Głosowanie strategiczne

Według całkowicie odmiennego schematu postępuje z kolei wyborca racjonalny, który:

„(...) w pierwszym rzędzie rozstrzyga, która partia zapewni mu najwyższy przyrost użyteczności, a następnie stara się oszacować jej szanse na odniesienie zwycięstwa. Wyborca postępuje w ten sposób ponieważ zdaje sobie sprawę, iż jego głos powinien być rezultatem procesu selekcji, a nie ekspresją preferencji. W związku z tym nawet jeśli sympatyzuje z partią A, zmarnuje swój głos oddając go na to ugrupowanie, ponieważ bardzo niewielka część elektoratu preferuje ją bardziej niż partie B i C. Jedyny istotny wybór w tej sytuacji ma zatem miejsce pomiędzy B i C. Dopóki głos oddany na partię A jest bezużyteczny, dopóty głosowanie na tę partię jest irracjonalne”68.

W literaturze przedmiotu ten rodzaj zachowania wyborczego określa się mianem głosowania strategicznego, które oznacza oddawanie głosu przez wyborcę w sposób niezgodny z jego preferencjami, by dzięki temu osiągnąć możliwe najlepszy dla siebie 67 Nie można również wykluczyć sytuacji, w której główną przyczyną szczerego głosowania jest brak znajomości zasad rządzących określonym systemem wyborczym, w tym zwłaszcza reguł transformacji głosów na mandaty. Wyborcy nieświadomi konsekwencji mechanicznych występujących w danym systemie będą udzielać poparcia najbardziej przez siebie preferowanemu ugrupowaniu, mimo iż nie ma ono żadnych szans na wprowadzenie swoich reprezentantów do izby. Można jednakże zakładać, iż gdyby ta część elektoratu dysponowała takową wiedzą, pod jej wpływem pewna jej część byłaby skłonna zrezygnować z głosowania na to ugrupowanie i przenieść swoje poparcie na takie, które posiada większe szanse na zdobycie mandatu. Innymi słowy wyborcy ci zagłosowaliby w sposób strategiczny.

69 Cytat ten pochodzi z wydanej w 1957 r. Ekonomicznej teorii demokracji Anthonego Downs’a.

Pamiętać jednak należy, iż prawidłowość ta była znana badaczom systemów wyborczych o wiele wcześniej. Analizując właściwości wyborów większościowych Henry Droop już w 1869 r. pisał, że

„W praktyce każdy wyborca ma możliwość wyboru wyłącznie pomiędzy dwoma kandydatami, lub też dwiema ich grupami. Skoro więc sukces wyborczy uzależniony jest od zdobycia większości głosów wyborców, elekcja zostaje zazwyczaj zredukowana do rywalizacji pomiędzy dwoma najlepszymi kandydatami lub ich grupami. Nawet jeśli pozostali kandydaci zdecydują się przystąpić do rywalizacji, ich wyborcy rychło zrozumieją, iż udzielanie im poparcia będzie marnotrawstwem głosu”. Niespełna sto lat później, niemal w identyczny sposób swoje spostrzeżenia sformułował Maurice Duverger, który zauważył, że „w przypadku, gdy w systemie większościowym o mandat rywalizują 3 ugrupowania, wyborcy szybko zdadzą sobie sprawę, iż ich głosy będą zmarnowane jeśli nie zaprzestaną wspierania najsłabszej (trzeciej) z nich. Z tego wynika naturalna tendencja do przenoszenia poparcia na tego z dwóch pozostałych kandydatów, który stanowi dla wyborcy mniejsze zło, by w ten sposób zapobiec zwycięstwu większego”. M. Duverger, Political Parties. Their Organization and Activity in the Modem States..., s. 226; W.H. Riker, The Two-Party System and Dwerger's Law..., s. 756 .

