Metody badań nad głosowaniem podzielonym w mieszanych systemach wyborczychwyborczych

Z perspektywy badań nad zachowaniami wyborczymi, w tym również głosowaniem podzielonym, do rangi kluczowego urasta zagadnienie metod badawczych oraz rodzaju wykorzystywanych przez nie danych. Tajność głosowania, będąca jedną z fundamentalnych zasad każdego demokratycznego systemu wyborczego, znaczącą ogranicza bowiem wgląd badacza w zachowania wyborcze jednostek. Chroniąc obywateli wyrażających swoje preferencje polityczne przed jakimikolwiek naciskami z zewnątrz, zasada ta uniemożliwia powiązanie oddanego głosu z konkretną osobą.

W konsekwencji tego badacz zostaje pozbawiony możliwości analizowania zachowań wyborczych oraz kryjących się za nimi przesłanek w oparciu o bezpośrednią obserwację głosowania. Co gorsza, nie ma doskonałego rozwiązania problemów wynikających z tajności głosowania, zaś jakakolwiek próba ograniczenia bądź zniesienia tej zasady nie może się odbyć bez szkody dla demokratycznego charakteru elekcji.

Rodzi się zatem pytanie, skąd czerpać informacje na temat zachowań wyborczych? Większość współczesnych badań wykorzystuje w tym celu dwojakiego rodzaju źródła: dane zagregowane w postaci oficjalnych statystyk wyborczych oraz dane zebrane w badaniach sondażowych. Oba źródła dają możliwość prowadzenia analiz oraz wypowiadania się na temat przyczyn oraz schematów poszczególnych zachowań wyborczych. Rzecz jasna żadne z nich nie jest pozbawione wad.

W stosunku do danych zagregowanych często podnoszony jest zarzut, iż nie zawierają informacji na temat struktury indywidualnych motywacji oraz preferencji politycznych kryjących się za decyzjami wyborców33. Niemniej jednak należy pamiętać, na co powoływał się m.in. Douglas W. Rea, że powszechna niemal dostępność oraz „taniość” (w sensie możliwości ich gromadzenia) zagregowanych danych, zachęca do prowadzenia zakrojonych na szeroką skalę porównawczych oraz powtarzalnych badań. Zagregowane dane w postaci wyników wyborów stanowią bowiem „najtwardszy”, spośród wszystkich dostępnych, rodzaj informacji. Oznacza to, że ich znaczenie oraz możliwość dokonywania na ich podstawie porównań w niewielkim stopniu różnią się nie tylko w odniesieniu do poszczególnych obszarów 33 M.R. Alvarez, F.J. Boehmke, J. Nagło-, Strategie Yoting in British Elections, „Electoral Studies” 2006, nr 25, s. 1-19; S. Fisher, Definition and Measurement ofTactical Yoting: The Role o f Rational Choice,

„British Journal of Political Studies” 2001, vol. 34, nr 1, s. 152—166; S. Fisher, Institutional versus Formal Theory: Tactical Yoting in England 1987—1997, Referat wygłoszony na zjeździe APSA (Waszyngton, sierpień 2000) oraz na konferencji „Głosowanie taktyczne w Anglii: Nowa teoria — nowe dowody”. http://www.nufF.ox.ac.uk/users/fisher/FisherLSE.pdf [dostępność: 25.05.2012], [s. 1-19].

badawczych, ale również czasu oraz metody za pomocą, której badanie jest przeprowadzane. Przymiot jednoznaczności oraz porównywalności w mniejszym stopniu dotyczy większości danych sondażowych. Ponadto nie należy zapominać, iż niezależnie od tego jak wielce skomplikowany socjo-psychologiczny proces kryje się za decyzją wyborczą, to zawsze głosy same w sobie stanowić będą podstawowy instrument za pomocą, którego dokonuje się polityczna wymiana. Dlatego też

„twardość” oraz dostępność czynią ze zagregowanych wyników wyborów istotną część danych wykorzystywanych we wszelkiego rodzaju analizach politycznych34.

Dane zebrane w badaniach sondażowych dają możliwość poznania indywidualnych przesłanek kryjących się za określonymi zachowaniami wyborczymi obywateli. Na podstawie pytań stawianych w sondażu, badacz może poznać nie tylko powody, dla których respondent zdecydował się wziąć udział w głosowaniu, ale również sposób w jaki wyraził swoje preferencje polityczne. Co więcej, możliwym staje się również analizowanie odpowiedzi udzielanych przez respondenta w kontekście jego cech społeczno-demograficznych oraz badanie zakresu, w jakim oddziałują one na podejmowane przezeń zachowania wyborcze. Niestety również tego rodzaju dane nie są pozbawione istotnych wad. W pierwszym rzędzie wskazać należy na ograniczone możliwości dokonywania porównań na ich podstawie. Ograniczenia te wynikają przede wszystkim z różnych metod doboru próby, odmiennego sposobu przeprowadzania sondażu oraz zbierania informacji na temat zachowań elektoratu za pomocą sformułowanych w odmienny sposób pytań. Po drugie, dane sondażowe znacząco zawężają możliwości prowadzenia analiz historycznych. Pamiętać należy, iż ta metoda badawcza została rozwinięta oraz zyskała popularność dopiero w XX wieku. Tym samym na podstawie danych sondażowych nie jest możliwe np. przeprowadzenie analizy porównawczej sposobu głosowania XIX-wiecznego brytyjskiego wyborcy, z zachowaniami współczesnego elektoratu. Po trzecie, w porównaniu do danych zagregowanych, dane zebrane w trakcie badań sondażowych są zdecydowanie mniej dostępne, zaś ich pozyskanie często wiąże się ze znaczącymi nakładami (zwłaszcza organizacyjnymi i finansowymi). Po czwarte, próba, którą zostało objęte badanie może nie być w pełni reprezentatywna dla całości populacji. Mogą tutaj wchodzić w grę zarówno błędy standardowe, związane z wielkością i objętością próby, jak również błędy rzeczowe, wynikające m.in. z niejasnych definicji przedmiotu badań,

