Głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych

W I rozdziale niniejszej rozprawy, mieszane systemy wyborcze zostały określone jako kombinacja elementów charakterystycznych dla wyborów większościowych oraz proporcjonalnych, która pozwala obywatelom na jednoczesne wyrażenie preferencji zarówno wobec list partyjnych rywalizujących w okręgach wielomandatowych oraz wobec indywidualnych kandydatów zabiegających o poparcie w okręgach jednomandatowych. W zależności od przyjętych w danym systemie rozwiązań obywatele mogą wyrażać swoje poparcie bądź to za pomocą jednego, bądź też dwóch głosów. W pierwszym przypadku wyborca dysponując wyłącznie jednym głosem (tzw. głosy zespolone, ang. fused votes2S), wyraża swoje poparcie zarówno wobec listy partyjnej, jak i związanego z nią kandydata. Oczywistym staje się zatem, iż przyjęcie w mieszanych systemach wyborczych konstrukcji zespolonego głosu wyklucza możliwość głosowania podzielonego (ten sposób głosowania jest obecnie wykorzystywany przy okazji elekcji do meksykańskiej Izby Deputowanych, zaś w przeszłości m.in. w wyborach do niemieckiego Bundestagu (do 1953 r.), południowokoreańskiego Zgromadzenia Narodowego (do 2004 r.) oraz w wyborach do Senatu Republiki Włoch (w latach 1993-2005). Druga sytuacja oznacza natomiast przyznanie wyborcy dwóch kategorycznych głosów (tzw. system dwóch głosów), za pomocą których udziela poparcia liście partyjnej oraz kandydatowi zajmującym najwyższe miejsca w jego szeregu preferencji. Pamiętać również należy, iż system dwóch głosów nie obliguje wyborców do oddania każdego z nich wyłącznie na jedną partię polityczną (tzn. na zgłoszoną przez nią listę oraz kandydata). Dlatego też oddanie do dyspozycji wyborców dwóch niezależnych od siebie głosów powoduje, iż głosując mogą postąpić w trojaki sposób:

a) wykorzystać tylko jeden z przysługujących im głosów;

b) oddać spójny głos, tzn. udzielić poparcia w części większościowej kandydatowi, który jest w jakiś sposób związany (członkostwo, poparcie) z ugrupowaniem, na które zagłosowali w części proporcjonalnej;

c) oddać głos podzielony, tzn. udzielić poparcia liście wyborczej ugrupowania oraz kandydatowi, który w żaden sposób nie jest z nim związany.

25 M.P. Jones, Fused Votes [hasło w:] International Encyclopedia o f Elections, red. R. Rose, Washington 2000, s. 141-142.

Należy jednak pamiętać, że mieszane systemy wyborcze stanowią niezwykle złożoną konstrukcję, zaś rozwiązania przyjęte w poszczególnych państwach nierzadko znacząco różnią się od siebie. Odmienności te znajdują rzecz jasna odzwierciedlenie w sposobie definiowania tego zjawiska w systemach wyborczych państw będących przedmiotem niniejszej analizy.

Tabela 4. Definicje glosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych

P aństw o D efinicja Ź ró d ło

Głosowanie podzielone to sytuacja, w której w yborca oddaje

swój pierwszy głos (niem.

Erststimme) na kandydata jednego ugrupowania, zaś głosem drugim (niem. Zweitstimme) obdarza listę

w yborczą innej.

K. Bawn, Voters Responses to Electoral Complexity: Ticket-Splitting. Rational

Voters and Representation in the Federal Republic o f Germany, „British Journal o f Political Science”, vol. 29, nr

3, 1999, s. 491; E. Jesse, The West German Electoral System. The Case fo r

Reform, 1949-87, „W estern European Politics” 1987, 10:3, s. 440; Th.

Saalfeld, Germany: Stability and Strategy in Mixed-

Member Proportional System, [w:]

The Politics o f Electoral Systems, red.

M. Gallagher, P. M itchell Oxford University Press, Oxford 2005, s. 211.

Podział głosów oznacza, że wyborca może oddać swój pierwszy głos na kandydata z okręgu wyborczego, którego partii nie poparł oddając drugiego

głosu

D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemów wyborczych, Politics, M anchester University Press,

M anchester 2006, s. 6 0-61.

R epublika

E. Jesse, Split-Voting in the Federal Republic o f Germany. An Analysis o f the

Federal Elections from 1953 to 1998,

„Electoral Studies” 1988, vol. 7, nr 2,

Voters' veto: the 2002 election in New Zealand and the consolidation o f minority government, ed. J. Vowles, Auckland University Press, Auckland Assessment o fT he Conseąuences o f

MMP in New Zealand,[w:] Mixed-

R.J. Johnstone, C.J. Pattie, Campaigning and Split-Ticket Voting in New Electoral Systems: The First MMP Elections in

New Zealand, Scotland and Wales,

„Electoral Studies” 2002, vol.21, nr 4, s. 584. w okręgu jednom andatow ym oraz

w rywalizacji pomiędzy listami M anchester, Nowy Jork 2010, s. 31.