rezultat wyborów69. Niezgodność z preferencjami wynika z faktu, iż chcąc wywrzeć wpływ na ostateczny rezultat elekcji, wyborca udziela poparcia ugrupowaniu (kandydatowi), które w jego rankingu preferencji zajmuje niższe miejsce, lecz posiada większe szanse na odniesienie sukcesu wyborczego, zamiast zagłosować na ugrupowanie (kandydata) będące jego pierwszą preferencją, które zgodnie z przewidywaniami ma mniejsze szanse na obsadzenie mandatu. Nie widząc szans na zwycięstwo swojej ulubionej partii politycznej (kandydata), wyborca może przenieść poparcie na partię (kandydata), która jest mu najbliższa ze względów politycznych, ideologicznych lub innych, i dzięki temu zapobiec zmarnowaniu swojego głosu. W ten sposób następuje przepływ głosów od ugrupowań (kandydatów) ocenianych jako słabe (co dodatkowo zmniejsza ich szanse) do ugrupowań (kandydatów) uchodzących za faworytów. Głosowanie strategiczne może również przybrać postać negatywnego wyrażania preferencji politycznych, polegającego na oddaniu głosu w taki sposób by nie dopuścić do zwycięstwa najbardziej niepożądanego ugrupowania (kandydata)70.

Na tej podstawie możemy wyróżnić 3 cechy głosowania strategicznego:

1. wyborcy głosujący strategicznie kierują się krótkookresowymi przesłankami 0 charakterze instrumentalnym (instrumentalny charakter oznacza, że znaczenie dla poziomu użyteczności osiąganej przez wyborcę ma jedynie to, kto zwycięży w wyborach, natomiast nie jest istotne z jaką przewagą odniesie zwycięstwo, jaka będzie kolejności pozostałych kandydatów, ani żaden inny aspekt rywalizacji; krótkoterminowość oznacza, że wyborca zainteresowany jest tylko 1 wyłącznie rozstrzygnięciem, które zapadnie w najbliższych wyborach);

2. głos strategiczny jest głosem oddanym na ugrupowanie (kandydata) nie będące pierwszą preferencją wyborcy;

3. wyborca strategiczny powinien dążyć do maksymalizacji użyteczności mając na uwadze przewidywania co do ostatecznego wyniku wyborów71.

69 Definicje głosowania startegicznego patrz m.in.: P.R. Abramason i in., Comparing Strategie Yoting under FPTP and PR..., s. 65; W.R. Clark, M. Golder, Rehabilitating Duverger’s Theory. Testing Mechanical and Strategie Modifying Effects of Electoral Law, „Comparative Political Studies” 2006, vol. 39, nr 6, s. 683; G.W. Cox, Making Votes Count..., s. 30 oraz s.72; S. Fisher, Definition and Measurement o f Tactical Voting: The Role o f Rational Choice, Center for Research into Elections and Social Trends, nr 95, 2001, [s. 1-26]; T. Gschwend, District Magnitude and the Comparative Study of Strategie Voting..., s. 291; P. Noms, Electoral Engineering. Yoting Rules and Political Behavior..., s. 82; W.H. Riker, The Two-Party System and Duverger's Law..., s. 762; W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej..., s. 94-95.

70 A. Żukowski; Systemy wyborcze — wprowadzenie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Olsztyn 1999, s. 56-57.

71 S. Fisher, Definition and Measurement of Tactical Voting..., [s. 8-10].

Głosowanie strategiczne jako specyficzna forma zachowania wyborczego wzbudzało zainteresowanie badaczy już od czasów Pliniusza Młodszego. O ile jednak jego występowanie w większościowych systemach wyborczych zasadniczo nie wywoływało kontrowersji, o tyle w przypadku systemów proporcjonalnych i większościowych z dogrywką zdania badaczy w tej kwestii były podzielone.

