadto korzystanie z danych wtórnych zwiększa wielkość próby, jej reprezentatywność oraz liczbę obserwacji prowadzących do szerszych wniosków.

Rozważając aspekt ekonomiczny należy mieć świadomość, że badania, w których

(15)

zbiera się dane pierwotne, to zazwyczaj przedsięwzięcia bardzo kosztowne. Korzystanie z już istniejących danych jest zdecydowanie tańsze niż zbieranie nowych2.

Pamiętać należy, że zarówno dane zagregowane, jak i dane zebrane w badaniach sondażowych nie są wolne od wad. Wobec pierwszych często podnoszony jest zarzut, iż nie zawierają żadnych informacji na temat struktury indywidualnych motywacji oraz preferencji politycznych kryjących się za decyzjami wyborców. W związku z tym uważa się, iż lepszym źródłem informacji na ten temat są dane zebrane za pomocą badań sondażowych. Na podstawie pytań stawianych w sondażu, badacz może poznać nie tylko powody, dla których respondent zdecydował się wziąć udział w głosowaniu, ale również sposób w jaki wyraził swoje preferencje polityczne. Niestety również tego rodzaju dane nie są pozbawione istotnych wad. W tym miejscu wystarczy wskazać na ograniczone możliwości dokonywania porównań na ich podstawie czy też ograniczoną wiarygodność odpowiedzi udzielanych przez wyborców. Będąć świadomym słabości, jakimi obciążone są dane zagregowane oraz dane zebrane w badaniach sondażowych, autor zdecydował się oprzeć swoje analizy na obu tych źródłach. Zabieg ten miał na celu nie tylko zniwelowanie wad każdego z nich, ale również możliwie kompleksowe zaprezentowanie metod i technik umożliwiających badanie specyficznego rodzaju zachowania wyborczego, jakim jest głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych.

W niniejszej rozprawie analizie poddane zostały zachowania wyborcze elektoratu w państwach stosujących (obecnie bądź też w przeszłości) mieszane systemy wyborcze do wyłaniania swoich parlamentarnych reprezentacji narodowych. W próbie badanych przypadków znalazły się zatem: Republika Federalna Niemiec (wybory z lat 1953-2005), Włochy (wybory z lat 1994, 1996, 2001), Węgry (wybory z lat 1990—

2010), Nowa Zelandia (wybory z lat 1996-2011), Federacja Rosyjska (wybory z lat 1993, 1995, 1999, 2003), Japonia (wybory z lat 1996-2009), Izrael (wybory z lat 1996- 1999), Szkocja oraz Walia (1999-2011).

Powyższa próba charakteryzuje się znacznym stopniem zróżnicowania. Wśród państw, które wybrano do analizy znajdują się zarówno państwa stosujące kompensacyjne systemy wyborcze (Republika Federalna Niemiec, Nowa Zelandia, Włochy, Szkocja, Walia), jak również systemy paralelne (Federacja Rosyjska, Japonia);

państwa zaliczane do „starych” demokracji (Republika Federalna Niemiec, Nowa

2 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmiast, Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka,Poznań 2001, s. 322-347.

(16)

Zelandia, Włochy) oraz państwa, w których ustrój demokratyczny wprowadzono stosunkowo niedawno (Federacja Rosyjska, Węgry); państwa o ustabilizowanych systemach partyjnych (Republika Federalna Niemiec, Nowa Zelandia) oraz państwa, których systemy partyjne charakteryzują się znacznym stopniem fragmentaryzacji (Federacja Rosyjska, Izrael, Włochy). Ponadto wśród przypadków znajdujących się w próbie można wyróżnić: państwa małe (Izrael, Nowa Zelandia) i duże (Federacja Rosyjska); federacje (Federacja Rosyjska, Republika Federalna Niemiec) oraz państwa unitarne (Nowa Zelandia, Japonia); demokracje parlamentarne (Włochy, Republika Federalna Niemiec, Nowa Zelandia) oraz ustroje prezydenckie (Federacja Rosyjska).

Takie zróżnicowanie próby umożliwiło zidentyfikowanie oraz opisanie różnych schematów głosowania podzielonego oraz konsekwencji z nich wynikających. Ponadto możliwym było uchwycenie różnic w zachowaniach wyborczych wynikających nie tylko z konstrukcji poszczególnych systemów wyborczych, ale również ze specyfiki systemów politycznych badanych państw.

M apa 1. Państwa objęte analizą

Źródło: Opracowanie własne.