Głosem podzielony jest ten,

R. D’Alimonte, M ixed Electoral Rules, Partisan Realignment, and Party System

S. Bartolini, Political Conseąuences o f the Italian Mixed Electoral System

K. Benoit, Evaluating Hungary 's Mixed- Member Electoral System, [w:] Mixed- Member Electoral Systems. The Best of Both Worlds?, red. M. S. Shugart, M.P.

Wattenberg, Oxford University Press, Oxford 2005, s. 479.

Bezpośredni wybór szefa rządu daje wyborcy możliwość podzielenie głosu pomiędzy

premiera a parlament.

M.J. Aronoff, The „Americanization" o f Israeli Politics: Political and Cultural głównym partii politycznych, przy

jednoczesnym oddaniu głosu na

Executives: A W orkshop on the Links Between Political Institutions in Europę

Frank Cass, Londyn, Portland 1998, s. 69.

Mając na uwadze powyższe zestawienie w niniejszej rozprawie, głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych oznaczać będzie sytuację, w której dysponujący dwoma głosami wyborca, popiera kandydata wywodzącego się z innego ugrupowania, niż to na którego listę zagłosował26. Jak była o tym mowa wcześniej rozprawy, za przyjęciem tego typu ujęcia definicyjnego przemawiają dwa argumenty:

> po pierwsze, jego ogólny charakter, umożliwiający badanie zjawiska głosowania podzielonego w systemach wyborczych, nierzadko różniących się od siebie w znaczącym stopniu;

> po drugie, zwraca ono uwagę na istotę tego zachowania wyborczego, czyli na jednoczesne udzielanie poparcia różnym siłom politycznym.

Na zakończenie tej części rozważań koniecznym wydaje się zwrócenie uwagi na jedną zasadniczą cechę głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych. W odróżnieniu od większości omawianych wcześniej przypadków, w systemach tych podział głosów dotyczy wyborów członków tylko jednego,

26 R. J. Johnstone, C. J. Pattie, Campaigning Split-Ticket Voting in New Electoral Systems: The First MMP Elections in New Zealand, Scotland and Wales, „Electoral Studies” 2002, vol. 21, nr 4, s. 583.

kolegialnego organu. Nie mamy tutaj do czynienia, jak ma to np. miejsce w Stanach Zjednoczonych, z dzieleniem głosów pomiędzy różne partie polityczne rywalizujące o różne urzędy publiczne. W tym kontekście pewne wątpliwości wzbudza system wykorzystywany w wyborach do Izraelskiego Knesetu w latach 1996, 1999 oraz 2001, za pomocą którego dokonywano wyboru nie tylko władzy stanowiącej (Knesetu), ale również organu władzy wykonawczej (szefa rządu). Pamiętać jednak należy, iż ówczesne prawo wyborcze stawiało przed kandydatami na premiera nie tylko wymóg ubiegania się o mandat deputowanego, ale również liderowanie liście wyborczej swojego ugrupowania27.

3. Klasyfikacje głosowania podzielonego w mieszanych systemach wyborczych Przedstawiona powyżej mnogość sytuacji, w których możliwym jest dokonanie podziału głosu poprzez jednoczesne udzielenie poparcia rożnym partiom politycznym, domaga się pewnego uporządkowania. W literaturze przedmiotu w tym celu najczęściej wykorzystywanym jest kryterium kierunku zgodnie, z którym przebiega podział głosów.

Na jego podstawie możemy wyróżnić:

a) horyzontalny podział głosów, który możliwy jest tylko w przypadku rywalizacji o wiele równoważnych (znajdujących się na tym samym szczeblu władzy) urzędów (organów);

b) wertykalny podział głosów, który pojawia się gdy rywalizacja wyborcza toczy się o urzędy (organy) znajdujące się na różnych szczeblach władzy28.

11 A. Brichta, The New Premier — Parliamentary System in Israel, „Annals of American Academy of Political and Social Science” 1998, vol. 555, s. 187.

28 B.C. Burden, G. Helmke, The Comparative Study of Split-Ticket Voting.. s. 2-3; A. Sanz, Split-Ticket Voting in Multi Level Electoral Competition: European, National and Regional in Spain.. s. 102-106.

H o r y z o n ta ln y p o d z ia ł g ło só w W e r ty k a ln y p o d z ia ł g ło só w

> jednoczesne wybory do obu izb parlamentu (USA, Szwajcaria,

> mieszane system y wyborcze (Węgry, Japonia, Niemcy, Nowa Zelandia).

> jednoczesne wybory parlamentu i głowy państwa (USA29, Meksyk, Brazylia);

> jednoczesne wybory do organów centralnych oraz regionalnych i lokalnych (Republika Federalna Niem iec, Indie, Izrael, Wielka Brytania);

> jednoczesne wybory do organów samorządu terytorialnego;

> jednoczesne wybory narodowe oraz do Parlamentu Europejskiego.