Wielokrotnie przywoływany w niniejszej pracy Maurice Duverger uważał, iż w systemach tych nie wstępują przesłanki skłaniające wyborców do głosowania strategicznego. W jego opinii w systemach proporcjonalnych próżno doszukiwać się działania efektu psychologicznego, gdyż wyborcy mają możliwość swobodnego wyrażania swoich preferencji, bez konieczności kalkulowania odnośnie ewentualnych szans na zwycięstwo popieranej przez nich partii. Podobna sytuacja ma miejsce w pierwszej turze wyborów większościowych z dogrywką, gdzie rozmaite partie, nierzadko mające ze sobą wiele wspólnego, mając świadomość, iż na tym etapie nie dokonuje się ostateczne rozstrzygnięcie, swobodnie zgłaszają do rywalizacji swoich kandydatów, rezygnując tym samym z jakichkolwiek form współpracy z pozostałymi ugrupowaniami. Dopiero powtórne głosowanie wymusza na ugrupowaniach podjęcie kooperacji. W związku z tym dopiero na tym etapie, pojawią się, dotychczas niejako uśpione, przesłanki zmuszające wyborców do zmiany preferencji i przeniesienia poparcia na inne ugrupowanie (np. w celu eliminacji najgorszej spośród dostępnych alternatyw). Tymczasem pełna gama ugrupowań rywalizujących w pierwszej turze, podobnie jak ma to miejsce w systemach proporcjonalnych, daje im możliwość swobodnej ekspresji własnych przekonań, bez obawy o zmarnowanie głosu72.

Istnieje jednakże szereg poglądów kontestujących pogląd Maurice’a Duvergera jakoby głosowanie strategiczne było wyłącznym atrybutem systemów większościowych. Dowieść tego starali się zarówno politolodzy i socjolodzy, jak również badacze skupieni wokół teorii społecznego wyboru. W pierwszym rzędzie należy zwrócić uwagę na przypuszczenie sformułowane przez Colina Leysa i Giovaniego Sartoriego, zgodnie z którym głosowanie strategiczne jest równie

72 M. Duverger, Political Parties. Their Organization andActivity in the Modem States..., s. 240 oraz s. 248-249; K. Van Der Straeten, N. Sauger, J.F. Laslier, A. Blais, The Mechanical and Psychological Effects o f Electoral Systems: An Appraisal with Experimental Data, tekst artykułu dostępny pod linkiem http://www.cepremap.ens.fr/depot/docweb/docwebl021.pdf [dostępność: 15.02.2012], [s. 3—4];

T. Gschwend, District Magnitude and the Comparative Study o f Strategie Yoting.. s. 293;

Wen-Cheng Wu, Duvergers’s Hypothesis Revisited, artykuł dostępny pod linkiem http://www2.scu.edu.tw/politics/joumal/doc/J12/02.pdf [dostępność: 15.02.2012], [s. 41—73]; G.W. Cox, Making Votes Count..., s. 123-124.

prawdopodobne w systemach proporcjonalnych, co w większościowych. Co prawda żaden z nich nie przedstawił usystematyzowanych dowodów na poparcie swoich tez (dlatego mowa o przypuszczeniu (ang. conjecture), niemniej jednak w oparciu o swoją wiedzę, doświadczenie oraz reguły logicznego rozumowania, głosili pogląd o istnieniu w proporcjonalnych systemach wyborczych bodźców skłaniających wyborców do głosowania strategicznego. Jego skala oraz polityczne konsekwencje, zdaniem Colina Leysa i Giovaniego Sartoriego, miały być tym większe, im w danym systemie wyborczym występują mniejsze okręgi wyborcze, wyższe progi oraz inne element utrudniające uzyskanie mandatu małym ugrupowaniom73.

Inne podejście do tego problemu zaprezentowali Alan Gibbard oraz Mark Satterthwaite, którzy zainspirowani twierdzeniem Arrowa, przedstawili w swoich pracach formalne dowody, iż w każdej demokratycznej procedurze wyboru występują bodźce skłaniające elektorat do głosowania strategicznego74.