Polska literatura obfituje w szereg wartościowych pozycji poruszających problematykę systemów wyborczych. Na szczególną uwagę zasługują prace Arkadiusza Żukowskiego (Systemy wyborcze — wprowadzenie (1999), System wyborczy do Sejmu

(17)

i Senatu RP (2004) oraz Z problematyki depozytów wyborczych na świecie, [w:] Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu. Wybrane Problemy systemów wyborczych (2011)) oraz Jacka Hamana (Jakie wybory?, „Społeczeństwo otwarte” (1998);

Racjonalne metody podziału mandatów w wyborach proporcjonalnych, „Studia socjologiczne” (2000) oraz Demokracja, decyzje, wybory (2003)). Ciekawe spojrzenie na problematykę systemów wyborczych oraz wynikających z ich zastosowania konsekwencji proponują w swoich pracach: Jerzy W. Hołubiec i Jacek W. Mercik (Techniki i tajniki głosowania (1992)), Janusz Łyko (Relacja maksymalnej zgodności a zwycięzca Condorceta, „Mathematical Economics” (2007) oraz Wpływ koncentracji indywidualnych opinii na istnienie maksymalnie zgodnej w sensie Bordy preferencji grupowej, „Ekonometria” (2011)) oraz Andrzej Misztal {Znane i nieznane proporcjonalne metody podziału mandatów pomiędzy partie polityczne, „Ekonometria”

(2011) oraz Degresywna proporcjonalność a kształtowanie składu Parlamentu Europejskiego (2012)). Z perspektywy studiów porównawczych nad systemami wyborczymi, za istotną uznać należy pracę pod redakcją Sabiny Grabowskiej oraz Konrada Składkowskiego pod tytułem Prawo wyborcze do parlamentu w wybranych państwach europejskich (2006).

Na rodzimym rynku wydawniczym funkcjonują również prace znanych autorów zagranicznych, przełożone na język polski. W 2001 r. pod redakcją Grzegorza Lissowskiego opublikowana została praca Elementy wyboru społecznego, będąca wyborem tekstów badaczy uchodzących za klasyków teorii wyboru społecznego.

W 2004 r. ukazało się tłumaczenie pracy wybitnego znawcy systemów wyborczych Dietera Nohlena (Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemów wyborczych), zaś w 2010 r. dwutomowe dzieło pod tytułem Zachowania wyborcze, którego redaktorami są Russell J. Dalton oraz Hans-Dieter Klingeman.

Problematyka wyborów oraz systemów wyborczych doczekała się ogromnego dorobku na gruncie nauki światowej. W tym miejscu wystarczy przytoczyć klasyczne już prace takich autorów, jak: Duoglas W. Rae (The Political Conseąuences o f

Elektoral Laws (1967)), Garry W. Cox (Making Votes Count. Strategie Coordination in the World’s Electoral Systems (1997)) oraz Arendt Lijphart (Electoral Systems and Party Systems. A Study o f Twenty-Seven Democracies 1945-1990 (1994)). Za równie wartościowe uznać należy prace Pippy Norris (Electoral Engineering. Voting Rules and Political Behavior (2007)), Davida M. Farrella {Electoral systems: a comparative introduction (2001)) oraz Michaela Gallaghera i Paula Mitchella {The Politics o f

(18)

Electoral Systems (2005)). Osobnego komentarza wymagają opracowanie pod redakcją Richarda Rose’a International Encycplopedia o f Elections (2000), będące swoistym kompendium wiedzy na temat zagadnień związanych z wyborami i systemami wyborczymi oraz książka pod redakcją Matthew Shugarta i Martina P. Wattenberga Mixed-Member Electoral Systems. The Best o f Both Worlds? (2005), będącą bodajże najlepszą spośród dotychczas opublikowanych analiz poświeconych mieszanym systemom wyborczym.

Pojęcie głosowania podzielonego ukute zostało w Stanach Zjednoczonych, gdzie oznacza ono zachowanie polegające na udzieleniu poparcia kandydatom reprezentującym różne ugrupowania rywalizujące w wyborach do różnych organów przeprowadzanych tego samego dnia i za pomocą jednej karty wyborczej. W tym też kraju rozwinięto badania nad tym fenomenem. Spośród licznych publikacji, których autorzy rozpatrują zjawisko głosowania podzielonego w kontekście amerykańskich elekcji, na uwagę zasługują prace: Waltera De Vriesa i V. Lance Tarrance’a Jr. (The Ticket-Splitters. A New Force in American Politics (1972) oraz Checked and Balance.