34 D.W. Rea, The Political Conseąuences o f Electoral Laws, Yale University Press, New Haeven and London 1967, s. 7-8.

z niedoskonałości koncepcji systematyzacji populacji, która jest przedmiotem badań i z tym podobnych przyczyn35. Po piąte, wyniki badań sondażowych przydatne są w szczególności do analiz zachowań elektoratu na poziomie całego obszaru wyborczego. Rzadziej na ich podstawie możliwym jest prowadzenie badań na niższych poziomach, np. okręgu wyborczego. Ograniczenie to wynika zarówno z reprezentatywności, jak i rozmiaru próby dla poszczególnych okręgów wyborczych.

Niezmiernie trudnym jest bowiem podzielenie próby reprezentatywnej dla całego obszaru wyborczego, na części czyniące zadość temu wymogowi na poziomie mniejszych jednostek. Tym samym bardzo trudnym staje się badanie zachowań wyborczych w konkretnych okręgach wyborczych. Po szóste, wiarygodność odpowiedzi udzielanych przez wyborców również stanowi istotną słabość danych pochodzących z badań sondażowych. Niektórzy respondenci mogą bowiem udzielać nieprawdziwych informacji na temat już zrealizowanych zachowań wyborczych. Może to wynikać zarówno z braku zrozumienia pytania, zapomnienia, a nierzadko braku szczerości. Tę słabość danych sondażoych można w doskonały sposób zilustrować za pomocą dwóch przykładów. Często zdarza się, że poziom frekwencji wyborczej zidentyfikowany za pomocą badania sondażowego jest wyższy od poziomu zarejestrowanego przez oficjalne statystyki wyborcze. Przykładowo z danych Federalnej Komisji Wyborczej wynika, że w 1998 r. w wyborach do Bundestagu udział wzięło 82,2% uprawnionych do głosowania. Tymczasem aż 93,1% respondentów uczestniczących w badaniu sondażowym przeprowadzonym przez Instytut Nauk Społecznych w Lipsku przyznało, że w 1998 r. głosowało w wyborach parlamentarnych. Kolejnym przejawem niespójności pomiędzy rzeczywistymi a deklarowanymi przez respondentów zachowaniami wyborczymi, są różnice pomiędzy rzeczywistym poziomem poparcia uzyskanym przez poszczególne partie polityczne oraz reprezentujących je kandydatów, a poziomem poparcia wynikającym z odpowiedzi udzielanych przez uczestników badania. Częstą jest sytuacja, w której badanie sondażowe zawyża poziom poparcia uzyskanego przez zwycięską partię polityczną bądź reprezentującego ją kandydata. Poniższa tabela pokazuje różnice pomiędzy rzeczywistym poziomem poparcia (dane Federalnego Biura Wyborczego) uzyskanego w obu segmentach systemu wyborczego przez ugrupowania rywalizujące w 1998 r.

35 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wyd. Śląsk, Katowice 1999, s. 119.

171

w wyborach do Bundestagu, a poziomem poparcia zidentyfikowanym w badaniu sondażowym (dane pochodzące z badania Instytutu Nauk Społecznych w Lipsku).

Tabela 5. Różnice pomiędzy oficjalnymi wynikami głosowania, a poziomem poparcia

P a rtia Polityczna

G łosy pierw sze (w % ) G łosy d ru g ie (w % )

O ficjalne w yniki

B ad anie sondażow e

O ficjalne w yniki

B adan ie sondażow e

SPD 43,80% 46,60% 40,90% 43,10%

CDU 32,20% 29,50% 28,40% 25,80%

CSU 7,30% 3% 6,70% 2,70%

Zieloni 5% 5,50% 6,70% 7,80%

FD P 3% 2,20% 6,20% 5,30%

PDS 4,90% 10,40% 5,10% 11,40%

R ep u b lik an ie 2,30% 0,90% 1,80% 1,00%

DVU 0,30% 1,20% 1%

Pozostali 1,40% 1,50% 2,80% 1,90%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Federalnej Komisji Wyborczej oraz Election Study 1998: Politbarometer (ZA 3160.)