Empirycznych dowodów na występowanie głosowania strategicznego w innych niż większościowe systemach wyborczych, dostarczył z kolei Gary W. Cox. Analizując wyniki elekcji przeprowadzonych w 77 demokracjach badacz ten dowiódł, że głosowanie strategiczne może występowanie nie tylko w systemach większościowych, ale również proporcjonalnych i większościowych z dogrywką. W konkluzjach do rozdziału zatytułowanego Głosowanie strategiczne w wielomandatowych okręgach wyborczych Gary W. Cox stwierdza, że:

73 G.W. Cox, Making Votes Count.. s. 99; T. Gschwend, District Magnitude and the Comparative Study o f Strategie Yoting..., s. 294.

74 W swojej pracy Alan Gibbard potwierdził przypuszczenie, zgodnie z którym nie istnieje system głosowania wkluczający zachowania strategiczne, mające na celu zabezpieczenie, poprzez wyrażenie preferencji w sposób przekłamany, najbardziej pożądanego przez wyborcę rozstrzygnięcia. Zdaniem Alana Gibbarda każdy niedyktatorski system, dopuszczający możliwość co najmniej trzech rozstrzygnięć (tzn. trzech różnych zwycięzców), może być przedmiotem indywidualnych manipulacji. Do podobnych wniosków doszedł Mark Satterthwaite, który dowiódł, że w przypadku wyboru jednej z trzech alternatyw, zastosowanie procedury niewrażliwej na strategiczne zachowania głosujących, będzie skutkowało przyznaniem jednemu z nich (tzw. dyktatorowi) absolutnego wpływu na ostateczne rozstrzygnięcie.

Formalny dowód sformułowany przez obu badaczy pokazuje, że system głosowania odporny na zachowania strategiczne spełnia wszystkie aksjomaty Arrowa prócz warunku równości. Oznacza to, że głosowanie strategiczne nie jest możliwe tylko w sytuacji pojawienia się dyktatora, czyli takiego głosującego, którego profil indywidualny wymusza na pozostałych wybór zgodny z tym profilem, bez względu na profile indywidualne pozostałych głosujących. G.W. Cox, Making Votes Count..., s. 11;

P.R. Abramason i in., Comparing Strategie Yoting under FPTP and PR..., s. 62; A. Gibbard, Manipulation o f voting schemes: a generał result, „Econometrica” 1973, vol. 41, nr 4, s. 587-601;

M.A. Satterthwaite, Strategy-proofness and Arrow's Conditions: Ezistence and Correspondence Theorems for Yoting Procedures and Social Welfare Functions, „Journal of Economic Theory” 1975, nr 10, s. 187-217.

„(...) w wielomandatowych okręgach wyborczych zorientowani na wynik wyborcy rezygnują z popierania słabych kandydatów/list kandydatów z takich samych powodów, z jakich czynią to wyborcy głosujący w systemach większościowych — mianowicie z obawy przed zmarnowaniem swojego głosu”75.

W jeszcze bardziej zdecydowany sposób autor ten wypowiada się na temat głosowania strategicznego w systemach większościowych z dogrywką:

„Duverger był w błędzie, jeśli w swoich rozważaniach na temat wyborów większościowych z dogrywką, chciał powiedzieć, że brak w nich szczególnych przyczyn, dla których wyborcy mieliby głosować strategicznie. W systemach wyborczych, w których o dwa miejsca w powtórnym głosowaniu rywalizuje trzech lub więcej kandydatów, wyborcy zawsze będą poddani oddziaływaniu bodźców zachęcających do głosowania strategicznego. Natomiast jeśli rywalizujących kandydatów jest czterech lub więcej, bodźce te zniweczą szanse kandydatur zbyt słabych by ubiegać się o udział w dogrywce, podobnie jak ma to miejsce w przypadku kandydatów zbyt słabych by zdobyć mandat w systemie większościowym”76.

Z powyższego wynika, iż każdy system wyborczy generuje bodźce skłaniające elektorat do głosowania strategicznego. Faktem jest jednak, że ich siła oraz powodowane konsekwencje są różne w zależności od przyjętych w rozwiązań.