How Ticket-Splitters Are Shaping the New Balance o f Power in American Politics (1998)), Morrisa P. Fioriny (D m d ed Government (1992)), Barry’ego C. Burdena I Davida C. Kimballa (Why Americans Split Their Ticket. Campaign Competition, and Divided Government (2002)) oraz Davida R. Mayhewa (Divided We Govern: Party Control, Lawmaking, and Investigations (1991)). Tezy zawarte w tych pracach oraz wykorzystane w nich metodologie po dzień dzisiejszy stanowią inspirację dla badaczy zajmujących się głosowaniem podzielonym w mieszanych systemach wyborczych.

Fakt, iż w polskich warunkach nie stosuje się mieszanego systemu wyborczego do wyłaniania reprezentacji parlamentarnej oraz wynikający z niego brak materiału empirycznego niezbędnego do prowadzenia systematycznych oraz pogłębionych analiz powodują, iż w polskiej nauce badania nad fenomenem głosowania podzielonego nie są prowadzone. Tym samym dorobek polskie nauki poświęcony głosowaniu podzielonemu jest bardzo ograniczony. Analizy oraz wzmianki dotyczące tego zjawiska porozrzucane są po różnych pracach, których głównym przedmiotem zainteresowania jest przebieg oraz konsekwencje rywalizacji wyborczej w państwach wykorzystujących systemy mieszane. Przykładem tego rodzaju publikacji jest chociażby wydana w 1982 r. książka Janusza Janiszewskiego pod tytułem System wyborczy RFN.

Jak była o tym mowa wcześniej, rozproszenie analiz dedykowanych głosowaniu podzielonemu w mieszanych systemach wyborczych stanowi jeden z głównych

(19)

atrybutów literatury światowej. Zagadnienie rozdziału głosów podnoszone jest zarówno w pracach dotyczących wyborów, systemów wyborczych, systemów partyjnych oraz zachowań wyborczych w państwach przeprowadzających mieszane elekcje. Analizy dotyczące tego fenomenu znajdziemy we wcześniej wspomnianych pracach pod redakcją Matthew Shugarta i Martina P. Wattenberga oraz Michaela Gallaghera i Paula Mitchella. Również w opracowaniach dotyczących państw stosujących mieszane systemy wyborcze znajdziemy spore fragmenty poświęcone zjawisku głosowania podzielonego. W szczególności warto tutaj zwrócić uwagę na publikacje: Goeffreya K.

Robertsa (German Electoral Poliłics (2006)), Jacka Vowlesa ( Voters ’ Veto. The 2002 Election in New Zealand and the Consolidation o f Minority Government (2004)), Johna Curtica, Rachel Ormstone, Nicoli McEwena, Davida McCome, Michaela Marsha (Revolution or Evolution? The 2007 Scottish Elections (2009)), Roberta Johnsa, Davida Denvera i Jamesa Mitchela ( Votingfor a Scottish Govemment (2010), Eckharda Jesse (Elections: The Federal Republic o f Germany in Comparison (1992)) oraz Daniela J. Elazara i Shmuela Sandlera (Israel at the Polis 1996 (1998)).

Doskonałym uzupełnieniem powyższej literatury są artykułu w całości poświęcone różnym aspektom głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych. Na uwagę zasługują teksty publikowane w „Electoral Studies”

(B.C. Burden, Candidate-Driven Ticket Splitting in 2000 Japanese Elections;

B.C. Burden oraz G. Helmke, The Comparative Study o f Split-Ticket Voting;

Ch.J. Carman i R. Johns, Linking Coalition Attitudes and Split-Ticket Voting. The Scottish Parliament Elections of2007; E. Jesse, Split-Voting in the Federal Republic o f Germany: An Analysis o f the Federal Elections from 1953 to 1987; J.A. Karp, Political Knowledge About Electoral Rules: Comparing Mixed Member Proportional Systems in Germany and New Zealand', R.G. Moser i F. Scheiner, Mixed Electoral Systems and Electoral System Effects: Controlled Comparison and Crossnational Analysis;

H. Schoen, Split-Ticket Voting in German Federal Elections 1953-90: An Example o f Sophisticated Balloting?) „Representation” (K. Benoit, Hungary’s „Two-Vote”

Electoral System; R. Johns, Ch. Carman, Coping with Coalitions? Scottish Voters Under a Proportional System) „British Journal o f Political Science” (K. Bawn, Voters Responses to Electoral Complexity: Ticket-Splitting. Rational Yoters and Representation in the Federal Republic o f Germany; T. Gschwend, R. Johnston, Ch. Pattie, Split-Ticket Patterns in MMP Election System: Estimates and Analyses o f Their Spatial Yariation o f German Federal Election 1998) oraz „Comparative Political

(20)

Studies” (K.E. Cox, L.J. Schoppa, Interaction Ejfects irt Mixed- Member Electoral Systems. Theory and Evidence From Germany, Japan and Italy, S. Reed, Strategie

Yoting in the 1996 Japanese General Electiori).