Mając świadomość słabości danych zagregowanych oraz danych zebranych w badaniach sondażowych, autor zdecydował się oprzeć swoje analizy na obu tych źródłach. Zabieg ten miał na celu nie tylko zniwelowanie wad każdego z nich, ale również możliwie kompleksowe zaprezentowanie metod i technik umożliwiających badanie specyficznego rodzaju zachowania wyborczego, jakim jest głosowanie podzielone w mieszanych systemach wyborczych.

W niniejszej pracy wykorzystane zostały dane zagregowane w postaci oficjalnych statystyk wyborczych, dotyczących wyników glosowania, wyników wyborów, liczby zarejestrowanych kandydatów i list wyborczych oraz liczby głosów nieważnych. Dane te pochodziły z baz zarządzanych przez parlamenty krajowe oraz instytucje odpowiedzialne w danym państwie za przeprowadzenie elekcji bądź też z archiwów wyborczych prowadzonych przez instytucje badawcze lub indywidualnych badaczy. Poniższe tabele zawierają wykaz źródeł, z których czerpał autor.

Tabela 6. Bazy danych prowadzone przez instytucje państwowe

Brytyjska Komisja Wyborcza http:// www. electoralcommiss ion. org. uk/

Walia Zgromadzenie Narodowe http://www.assemblywales.org/

Brytyjska Komisja Wyborcza http://www. electoralcommiss ion. org. uk/

Izrael Kneset http://www.knesset.gov.il

Tabela 7. Bazy danych prowadzone przez instytucje badawcze oraz indywidualnych badaczy

Prowadzący Nazwa bazy Dostęp

W analizach zachowań wyborczych opierających się na oficjalnych statystykach wyborczych najbardziej wartościowymi są dane zbierane na najniższym poziomie.

W tym przypadku są nim poszczególne okręgi jednomandatowe składające się na segment większościowy mieszanego systemu wyborczego. Z punktu widzenia badań nad głosowaniem podzielonym istotnym jest by dane te zawierały informacje o poparciu uzyskanym na poziomie poszczególnych jednomandatowych okręgów wyborczych zarówno przez kandydatów rywalizujących o głosy w części większościowej systemu, jak i listy wyborcze ugrupowań zabiegających o głosy w segmencie proporcjonalnym. Tego rodzaju dane pozwalają bowiem na prowadzenie

najbardziej precyzyjnych analiz dotyczących sposobu głosowania w obu częściach systemu. Niestety w przypadku nie wszystkich państw będących przedmiotem zainteresowań autora niniejszej rozprawy, tego typu dane są dostępne. Statystyki wyborcze pokazujące sposób głosowania elektoratu w obu częściach systemu wyborczego na poziomie poszczególnych okręgów jednomandatowych prowadzone są w Republice Federalne Niemiec, Nowej Zelandii, Szkocji, Walii oraz Włoszech.

W przypadku Federacji Rosyjskiej, Węgier oraz Japonii na poziomie okręgów jednomandatowych prezentowane są wyłącznie dane ilustrujące sposób głosowania w części większościowej systemu. Z kolei poparcie uzyskane przez poszczególne listy partyjne rejestrowane jest wyłącznie na poziomie okręgów wielomandatowych. Ze specyficzną sytuacją mamy z kolei do czynienia w przypadku Izraela, gdzie zarówno wybory do Knesetu, jak i bezpośrednie wybory premiera przeprowadzane były w jednym ogólnokrajowym okręgu wyborczym. Zachowania wyborcze rejestrowane na tym poziomie są wystarczające do prowadzenia badań nad zjawiskiem głosowania podzielonego w tym kraju.

Ze względu na ograniczenia organizacyjne i finansowe, autor oparł swoje badanie na wtórnej analizie danych sondażowych. Z tego powodu zmuszony był do:

> analizy odpowiedzi na pytania sformułowane przez kogoś innego, kierującego się własnymi założeniami badawczymi;

> ograniczenia swojego zainteresowania wyłącznie do elekcji, w odniesieniu do których dostępne były badania sondażowe36.

W szczególności autor skoncentrował się na badaniu odpowiedzi udzielanych przez wyborców (respondentów, którzy wzięli udział w głosowaniu bądź też taki udział deklarowali) na pytania dotyczące m.in. sposobu głosowania w obu częściach systemu wyborczego, poziomu świadomości politycznej, wiedzy na temat systemu wyborczego, stosunku do rządu koalicyjnego, preferowanego składu przyszłej koalicji rządowej oraz stosunku do poszczególnych kandydatów ubiegających się o mandat. Wykorzystane przez autora dane usystematyzowane zostały w poniższej tabeli.

36 Konsekwencje wynikające z tego ograniczenia są najbardziej widoczne w przypadku wyborów do niemieckiego Bundestagu. Instytut Nauk Społecznych w Lipsu, z zasobów którego czerpał autor, dysponuje wyłącznie wynikami badaniań przeprowadzonych w okresie 1949-2002. Dlatego też w przypadku Republiki Federalnej Niemiec autor nie uwzględnił w swoich analizach dwóch ostatnich elekcji parlamentarnych z lat 2005 i 2009.

P aństw o Nazw a b a d a n ia Dostęp E lekcje