Konsekwencje (efekty) mechaniczne

„Jeśli tylko zasady systemu wyborczego pozostają niezmienne, efekt ich działania ma charakter mechaniczny w tym znaczeniu, że nie wynika on z ludzkiej manipulacji czy też przyjęcia określonej strategii postępowania”48. Zgodnie z tym stwierdzeniem, konsekwencjami mechanicznymi są wszystkie te, które bezpośrednio wynikają z zasad systemu wyborczego. Odnoszą się one do sposobu, w jaki system transformuje głosy zdobyte przez poszczególne ugrupowania na obsadzane przez nie mandaty. Innymi słowy konsekwencje mechaniczne dotyczą stopnia, w jakim system wyborczy odzwierciedla wolę wyborców wyrażoną w głosowaniu. Każdy system cechuje się określoną niedoskonałością przejawiającą się w zniekształceniach woli elektoratu. Zgodnie z twierdzeniem Kennetha J. Arrowa nie istnieje bowiem metoda agregowania preferencji indywidualnych w preferencję społeczną, która spełnia kilka formalnych warunków demokracji49. W praktyce oznacza to, że nie funkcjonuje system

M.S. Schlesinger, Maurice Dwerger and Study o f Political Parties, „French Politics” 2006, nr 4, s. 58-68.

47 K. Benoit, Duverger's Law and The Study o f Electoral Systems..., s. 71-72; G.W. Cox, Making Votes Count. Strategie Coordination in the World’s Electoral Systems, Cambridge University Press, Cambridge 1997, s. 13—14; M. Duverger, Political Parties. Their Organization and Activity in the Modern States..., s. 224-225; W.H. Riker, The Two-Party System andDuverger’s Law.. s. 758.

48 K. Benoit, The Endogeneity Problem in Electoral Studies: A Critical Re-Examination of Dwerger ’s Mechanical Effect, „Electoral Studies” 2002, nr 21, s. 38.

49 Na gruncie tego twierdzenia wymagania stawiane systemowi wyborczemu określa się mianem aksjomatów Arrowa, do których należą: uniwersalność (warunek nieograniczonej dziedziny) — procedura głosowania, na podstawie rankingu preferencji każdego z głosujących musi w sposób deterministyczny (z wyłączeniem udziału elementu losowego) wybrać ranking preferencji grupy;

optymalność Pareto (warunek jednomyślności) —- jeżeli wszyscy wyborcy przedkładają alternatywę x nad alternatywę y, to system wyborczy musi wybrać x jako zwycięzcę; wykluczenie dyktatury (warunek

wyborczy, który respektując procedury demokratyczne, jednocześnie nie powodowałby deformacji preferencji wyborczych obywateli (stąd też twierdzenie to nazywa się również twierdzeniem o nieistnieniu).

Deformacje wyniku wyborów, będące przejawem mechanicznych konsekwencji funkcjonowania systemu wyborczego, przybierają postać nadreprezentacji jednych ugrupowań, kosztem podreprezentacji innych. Pierwsza sytuacja w największym zakresie dotyczy dużych ugrupowań, które obsadzają w izbie więcej miejsc niż wnikałoby to z uzyskanego przez nie poziomu poparcia. To z kolei wiąże się ze stratami ponoszonymi przez małe partie, które uzyskują mniejszy procent mandatów niż oddanych na nie głosów50.

Pomiar poziomu dysproporcjonalności występujących w danym systemie wyborczym może być dokonany za pomocą wielu wskaźników. Ze względu na zakres tematyczny niniejszej pracy, omówione zostaną zaledwie trzy z nich: wskaźnik stopnia

równości) — oznacza brak takiego głosującego (tzw. dyktatora), którego profil indywidualny wymusza wybór zgodny z tym profilem, bez względu na profile indywidualne pozostałych głosujących;

niezależność od alternatyw niezwiązanych — preferencja wyborcza pomiędzy alternatywami x i y powinna zależeć wyłącznie od preferencji wyborców względem tych alternatyw. Preferencje związane z innymi alternatywami nie powinny mieć wpływu na wybór pomiędzy x i y. Oznacza to, że w sytuacji, gdy o mandaty rywalizuje pięć ugrupowań: zieloni, czerwoni, brunatni, niebiescy i różowi, a po agregacji głosów i dystrybucji mandatów, system wyborczy wygenerował kolejność: niebiescy, czerwoni, zieloni, różowi, brunatni, to zmiana preferencji wobec różowych i brunatnych, nie może zaburzyć względnej kolejności niebiescy, czerwoni, zieloni. Na temat twierdzenia Arrowa patrz szerzej m.in. M.M. Kamiński, Twierdzenie Arrowa: przykład zastosowania metody aksjornatycznej w naukach społecznych, „Studia socjologiczne” 1994, nr 3-4, s. 73-92; J.W. Hołubiec, J.W. Mercik, Techniki i tajniki glosowania, Omnitech Press, Warszawa 1992, s. 54 i nast.; G Lissowski, Problemy i metody teorii wyboru społecznego, [w:] Elementy teorii wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2001, s. 18 i nast.; P.K. Pattanasik, Paradoksy agregacji preferencji, [w:] Elementy teorii wyboru społecznego..., s. 85—112.