Wieloaspektowość oraz wielowymiarowość zachowania, jakim jest głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych znalazły swoje odzwierciedlenie w strukturze niniejszej rozprawy. Mając na uwadze złożoność badanego problemu oraz wielość związanych z nim zagadnień, jak również konieczność zachowania przejrzystości i spójności wywodu, autor zdecydował się na zagregowanie rozdziałów traktujących o powiązanych ze sobą pod względem tematycznym oraz logicznym problemach, w szersze kategorie w postaci części. W ten sposób w strukturze niniejszej rozprawy wyodrębniono:

> Część I (2 rozdziały), w której wyjaśniono definicje podstawowe z perspektywy rozpatrywanego problemu;

> Część II (3 rozdziały), dedykowaną pojęciu głosowania podzielonego oraz przeglądowi literatury traktującej o tym zachowaniu wyborczym;

> Część III (6 rozdziałów), w której skoncentrowano się na charakterystyce przyczyn rozdziału głosów w mieszanych systemach wyborczych;

> Część IV (4 rozdziały), poświęconą konsekwencjom wynikającym z głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych.

Pierwsza część stanowi swoiste wprowadzenie do problematyki badań wyborczych. W rozdziale I wyjaśnione i uporządkowane zostały kategorie pojęciowe kluczowe z perspektywy rozpatrywanej w niniejszej pracy problematyki. Analizie poddane zostały definicje wyborów, prawa wyborczego, systemu wyborczego i jego elementów. W odniesieniu do systemu wyborczego przedstawione i scharakteryzowane zostały jego podstawowe typy: większościowy, proporcjonalny i mieszany. W swoich rozważaniach autor nie ograniczył się wyłącznie do przytoczenia podstawowych pojęć, ale również zreferował przebieg toczących się wokół nich sporów. W rozdziale II zdefiniowano pojęcie zachowań wyborczych oraz omówiono determinujące je czynniki.

Jednocześnie zaprezentowano najważniejsze nurty we współczesnych badaniach nad zachowaniami elektoratu. Ponadto omówiony został wpływ oraz konsekwencje systemu wyborczego i poszczególnych jego elementu na działania podejmowane przez głównych aktorów procesu wyborczego, tj. wyborców, partii politycznych oraz

(21)

reprezentujących je kandydatów. W tym celu wykorzystana została koncepcja efektów mechanicznych i psychologicznych stworzona przez Maurice’a Duvergera.

Na część drugą składają się 3 rozdziały, których tematyka koncentruje się wokół zagadnień związanych z definicją głosowania podzielonego oraz problematyką badań nad tym zachowaniem wyborczym. W rozdziale III autor wyjaśnił pojęcie głosowania podzielonego oraz nakreślił konteksty wyborcze, w których możliwy jest ten rodzaj zachowania. W dalszej kolejności zdefiniowane zostało pojęcie głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych oraz zaprezentowane funkcjonujące w literaturze przedmiotu próby klasyfikacji tego zjawiska. W kolejnej części tego rozdziału omówiono wady i zalety metod wykorzystywanych w badaniach nad głosowaniem podzielonym. Egzemplifikację konsekwencji wynikających z ich zastosowania stanowi następny podrozdział poświęcony problematyce pomiaru częstotliwości, z jaką elektorat wyrażający swoje preferencje polityczne w mieszanych systemach wyborczych rozdziela przysługujące mu głosy pomiędzy różne ugrupowania.

Rozdział IV stanowi szczegółowy przegląd literatury oraz badań prowadzonych nad zjawiskiem głosowania podzielonego w Stanach Zjednoczonych. Autor w szczegółowy sposób scharakteryzował zasadnicze nurty występujące w amerykańskich badaniach nad tym zjawiskiem (strukturalny, celowościowy oraz uznający głosowanie podzielone za efekt uboczny czynników oddziałujących na elektorat w trakcie kampanii wyborczych). Na zakończenie tego rozdziału omówione zostały konsekwencje wynikające z rozdziału głosów w Stanach Zjednoczonych. Szczególną uwagę autor poświęcił zależności pomiędzy głosowaniem podzielonym a powstawanie tzw.

podzielonych rządów. Rozdział V stanowi przegląd dotychczasowych badań nad głosowaniem podzielonym w mieszanych systemach wyborczych. Analizując literaturę poświęconą temu zagadnieniu autor skupił się na zidentyfikowaniu najistotniejszych przyczyny, dla których wyborcy rozdzielają swoje głosy. W dalszej części tego rozdziału, również w drodze analizy literatury, opisane zostały najważniejsze konsekwencje, jakie dla życia politycznego niesie za sobą podział głosów.