Elementem, który bez wątpienia generuje silne bodźce do głosowania strategicznego jest rozmiar okręgów wyborczych. W literaturze przedmiotu podkreśla się istnienie odwrotnej zależności pomiędzy wielkością okręgów wyborczych a poziomem głosowania strategicznego77. Innymi słowy, im mniejszy okręg wyborczy tym większe prawdopodobieństwo pojawienia w elektoracie zachowań strategicznych. W swoich badaniach nad głosowaniem strategicznym Gary W. Cox zauważył, iż częstotliwość tego rodzaju zachowań zdecydowanie zanika w okręgach większych niż 5-mandatowe.

Jego zdaniem wynika, to z faktu, iż w dużych okręgach wyborcom zdecydowanie ciężej jest ocenić szanse poszczególnych kandydatów na obsadzenie miejsca w izbie78.

Rezultaty badań przeprowadzonych przez Thomasa Gschwenda również potwierdzają odwrotną zależność pomiędzy wielkością okręgu wyborczego a poziomem głosowania strategicznego. Zdaniem badacza mniejsza częstotliwość zachowań strategicznych

75 G.W. Cox, Making Votes Count.. s. 121.

76 Tamże, s. 137.

77 Szerzej na ten temat patrz: T. Gschwend, District Magnitude and the Comparative Study o f Strategie Voting..., s. 300.

78 G.W. Cox, Making Votes Count..., s. 123 i nast.

w dużych okręgach związana jest z mniejszymi obawami elektoratu o zmarnowanie głosu. Niemniej jednak Thomasa Gschwend nie znajduje żadnego dowodu potwierdzającego tezy Gary’ego W. Coxa o nagłym spadku poziomu głosowania strategicznego w okręgach większych niż 5-mandatowe. Co więcej podkreśla on, że tego typu zachowania występują również w większych okręgach79.

Nie bez znaczenia dla poziomu głosowania strategicznego pozostaje przyjęta w danym systemie reguła rozstrzygania. Wspólnie z rozmiarem okręgów wyborczych element ten stanowi kryterium na podstawie, którego wyborcy mogą szacować szanse poszczególnych kandydatów na sukces. W wyborach prowadzonych w okręgach jednomandatowych, gdzie dystrybucja odbywa się na podstawie większości względnej sukces wyborczy definiowany jest w sposób jednoznaczny. Zwycięzcą elekcji jest ten kandydat, który zdobył najwięcej głosów (zgodnie z zasadą ,zwycięzca bierze wszystko”). Podobnie wygląda sytuacja w drugiej turze wyborów większością bezwzględną, gdzie odniesienie sukcesu jest równoznaczne z obsadzeniem mandatu.

Niemniej jednak w pierwszej turze tychże wyborów za sukces równie dobrze co zdobycie mandatu, może być np. uznane uzyskanie takiego poziomu poparcia, który umożliwi udział w powtórnym głosowaniu. Najwięcej możliwości rozstrzygnięć, które mogą zostać zdefiniowane jako sukces wyborczy ugrupowania, daje reguła proporcjonalna. Za takowy może być uznane zarówno zdobycie liczbie mandatów gwarantującej przejęcie władzy, bądź też takiej, która zapewni danemu ugrupowaniu współrządzenie czy jednie minimalną reprezentację w izbie.

W poszczególnych systemach wyborczych mamy do czynienia z różnymi miarami sukcesu. Tylko w systemie większości względnej jest on określany w sposób jednoznaczny i oznacza zdobycie mandatu. Natomiast w systemach większościowym z dogrywką oraz proporcjonalnym sukces wyborczy ulega swego rodzaju relatywizacji, co wynika, z faktu, iż nie musi on oznaczać bezwzględnego zwycięstwa (zdobycia mandatu). Im więcej możliwości na odniesienie sukcesu będzie stwarzał poszczególnym ugrupowaniom i kandydatom dany system, tym słabsze będą bodźce skłaniające ich zwolenników do zachowań strategicznych, co z kolei związane jest z redukcją obaw o zmarnowanie głosu.