50 Ze zjawiskiem tym doskonale koresponduje fragment Ewangelii według Sw. Mateusza [13:12], w którym czytamy: „Bo kto ma, temu będzie dane i nadmiar mieć będzie; kto zaś nie ma, temu zabiorą również to co ma”. Stąd w literaturze przedmiotu określa się je mianem efektu Sw. Mateusza. Jego występowanie zostało potwierdzone przez wyniki wielu badań. Analizując wyniki elekcji w 20 przeprowadzonych w demokracjach (w okresie od stycznia 1945 r. do stycznia 1965 r.), Douglas W. Rae ustalił, że przeciętna premia (mierzona różnicą pomiędzy odsetkiem obsadzonych mandatów a procentem zdobytych głosów) przyznawana przez system wyborczy (niezależnie od przyjętych w nim szczegółowych rozwiązań) najsilniejszemu ugrupowaniu wynosiła 3,8%. Dlatego też Douglas W. Rea porównuje system wyborczy do Szeryfa z Nothingham, który odbiera biednym by obdarować bogatych.

Podobne spostrzeżenia odnotowała również Pippa Norris, z której badań wynika, że wartość premii dla zwycięskiego ugrupowania w zależności od rodzaju systemu wyborczego, wynosi: 12,5% w systemach większościowych, 7,4% w systemach mieszanych oraz 5,7% w systemach proporcjonalnych. M. Chmaj, W. Skrzydło, System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2005, s. 79; P. Norris, Choosing Electoral Systems: Proportional, Majoritan and Mixed Siystems, „International Political Science Review” 1997, vol. 18, nr 3, s. 307; D.W. Rae, The political conseąuences o f electoral laws, Yale University Press, New Haven and Londyn 1967, s. 73 oraz s. 86.

W przypadku wskaźnika Rae’go dysproporcja ustalana jest na podstawie różnicy między odsetkiem głosów i mandatów każdej partii. Różnice (wyrażone w liczbach naturalnych) są dodawane, z wyłączeniem partii, które zdobyły mniej niż 0,5% głosów.

Uzyskana w ten sposób suma dzielona jest przez liczbę ugrupowań. Indeks Rae’go można przedstawić za pomocą następującej formuły:

gdzie:

I — średnia deformacja, Vi — procent zdobytych głosów, Si —procent zdobytych mandatów, n - liczba partii.

Wartość indeksu wynosząca 0% oznacza system skrajnie proporcjonalny, czyli taki, który w sposób doskonały odzwierciedla wolę wyborców, z kolei wartość równa

100% oznacza system skrajnie dysproporcjonalny52.

Największa słabość tej metody obliczania deformacji wynika z przyznania zbyt dużego znaczenia niewielkim ugrupowaniom. W skrajnej sytuacji, w której znacząca liczba małych partii nie zdobywa żadnego głosu, przez co żadna z nich nie otrzymuje mandatu, wykorzystanie indeksu Rae’go może doprowadzić do sytuacji, w której system wyborczy będzie jawić się jako bardzo proporcjonalny. Nawet przyjęcie granicy 0,5% ważnie oddanych głosów stanowi niewielkie udoskonalenie tego indeksu.

Pomijając jej arbitralny charakter, należy podkreślić, że jej niska wartość sprawia, że nawet obecność kilku ugrupowań, które uzyskały poparcie niewiele większe niż 0,5%, lecz mimo tego nie obsadziły ani jednego mandatu, spowoduje zwiększenie średniej deformacji występującej w danym systemie53.

51 Dokładny opis wskaźników wykorzystywanych do pomiaru deformacji wyborczych prezentuje T. Lebeda w Volebni system pomerneho zastupieni. Mechanismy, proporcionalita a politicke konsekvence, wyd. Karolinum, Praga 2008, s. 29-63.

52 Patrz szerzej: D.W. Rae, The political conseąuences of electoral laws..., s. 84—86.

53 A. Lijphard, The Political Conseąuences o f Electoral Laws, 1945—1985, „The American Political Science Review” 1990, vol. 84, nr 2, s. 483.