Części trzecia i czwarta zawierają badania własne autora, który analizując zarówno dane zagregowane w postaci oficjalnych statystyk wyborczych, jak i dane sondażowe, zilustrował różnorodność przyczyn oraz wagę konsekwencji głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych.

W części trzeciej niniejszej rozprawy wyodrębniono 6 rozdziałów, spośród których każdy poświęcony jest jednej z przyczyn głosowania podzielonego.

(22)

W rozdziale VI podjęto próbę zidentyfikowania instytucjonalnych przyczyn głosowania podzielonego. Innymi słowy, w rozdziale tym autor starał się wskazać elementy mieszanych systemów wyborczych, które w największym zakresie determinują ten rodzaj zachowania wyborczego. Rozważania poczynione w rozdziale VII odnoszą się z kolei do stopnia, w jakim strategie nominacji kandydatów oraz rejestracji list wyborczych w obu segmentach systemu mieszanego przyjmowane przez poszczególne ugrupowania, zmuszają ich sympatyków do rozdziału głosów. Rozdział VIII koncentruje się na rozważaniach dotyczących wpływu kandydatów na decyzję o udzieleniu poparcia oraz rozdziale głosów. Innymi słowy, autor poszukiwał odpowiedzi na pytanie, czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu, głosowanie personalne determinuje decyzję wyborcy o udzieleniu poparcia kandydatowi reprezentującemu inne ugrupowanie, niż to, na którego listę oddał głos w segmencie proporcjonalnym mieszanego systemu wyborczego? Rozdział IX poświęcono analizie zależność pomiędzy poziomem wiedzy elektoratu na temat systemu wyborczego oraz obowiązującej w nim metody głosowania, a skłonnością do rozdzielania głosów.

Rozważania te miały na celu ustalenie czy poziom wiedzy wpływa na częstotliwość, z jaką wyborcy rozdzielają przysługujące im głosy. Rozważania poczynione w rozdziale X zmierzają do udzielenia odpowiedzi na pytanie czy za głosowaniem podzielonym w mieszanych systemach wyborczych kryją się przesłanki o charakterze strategicznym, wyrażające się w chęci uniknięcia zmarnowania głosu w jednej z części mieszanego systemu wyborczego. W ostatnim rozdziale trzeciej części autor zbadał zależność pomiędzy preferencjami wyborców wobec formy rządu (jednopartyjnej bądź koalicyjnej), a ich skłonnością do podziału głosów.

W ostatniej części rozprawy skoncentrowano się na rozważaniach związanych z konsekwencjami, jakie niesie za sobą podział głosów w mieszanych systemach wyborczych. W rozdziale XII autor poddał pod analizę wpływ głosowania podzielonego na strategie partii politycznych. Badając treść plakatów i ulotek wyborczych oraz przebieg kampanii autor starał się rozstrzygnąć czy ugrupowania polityczne podejmują działania zmierzające do wykorzystania zjawiska głosowania podzielonego w celu poprawy własnego wyniku wyborczego. Ponadto zbadano czy strategia polegająca na odpuszczaniu przez partie polityczne niektórych okręgów jednomandatowych poprzez rezygnację z rejestracji w nich swoich kandydatów, jest opłacalna z punktu widzenia ich ostatecznego wyniku. W tym celu poddano analizie tzw. efekt kontaminacji w mieszanych systemach wyborczych. Wspólnym mianownikiem trzech ostatnich

(23)

rozdziałów niniejszej rozprawy jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o układ sił, z jakim na powyborczej scenie politycznej mielibyśmy do czynienia w sytuacji, w której wszyscy głosujący oddaliby spójny głos będący wyrazem poparcia za kandydatem oraz listą zarejestrowanymi przez jedną partię polityczną. Autor przyjmując założenie, że żaden z wyborców nie podzielił swoich głosów, rozważył konsekwencje tego zachowania dla ostatecznego wyniku wyborów, kształtu systemu partyjnego (ze szczególnym uwzględnieniem roli odgrywanej w nim przez małe ugrupowania) oraz procesu formowania rządu.

(24)

(25)

Część I.

Wprowadzenie do problematyki systemów wyborczych

oraz zachowań wyborczych

(26)

Rozdział I.