Innym kryterium wykorzystywanym do klasyfikowania sytuacji, w których pojawia się głosowanie podzielone jest charakter przyczyn (racjonalny/irracjonalny) stojących za tym zachowaniem wyborczym. Na tej podstawie w literaturze przedmiotu zidentyfikowano kilka prób sklasyfikowania tego zjawiska:

Ernesto Calvo. Marcelo Escolar i Julia Pomares:

a) zamierzony podział głosów — oznaczający udzielenie poparcia różnym siłom politycznym w skutek świadomej decyzji (za którą mogą kryć się przesłanki o strategicznym charakterze);

b) niezamierzony podział głosów — będący konsekwencją zarówno szczerego wyrażenia preferencji przez wyborcę wobec partii politycznych rywalizujących o różne organy (urzędy), jak również sytuacji, w której wyborca nie zdołał (z różnych przyczyn) udzielić poparcia najbardziej przez siebie preferowanemu ugrupowaniu w co najmniej jednej z toczących się rywalizacji wyborczych30.

29 A. Sanz określa podział głosów w jednoczesnych wyborach głowy państwa oraz parlamentu jako horyzontalny. W przekonaniu tego badacza oba te organy znajdują się na tym samym, centralnym, szczeblu władzy co uzasadnia zakwalifikowanie podziału głosów w tych wyborach jako horyzontalny.

Jeśli chodzi o wertykalny podział głosów, to A. Sanz uważa, że ma on miejsce, gdy wyborca obdarza przysługującymi mu głosami dwa (lub więcej) ugrupowania, które rywalizują o mandaty w organizowanych jednocześnie wyborach do organów znajdujących się na różnych szczeblach władzy (np. podział głosu w organizowanych w tym samym czasie wyborach do przedstawicielstw narodowych, regionalnych bądź europejskich). A. Sanz, Split-Ticket Yoting in Multi Level Electoral Competition:

European, National andRegionał in Spain.. s. 102.

30 E. Calvo, M. Escolar, J. Pomares, Ballot Design and Split-Ticket Yoting in Multiparty Systems:

Experimental Evidence on Information Effects and Yote Choice, „Electoral Studies” 2008, vol. 28, nr 2, s. 219.

Hilary Pearse:

a) ekspresyjny podział głosów — który dotyczy wszystkich głosów oddanych na kandydatów mających znikome szanse na zdobycie mandatu, partie polityczne, które nie mają szans na przekroczenie progu wyborczego i tym samym uczestnictwo w dystrybucji mandatów, jak również głosy

„ideologicznie niekompatybilne”, czyli oddane na ugrupowania oraz reprezentujących je kandydatów, które dzieli tak znaczny ideologiczny dystans, że mało prawdopodobnym jest by po wyborach stworzyły wspólną koalicję. Motywacją do oddania tego głosu może być również chęć szczerego wyrażenia preferencji politycznych lub też dezorientacja związana z brakiem zrozumienia zasad funkcjonowania systemu dwóch głosów;

b) instrumentalny podział głosów — który obejmuje wszystkie głosy będące kombinacją nie tylko poparcia dla kandydata mającego realne szanse na odniesienie zwycięstwa w okręgu jednomandatowym oraz poparcia dla partii politycznej mającej realne szanse na przekroczenie klauzuli zaporowej i udział w procesie dystrybucji mandatów, ale przede wszystkim stanowiące w pełni ideologicznie spójny („kompatybilny”) wybór. Tego rodzaju zachowanie stanowi przejaw strategicznego głosowania, zgodnie z którym wyborca dzieli swoje głosy by uniknąć zmarnowania którekolwiek z nich31.

Harald Schoen:

a) racjonalny podział głosów — będący kategorią zarezerwowaną dla wszystkich przypadków, w których wyborca odpowiednio do sytuacji głosuje w sposób strategiczny by poprzez oba przysługujące mu głosy w zdecydowany sposób wpłynąć na ostateczne rozstrzygnięcie elekcji;

b) irracjonalny (ignorancki) podział głosów — stanowiący wyraz braku zrozumienia przez wyborcę zasad funkcjonowania systemu wyborczego .32

31 H. Pearse, Making the most o f a two vote ballot: Vote adaptation to more complex electoral system, Referat przygotowany na doroczny zjazd Kanadyjskiego Stowarzyszenia Nauk Politycznych, Uniwersytet Zachodniego Ontario, 2 czerwca 2005 r. Tekst referatu dostępny pod linkiem: http://www.cpsa- acsp.ca/papers-2005/Pearse.pdf [dostępność: 01.05.2012], [s. 9].

32 H. Schoen, Split-Ticket Voting in German Federal Elections, 1953—90: an Example o f Sophisticated Balloting?, „Electoral Studies” 1999, nr 18, s. 474—475.

4. Metody badań nad głosowaniem podzielonym w mieszanych systemach