J. Hanby’ego oraz indeks proporcjonalności Richarda Rose’a51.

w tym przypadku miarą deformacji powodowanych przez dany system wyborczy jest różnica pomiędzy odsetkiem głosów i mandatów każdej partii. Niemniej jednak, co zauważyli John Loosemore i Victor J. Handby, przy zastosowaniu tej metody

„maksymalne możliwe zniekształcenie przy najgorszym wyobrażalnym systemie miałoby miejsce wtedy, gdyby jedna partia otrzymała wszystkie mandaty, nie mając żadnego poparcia. W takim przypadku miara zniekształcenia osiąga maksymalną wartość 2. W rzeczywistości to maksimum nie może nigdy zostać osiągnięte”54.

W związku z tym wygodniejszym było przyjęcie wartości 0 dla oznaczenia braku deformacji oraz 1 dla oznaczenia skrajnej deformacji. Stąd wartość indeksu oblicza się za pomocą następującej formuły:

gdzie:

D — indeks zniekształcenia, Vi —procent zdobytych głosów, Si — procent zdobytych mandatów.

Modyfikacją powyższego wskaźnika jest indeks proporcjonalności zaproponowany przez Richarda Rose’a, który można zapisać w następującej postaci:

gdzie:

R — indeks proporcjonalności, D - indeks zniekształcenia,

V i — procent zdobytych głosów, Sj — procent zdobytych mandatów.

54 J. Loosemore, V.J. Hańby, Teoretyczne granice maksymalnego zniekształcenia: kilka analitycznych wniosków na temat systemów wyborczych, [w:] Elementy teorii wyboru społecznego, red. G. Lissowski, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2001, s. 227.

Z> = 1 0 0 - - £ | F i- iS/|

co jest tożsame z:

R = \ 0 0 - D

Wartość tego wskaźnika mieści się w przedziale od 0 do 100, przy czym, odwrotnie niż ma to miejsce w przypadku indeksu zniekształcenia, wartość minimalna oznacza skrajną deformację wywołaną przez system, natomiast wartość maksymalna jest równoznaczna z doskonałą proporcjonalnością.

W kontekście powyższych indeksów warto zwrócić uwagę na tzw. punkt przełomu (ang. break-even point lub break-even percentage), oznaczający próg poparcia, poniżej którego pojawia się zjawisko podreprezentacji55. Im jest on wyższy, tym niższa jest proporcjonalność danego systemu i tym mniejsze szanse małych partii na zdobycie reprezentacji parlamentarnej. Na podstawie analizy wyników wyborów oraz występujących w nich deformacji możliwym było oszacowanie poziomu poparcia, po przekroczeniu którego ugrupowanie polityczne staje się beneficjentem deformacji powodowanych przez system wyborczy. W przypadku systemów większościowych wnosi on 32% ważnie oddanych głosów, natomiast w systemach proporcjonalnych jego wartość to 12% ważnie oddanych głosów. Oznacza, to że ugrupowania, które w głosowaniu powszechnym przekroczą ten poziom poparcia, w procesie dystrybucji uzyskają zbliżony bądź większy odsetek mandatów56.

Elementami, które mają największy wpływ na skalę deformacji występujących w danym systemie wyborczym są: formuła wyborcza, wielkość okręgów wyborczych oraz progi ustawowe. Z badań, na które powołano się w poprzednim rozdziale wynika, że wolę wyborców najsilniej deformuje reguła większości względnej, zaś na kolejnych miejscach plasują się wykorzystywane w systemach proporcjonalnych: metoda D’Hondta, metoda Sainte-Lague oraz metoda największych reszt (Hare). Niemniejsze znaczenie dla skali deformacji powodowanych przez dany system wyborczy ma rozmiar okręgów wyborczych, czego dowodem jest odwrotna relacja pomiędzy liczbą mandatów obsadzanych w danym okręgu, a poziomem deformacji wyborczych. Z kolei w systemach proporcjonalnych niebagatelne znaczenie dla stopnia deformacji mają progi ustawowe, których wysokość oraz sposób umiejscowienia (poziom okręgów wyborczych lub poziom ogólnokrajowy) może ograniczać udział ugrupowań w dystrybucji mandatów, zwiększając tym samym poziom deformacji.

55 R. Taagepera, B. Grofinan, Rethinking Duverger’s Law: Predicting the Effective Number o f Parties in Plurality and PR Systems — Parties Minus Issues Eąual One, „European Journal of Political Research”

1985, nr 13, s. 343.

56 A. Antoszewski, Ewolucja systemu wyborczego do Sejmu, [w:] Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, red. A. Antoszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 55; W.H. Riker, The Two-Party System andDuverger's Law.. s. 762.