Systemy wyborcze — podstawowe pojęcia i klasyfikacje

1. Wybory we współczesnych koncepcjach demokracji

Autorzy wielu definicji demokracji zwracają uwagę na związek reżimu politycznego z wyborami. W ich przekoaniu stanowi ona system wyboru przedstawicieli narodu, działający na podstawie znanych i trwałych procedur ich wyłaniania, prowadzących do niepewnych wyników3. Błędem byłoby jednak uzależnianie przyznania danemu reżimowi przymiotu demokratyczności, od samego faktu przeprowadzania elekcji. Możliwa jest bowiem sytuacja, w której władza organizuje wybory, z udziału w których wykluczona zostaje opozycja oraz określone grupy obywateli. Taki reżim określilibyśmy raczej mianem autorytarnego czy wręcz totalitarnego4. Powyższa uwaga stanowi przestrogę przed popadaniem w tzw.

elektoryzm, czyli stanowisko uznające same wybory za wystarczającą przesłankę do określenia danego systemu mianem demokratycznego. Omawiana definicja skutecznie broni się przed tym zarzutem, gdyż nie koncentruje się jedynie na samym fakcie organizowania wyborów, lecz zwraca również uwagę na jakość procedur wyborczych, które winny być znane, trwałe oraz gwarantować niepewność ostatecznych wyników.

Znaczenie jakości procedur wyborczych dla prawidłowego funkcjonowania demokracji dostrzegał również Jose Ortega y Gasset, który w opublikowanym w 1930 r.

Buncie mas, pisał:

„Zdrowie demokracji, każdego typu i każdego stopnia, zależy od jednego drobnego szczegółu technicznego, a mianowicie: procedury wyborczej. C ała reszta to sprawy drugorzędne. Jeśli system wyborów działa skutecznie, jeśli dostosowuje się do wym ogów rzeczywistości, to wszystko jest w porządku, natom iast jeśli tego nie robi, to

3 W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007, s. 19.

4 Matt Golder określa dany ustrój jako dyktaturę jeżeli spełnia on jeden z poniższych warunków: 1. szef egzekutywy nie jest wybieralny, 2. wybieralna nie jest legislatywa, 3. funkcjonuje tylko jedna partia polityczna, 4. nie funkcjonuje mechanizm altemacji władzy. Autor ten zwraca jednocześnie uwagę, iż niemal połowa elekcji parlamentarnych oraz prezydenckich zorganizowanych w okresie 1946-2000 była w swej naturze autorytarna. W okresie tym, 867 parlamentarnych oraz 294 prezydenckich elekcji przeprowadzono w reżimach demokratycznych, podczas gdy 737 parlamentarnych oraz 300 prezydenckich elekcji przeprowadzono w reżimach dyktatorskich. Sprawia to, że w latach 1946—2000 co 3,5 roku odbywały się wybory, które możemy określić mianem demokratycznych, zaś co 6 lat wybory odbywały się w krajach rządzonych przez dyktaturę. M.Golder, Democratic Electoral Systems Arourtd the World, 1946-2000, „Electoral Studies” 2005, nr 24, s. 103-121.

(27)

demokracja zaczyna się walić, chociażby cała reszta działała bez zarzutu”5.

Na dowód prawdziwości tego twierdzenia y Gasset przywołuje przykład znajdującego się u szczytu swej potęgi Rzymu (I w. p.n.e.), któremu nie zagrażał żaden zewnętrzny wróg, lecz był toczony przez wewnętrzną chorobę, którą autor diagnozuje jako „trwanie przy głupim systemie wyborczym”. System wyborczy zdaniem y Gasseta jest głupi, wtedy, gdy jest fałszywy. Procedury wyborcze ówczesnego Rzymu umożliwiały głosowanie jedynie w mieście, co w praktyce równało się z pozbawieniem prawa głosu mieszkańców wsi oraz obywateli rozproszonych po całym obszarze Imperium.

Doprowadziło to do sytuacji, w której miast organizować wybory, fałszowano je, zaś kandydaci miast rywalizować o poparcie obywateli, organizowali bojówki, których głównym zadaniem było niszczenie urn wyborczych. W ten sposób nie oparte na autentycznych wyborach demokratyczne instytucje Rzymu stały się niczym6.