W systemach proporcjonalnych elementem, który wywołuje bodźce do głosowania strategicznego jest próg wyborczy. Może on determinować zachowania

79 T. Gschwend, District Magnitude and the Comparative Study of Strategie Voting.. s. 302.

139

elektoratu w dwojaki sposób. Po pierwsze, może zniechęcać zwolenników ugrupowań, które balansują na granicy progu do udzielania im poparcia w obawie przed zmarnowaniem głosu. W takiej sytuacji wyborcy ci przeniosą swoje poparcie na ugrupowanie cieszące się poparciem zapewniającym udział w dystrybucji mandatów.

W ten sposób będą najczęściej postępować wyborcy niewielkich ugrupowań, które mogą mieć problemy z przekroczeniem progu wyborczego i partycypacją w dystrybucji mandatów. Mamy zatem do czynienia z klasycznym głosowaniem strategicznym w celu uniknięcia zmarnowania głosu, które przebiega według zbliżonego schematu, co w systemach większościowych.

Po drugie, próg wyborczy może determinować zachowania elektoratu dużych ugrupowań. Wyborcy ci mając pewność, iż partia polityczna będąca ich pierwszą preferencją dysponuje poparciem uprawniającym ją do partycypacji w podziale mandatów, mogą przenieść swoje poparcie na jedno z mniejszych ugrupowań posiadające poparcie plasujące je poniżej progu wyborczego. Głosujący zgodnie z tym schematem mając świadomość, że ich głos oddany na pierwszą preferencję nie przyczyni się znacząco do powiększenia puli obsadzonych przez nią mandatów, przeniosą swoje poparcie na potencjalnego koalicjanta (jedno z mniejszych ugrupowań), by dzięki temu nie tylko zwiększyć jego szanse na uzyskanie reprezentacji w izbie, ale również przyczynić się do powstania większościowego rządu koalicyjnego z udziałem najbardziej przez nich preferowanego ugrupowania. W literaturze przedmiotu ten rodzaj głosowania określa się mianem strategii zabezpieczającej

n n A l

koalicję , „wypożyczania głosów” , głosowania „w dół” lub odwróconego głosowania strategicznego83.

Reasumując rozważania na temat elementów systemów wyborczych generujących bodźce skłaniające do głosowania strategicznego, należy stwierdzić, iż zachowanie to jest zdecydowanie rzadziej obecne w systemach, w których nie występuje (lub występuje w ograniczonym zakresie) zjawisko marnowania głosów

80 T. Gschwend, Ticket-Splitting and strategie Voting in Mixed Electoral Systems, Universitat Mannheim 2003, [s. 3].

81 D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 331—

336.

82 A. Drummond, The Impact o f Party Affect on Yoter Sincerity in Open and Closed Electoral Siystems, Center for the Study of Democracy, UC Irvine, 2006, Pełny tekst dostępny pod linkiem:

http://escholarship.org/uc/item/2800c236Jsessionid=BE400A36D688EE2CB314250A3C302470 [dostępność: 09.03.2012], [s. 3].

83 K. Van Der Straeten, N. Sauger, J.F. Laslier, A. Blais, The Mechanical and Psychological Effects of Electoral Systems..., [s. 4].

(patrz Wykres 2.). Wyborcy mają bowiem pewność, iż popierając swoją pierwszą preferencję wywrą wpływ na ostateczne rozstrzygnięcie wyborów. Duże prawdopodobieństwo zmarnowania głosu, charakterystyczne dla wyborów większościowych, pociąga za sobą większą częstotliwość zachowań strategicznych.

Natomiast mniejsza obawa o niewykorzystanie głosu w procesie dystrybucji mandatów, którą generują systemy proporcjonalne, będzie zachęcać wyborców do oddawania szczerego głosu.