Im silniejszy efekt mechaniczny, tym większy stopień deformacji powodowanych przez system wyborczy, co z kolei znajduje swoje odzwierciedlenie w poziomie nadreprezentacji dużych i podreprezentacji małych ugrupowań.

W konsekwencji procesy te determinują nie tylko liczbę partii uzyskujących reprezentację parlamentarną, ale również wpływają na ich pozycję oraz znaczenie na scenie politycznej, a przez to ułatwiają bądź utrudniają wyłonienie stabilnej większości parlamentarnej. W zależności od przyjętych rozwiązań system wyborczy może sprzyjać formowaniu bądź to skrajnie sfragmentaryzowanego parlamentu, z dużą liczbą niewielkich ugrupowań, bądź też wyłanianiu izby, w której większość mandatów skoncentrowana jest w ręku jedynie kilku z nich.

Powyższe procesy związane ze stopniem deformacji występujących w poszczególnych systemach Maurice Duverger określił mianem polaryzacji i depolaryzacji57. Polaryzacja występuje w systemach wyborczych, w których dystrybucja mandatów odbywa się w okręgach jednomandatowych w oparciu o regułę większości względnej. Deformacje powodowane przez kombinację tych dwóch elementów, z jednej strony działają na korzyść dużych ugrupowań, które odnotowują nadwyżkę odsetka obsadzonych mandatów nad procentem zdobytych głosów, z drugiej zaś znacząco utrudniają (często wręcz uniemożliwiają) zdobycie reprezentacji parlamentarnej małym ugrupowaniom. Z kolei depolaryzacja jest zjawiskiem charakterystycznym dla systemów proporcjonalnych, które ze względu na mniejszy poziom deformacji, nie są aż tak „krzywdzące” dla małych ugrupowań, w skutek czego mają one większe szanse na wprowadzenie do parlamentu choćby niewielkiej liczby swoich przedstawicieli58.

57 K. Benoit, Duverger's Law and The Study o f Electoral Systems..., s. 72; M. Duverger, Political Parties. Their Organization andActivity in the Modem States..., s. 226 oraz s. 248.

58 Na podstawie obserwacji tych zjawisk Maurice Duverger sformułował prawo oraz hipotezę opisujące relacje pomiędzy systemem wyborczym a systemem partyjnym. Zgodnie z prawem Duveregra, które zdaniem samego twórcy w największym zakresie spełnia warunki prawa socjologicznego, wybory przeprowadzane w oparciu o regułę większości względnej wspierają powstawanie systemu dwupartyjnego z relewantnymi i niezależnymi ugrupowaniami. Z kolei hipoteza Duvergera głosi, że wybory proporcjonalne, jak również wybory większością bezwzględną, sprzyjają powstawaniu systemu wielopartyjnego. W tym miejscu warto również zwrócić uwagę na fakt, iż w literaturze przedmiotu możemy natrafić na błędne określenie wszystkich trzech zdefiniowanych przez Duvergera relacji mianem prawa nauki (Por. m.in. D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 404-406; J.A. Schlesinger, M.S. Schlesinger, Maurice Dmrerger and Study of Political Parties, „French Politics” 2006, nr 4). Prawidłowym jest ujęcie zaproponowane przez samego Murice’a Duvergera zgodnie, z którym przymiot prawa nauki przysługuje jedynie relacji pomiędzy systemem większościowym (pluralistycznym) a systemem dwupartyjnym, natomiast relacje pomiędzy systemem wielopartyjnym a systemami proporcjonalnym i większościowym z dogrywką określane są mianem hipotezy (Por. m.in. K. Benoit, Duverger’s Law and The Study o f Electoral Systems, „French Politics” 2006, nr 4, s. 69-83; G.W. Cox, Making Votes Count..., s. 13-14; M. Duverger, Political

Reasumując rozważania na temat konsekwencji mechanicznych systemów wyborczych wskazać należy na ich trzy podstawowe cechy:

1. stanowią one zjawisko obiektywne, warunkowane wyłącznie przyjętymi w danym systemie wyborczym zasadami (elementami). Niemniej jednak politycy, poprzez dobór owych elementów mogą wywierać wpływ na jego skalę i zakres;

2. odnoszą się do ostatecznego rezultatu wyborów (stopnia jego zdeformowania), a przez to wpływają na liczbę partii politycznych w parlamencie oraz istnienie bądź brak stabilnej większości. Upoważnia to do stwierdzenia, iż konsekwencje mechaniczne mają miejsce po głosowaniu;

3. dotyczą bezpośrednio partii politycznych, ich pozycji i znaczenia na scenie politycznej.