W opublikowanej w 1942 r. książce pod tytułem Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Joseph A. Shumpeter zaproponował tzw. proceduralną koncepcję demokracji, zgodnie z którą metoda demokratyczna jest tym rozwiązaniem instytucjonalnym dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki uzyskują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną o głosy wyborców. W koncepcji tej podejmowanie decyzji przez wyborców jest rzeczą wtórną w stosunku do wyboru ludzi, którzy mają decydować. Schumpeter uznaje wybory oraz poprzedzającą je konkurencję o głosy wyborców, za jedyne dopuszczalne w demokracji metody zapewnienia sobie przywództwa. Autor zaznacza jednocześnie, że istnieją również inne sposoby zdobywania władzy, jak na przykład zbrojne powstanie, jednakże nawiązując do terminologii nauk ekonomicznych, określa je mianem „nieuczciwej” oraz

„oszukańczej” konkurencji. Główną funkcją tak rozumianych wyborów jest zatem wyłanianie rządu. Schumpeter zamierzał wprowadzić również funkcję obalania tego rządu, niemniej jednak ze względu na fakt, iż

„(...) wyborcy normalnie w żaden sposób nie kontrolują swoich przywódców politycznych, chyba że odmawiając im ponownego wyboru albo parlamentarnej większości, która ich wspiera”, zaś jedynie „od czasu do czasu zdarzają się spontaniczne zmiany nastrojów społecznych, które bezpośrednio pow odują upadek rządu

5 J. Ortega y Gasset, Bunt mas, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2002, s. 175.

5 Tamże, s. 175 i nast.

(28)

czy konkretnego m inistra albo w ym uszają pewien kierunek działania”7,

uznał je za przypadkowe oraz sprzeczne z duchem metody demokratycznej.

Zdaniem Josepha A. Schumpetera dla realizacji metody demokratycznej lepsza jest zasada większości niż zasada reprezentacji proporcjonalnej. Dzieje się tak ponieważ akceptacja przywództwa jest prawdziwą funkcją głosowania wyborców, którzy w ten sposób przekazują ster rządów tym, którzy dysponują większym poparciem niż każda z konkurujących jednostek czy grup. Demokracja nie oznacza bowiem, że lud faktycznie rządzi, sprawuje władzę. Demokracja oznacza jedynie, że ludzie mają możliwość zaakceptowania lub odmowy tych, którzy mają rządzić.

Niemniej jednak w tym miejscu Schumpeter stawia zastrzeżenie, iż metodę można określić mianem demokratycznej tylko wtedy, gdy pomiędzy potencjalnymi przywódcami toczy się wolna konkurencja o głosy wyborców8.

Również w przedstawionej w 1953 r. przez Roberta A. Dahla koncepcji poliarchii, wybory odgrywają kluczową rolę9. Termin „poliarchia” stanowi zbitkę greckich słów oznaczających „wielu” i „rządy”, czyli „rządy wielu” będące przeciwieństwo „rządów jednego”, czyli monarchii oraz „rządów niewielu”, czyli oligarchii lub arystokracji. Dany system można określić mianem poliarchicznego, jeżeli występują w nim następujące instytucje: wybierani przedstawiciele, wolne, uczciwe i częste wybory, wolność słowa, różnorodne źródła informacji, wolność stowarzyszania się oraz inkluzywne obywatelstwo. Robert A. Dahl pisze, że:

„(...) poliarchiczna dem okracja różni się od demokracji przedstawicielskiej z ograniczonym prawem wyborczym , jaka istniała w XIX wieku. Różni się także od starszych dem okracji i republik, gdzie nie tylko prawo wyborcze było ograniczone, ale gdzie brak było innych kluczowych cech demokracji poliarchicznej, takich ja k partie polityczne, prawo do tw orzenia organizacji politycznych, które w yw ierają wpływ lub przeciw staw iają się istniejącemu rządowi, zorganizowanych grup interesu i tak dalej” 10.

7 J.A. Shumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, PWN, Warszawa 1995, s. 340.

8 J.A. Shumpeter, Kapitalizm..., s. 336-377.

9 R.A. Dahl, Demokracja i je j krytycy, Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Karków, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 1995, s. 297—428 oraz R.A. Dahl, O demokracji. Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2000, s. 79-94.

10 R.A. Dahl, O demokracji..., s. 86.

(29)

Z powyższego wynika zatem, iż sama okoliczność organizowania wyborów nie daje podstaw do określenia danego reżimu mianem demokratycznej poliarchii. Z taką mamy do czynienia jedynie, gdy wybory są:

> równe — każdy obywatel musi mieć równą i rzeczywistą możliwość głosowania;

> wolne — obywatele mogą iść do urn bez żadnych obaw przed represjami;

> uczciwe — wszystkie głosy muszą być traktowane identycznie;

> okresowe — wybory muszą zapewniać obywatelom realną kontrolę nad swoimi przedstawicielami. W związku z tym, zdaniem Dahla, wybory nie powinny odbywać się częściej niż co roku i nie rzadziej niż co 5 lat.

W swoim klasycznym dziele Teoria demokracji, Giovanni Sartori stawia pytanie 0 to, gdzie szukać rządzącego ludu, będącego niezbędnym warunkiem demokracji?