Wykres 2. Częstotliwość występowania głosowania strategicznego w poszczególnych systemach wyborczych Comparative Study o f Electoral Systems, red. Hans-Dieter Klingemann, Oxford University Press, Oxford 2009, s. 299.

W tym miejscu należy poczynić jeszcze jedną niezwykle istotną uwagę: nie tylko elementy systemu wyborczego mogą generować bodźce do głosowania strategicznego. Istnieje również szereg czynników o charakterze kontekstowym (tj. nie związanych bezpośrednio z systemem wyborczym), które mogą zachęcać wyborców do zmiany preferencji wyborczych.

W pierwszym rzędzie należy wskazać na wielkość ugrupowania (mierzoną odsetkiem zdobytych głosów) jako czynnik determinujący głosowanie strategiczne.

Z powyższych rozważań wynika, że to sympatycy mniejszych ugrupowań, w obawie przed zmarnowaniem swojego głosu, będą bardziej skłonni do rezygnacji ze szczerego wyrażania swoich preferencji. Innymi słowy, im mniejsze ugrupowanie, tym większe prawdopodobieństwo, że racjonalna część jego elektoratu udzieli poparcia kierując się przesłankami o charakterze strategicznym. W literaturze przedmiotu znajdujemy szereg

empirycznych dowodów potwierdzających tę zależność. Richard Gunther udowodnił, że sympatycy partii o niewielkim potencjale poparcia są tym mniej skłonni do głosowania na nie, im mniejszy jest okręg wyborczy i wyższe progi ustawowe84. Również badania prowadzone przez Andrew Drummonda zdają się potwierdzać pozytywną relację pomiędzy wielkością (siłą) ugrupowania a poziomem szczerego glosowania. Analizując dane Comparative Study o f Electoral Systems (CSES) dotyczące wyborów w 18 państwach wykazał, że niezależnie od przyjętych w danym systemie wyborczym rozwiązań, średnio 80,5% zwolenników największego ugrupowania deklarowało szczere głosowanie, 75,8% drugiego co do wielkości, zaś w odniesieniu do najmniejszego ugrupowania w ten sposób zamierzało postąpić jedynie 59,1% spośród ich sympatyków85.

Źródło: A. Drummond, The Impact o f Party Affect on Voter Sincerity in Open and Closed Electoral Systems, Center for the Study o f Democracy, UC Irvine 2006, [s. 14].

84 W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej..., s. 95-96.

85 A. Drummond, The Impact of Party Affect on Yoter Sincerity in Open and Closed Electoral Systems..., [s. 15].

Nie bez znaczenia dla głosowania strategicznego pozostaje również poziom identyfikacji partyjnej. Im jest on niższy, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań strategicznych. Należy jednak pamiętać, że każde ugrupowanie dysponuje tzw. „twardym elektoratem”, który udziela mu poparcia niezależnie od jego aktualnych notowań na scenie politycznej. W badaniach nad strategicznymi zachowaniami amerykańskiego elektoratu (przybierającego postać głosowania podzielonego) Morris P. Fiorina wyróżnił dwa typy wyborców: umiarkowanych (ang.

moderate voters) oraz skrajnych (ang. extremist voters). Ze względu na niski stopień lojalności partyjnej oraz centrowe poglądy wyborcy umiarkowani są bardziej skłonni do głosowania strategicznego, podczas gdy wysoki stopień lojalności partyjnej oraz posiadanie skrajnych poglądów, stanowią główne przyczyny, dla których wyborcy

moderate voters) oraz skrajnych (ang. extremist voters). Ze względu na niski stopień lojalności partyjnej oraz centrowe poglądy wyborcy umiarkowani są bardziej skłonni do głosowania strategicznego, podczas gdy wysoki stopień lojalności partyjnej oraz posiadanie skrajnych poglądów, stanowią główne przyczyny, dla których wyborcy