Poszukując rozwiązania tak sformułowanego problemu włoski politolog stwierdza, iż

„rządzący lud” ujawnia się podczas wyborów, które kondensują w sobie procedury demokratyczne11. Celem wyborów jest wyłonienie „rządu opinii”, czyli rządu wrażliwego na opinię publiczną i przed nią odpowiedzialnego. Zdaniem Sartoriego cechą demokracji są rządy wyrastające z opinii wyrażonych podczas wolnych wyborów 1 na nie reagujące (tzw. rządy oparte na przyzwoleniu). Sartori wprowadza również dodatkowy warunek, którym jest wolna opinia publiczna, którą definiuje jako społeczność bądź wielość społeczności, której rozproszone stany umysłu (opinie) wchodzą we wzajemne oddziaływania z natłokiem informacji dotyczących stanu res publica12.

Powyższe elementy (autonomiczna opinia publiczna oraz wolne wybory służące wyłonieniu rządu z przyzwolenia, który z kolei reaguje na opinie ludzi) stanowią rdzeń tzw. wyborczej teorii demokracji. Zgodnie z tą koncepcją ludzie sprawują władzę jako wyborcy, decydując o tym, kto, a nie jak będzie rządzić.

Każda z przedstawionych powyżej koncepcji ściśle wiąże wybory z demokratycznością danego reżimu politycznego. Jednocześnie żadnej z nich nie możemy zarzucić elektoryzmu, gdyż wszystkie, obok samego warunku organizowania wyborów, formułują również inne przesłanki dające podstawę do określenia danego systemu mianem demokratycznego. U Jose Ortegi y Gasseta jest to autentyczność 11 G. Sartori, Teoria demokracji,PWN, Warszawa 1998, s. 115.

12 Tamże, s. 117.

(30)

wyborów, bez której demokracja jest tylko słowem. U Josepha A. Schumpetera jest to wolność konkurencji wyborczej, z kolei u Giovanniego Sartoriego nie wystarczy by wolne były tylko wybory, ale przymiot wolności musi również posiadać opinia publiczna. Natomiast w koncepcji poliarchicznej demokracji Roberta A. Dahla niezbędnym jest by wybory były równe, wolne, uczciwe oraz okresowe.

2. Pojęcie oraz funkcje wyborów

W niniejszej pracy wykorzystana zostanie definicja wyborów zaproponowana przez niemieckiego politologa Dietera Nohlena, dla którego są one:

„(...) dem okratyczną m etodą ustanaw iania osób w organie przedstawicielskim lub na stanowiskach kierowniczych. Jest to wysoko ceniona m etoda w takich obszarach życia publicznego, w których bezpośrednie uczestnictwo ludzi w konsultacjach i przeprowadzeniu rozstrzygnięć nie jest możliwe i dem okratyczne obowiązki scedowane zostały na reprezentantów albo osoby na stanowiskach kierowniczych” 13.

Tak pojmowane wybory stanowią najlepszą z możliwych metod sprawowania kontroli społecznej nad rządzącymi, we współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństwach masowych.

Niemniej jednak niemiecki badacz zastanawia się nad przyczynami przeprowadzania wyborów również w krajach, w których demokracja nie istnieje.

Udzielając odpowiedzi na tak postawione pytanie Dieter Nohlen stwierdza, że w krajach niedemokratycznych wybory są jednie techniką formowania gremiów albo powierzania osobom stanowisk kierowniczych. W praktyce oznacza to, że wybory przeprowadzane w tych krajach stanowią substytut innych technika ustanawiania przedstawicieli (np. sukcesji, mianowania, powołania)14.

W ten sposób Dieter Nohlen wyróżnia dwa ujęcia wyborów: wąskie (sensu stricte) — w którym wybory stanowią metodę powoływania przedstawicieli stosowaną wyłącznie w reżimach demokratycznych; oraz szerokie (sensu largo) — w którym

13 D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 21—26.

14 Wybory organizowane w systemach autorytarnych wykorzystywane są jako instrument socjalizacji elektoratu oraz rekrutacji elit politycznych, stanowią ceremonialny gest służący wyegzekwowaniu posłuszeństwa obywateli, jak również wywołaniu złudnego poczucia współuczestniczenia we władzy.

Stan ten celnie oddają słowa byłego prezydenta Ugandy, Miltona Obote, który swego czasu stwierdził, iż wybory były skutecznym narzędziem dzięki, któremu mógł kontrolować społeczeństwo, niźli instrumentem umożliwiającym społeczeństwu kontrolowanie jego. M.Golder, Democratic Electoral SystemsAroundthe World..., s. 106.