Kompensacyjne systemy mieszane (MMP )

Cechą charakterystyczną systemów określanych w literaturze anglojęzycznej jako Mixed Member Proportional (MMP)158 jest występowanie mechanizmu kompensacyjnego, który ma na celu zniwelowanie deformacji spowodowanych zastosowaniem reguły większościowej. W praktyce oznacza to sytuację, w której ostateczny wynik wyborczy ugrupowania jest wypadkową rezultatów zanotowanych zarówno w części proporcjonalnej jak i większościowej systemu. W zależności od rozwiązań przyjętych w poszczególnych systemach, mechanizm kompensacyjny może niwelować deformacje za pomocą mandatów bądź też za pomocą głosów wyborców.

W przypadku pierwszego rozwiązania, ustalanie wyniku wyborczego rozpoczyna się od obliczenia liczby mandatów zdobytych przez poszczególne ugrupowania z puli proporcjonalnej. Dopiero gdy zostanie ustalone, ile mandatów przysługuje poszczególnym ugrupowaniom, następuje obliczanie mandatów zdobytych z puli większościowej. Odejmuje się przy tym mandaty większościowe od ogółu 158 W brytyjskim dyskursie na temat rozwiązań wyborczych system ten nierzadko określa się jako Additional Member System (AMS). System ten został zarekomendowany w 1998 r. przez Komisję Jenkinsa jako alternatywna wobec FPTP, metoda wyłaniania Izby Gmin. Komisja określiła go mianem AMS by w ten sposób zaprezentować go jako brytyjski wynalazek i tym samym uniknąć zarzutów o kopiowanie wzorów niemieckich. Zaproponowany system wyborczy różnił się od niemieckiego przede wszystkim odsetkiem mandatów obsadzanych w części proporcjonalnej (10-15%) oraz zastosowaniem głosowania alternatywnego (zamiast kategorycznego) w części większościowej. Niewielka liczba mandatów obsadzanych z puli proporcjonalnej każe jednak postawić pytanie czy system wyborczy zaproponowany przez Komisję Jenkinsa byłby w stanie niwelować deformacje wyborcze wywołane przez zastosowanie metody większościowej? Na tak sformułowane pytanie w jednoznacznie negatywny sposób odpowiada Dieter Nohlen, który uważa, że liczba mandatów proporcjonalnych jest zbyt znikoma by zrekompensować deformacje wyborcze. W związku z tym badacz uznaje za nieuzasadnione zaliczanie systemu AMS do tej samej kategorii systemów wyborczych, co system stosowany w wyborach do izby niższej niemieckiego parlamentu. Niesłusznym wydaje się jednak rozciąganie zastrzeżeń Nohlena na wszystkie systemy określane przez Brytyjczyków jako AMS. Systemy wyborcze do parlamentów narodowych Walii oraz Szkocji, jak również system wyborczy do nowozelandzkiej Izby Reprezentantów, jak najbardziej wypełniają wszystkie niezbędne przesłanki by zaliczyć je do tej samej grupy co system niemiecki (MMP). W związku z tym bardziej zasadnym będzie ograniczenie uwag zgłaszanych przez Nohlena wyłącznie do systemu zaproponowanego przez Komisję Jenkinsa. Oczywistym jest bowiem, że system z tak niewielkim odsetkiem mandatów kompensacyjnych nie będzie w stanie wygenerować proporcjonalności wyników choćby zbliżonych do tej, z jaką mamy do czynienia w systemach MMP.

Niemniej jednak, by nie wprowadzać chaosu terminologicznego, w niniejsze pracy określenie AMS nie będzie stosowane, zaś systemy zaliczane przez Brytyjczyków do tej kategorii, będą określane jako MMP.

D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny..., s. 169; F.N. Forman, N.D.J. Baldwin, Mastering British Politics, Palgrave Mcmillan, Basingstoke 2007, s. 53; J. MacFadden, M. Lazarowicz, The Scottish Parlialment. Art Introduction, Tottel Publishing, Edynburg 2003, s. 19; The Welsh Assembly Election (3 May 2007). Report and Analysis, Electoral Reform Society (dostępny pod linkiem:

http://www.electoral-reform.org.uk/downloadsAVelsh%20Assembly%20report-5.pdf

[dostępność: 25.12.2011]); The Scottish Parliament Election (3May 2007). Report and Analysis, Electoral Reform Society (dostępny pod linkiem: http://www.electoral-reform.org.uk/downloads/Scottish- parliament-report.pdf [dostępność: 25.12.2011]); Voting Systems: The Jenkins Report, Research Paper 98/112 Library House of Commons 1998 (raport dostępny pod linkiem:

http://www.parliament.uk/documents/commons/lib/research/rp98/rp98-112.pdf[dostępność: 25.12.2011 ]);

D.M. Farrel, The United Kingdom Comes of Age: The British Electoral Reform Revolution o f the I990s, [w:] Mixed-Member Electoral Systems. The Best o f Both Worlds?..., s. 533-538.

mandatów proporcjonalnych przysługujących danemu ugrupowaniu. Istotą mechanizmu kompensacyjnego jest więc odejmowanie (zamiast dodawania) mandatów z puli większościowej od mandatów proporcjonalnych. W ten sposób nie mamy do czynienia z podwójną dystrybucją mandatów z obu części systemu wyborczego. Na tej zasadzie mechanizm kompensacyjny funkcjonuje w systemach wyborczych do niemieckiego Bundestagu oraz nowozelandzkiej Izby Reprezentantów.

Zauważyć jednak należy, iż zastosowanie powyższego mechanizmu kompensacyjnego pociąga za sobą dodatkowe komplikacje. Łatwo bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której ugrupowanie zdobywa więcej mandatów z puli większościowej niż z puli proporcjonalnej. Pojawia się zatem pytanie o sposób dalszego postępowania z owymi dodatkowymi mandatami? Pierwsza z możliwych procedur dopuszcza istnienie tzw. mandatów nadwyżkowych (niem. Uberhangmandate, ang. overhang seats). Przyjęcie tego rozwiązania powoduje, że wszystkie ugrupowaniazachowują zdobyte w części większościowej mandaty, co z kolei sprawia, że konieczna jest korekta (powiększenie) ogólnego składu izby o mandaty nadwyżkowe. Zaletą tego rozwiązania, stosowanego w Niemczech i Nowej Zelandii, jest zagwarantowanie reprezentacji niewielkim ugrupowaniom, posiadającym elektorat skoncentrowany na obszarze jednego lub kilku okręgów wyborczych159.

Możliwe jest również przyjęcie rozwiązania gwarantującego zachowanie stałej liczebności izby, co osiąga się poprzez pomniejszenie puli mandatów proporcjonalnych o liczbę mandatów nadwyżkowych, które wystąpiły przy okazji danej wyborów.

Procedura ta wykorzystywana jest w Boliwii.

Proporcjonalność wyników wyborów można zachować nie tylko poprzez transfer mandatów, ale również dzięki przeniesieniu głosów, jak ma to miejsce w wyborach do parlamentu Węgierskiego, oraz miało do 2005 r. (powrót do systemu proporcjonalnego) w wyborach do włoskiej Izby Deputowanych160. Transfer głosów może mieć charakter pozytywny, jak w przypadku węgierskich wyborów

159 W dotychczasowych wyborach do niemieckiego Bundestagu mandaty nadwyżkowe pojawiały się z następującą częstotliwością: 1949 r. — 2, 1953 r. — 3, 1957 r. — 3, 1961 r. — 5, 1980 r. — 1, 1983 r.

— 2, 1987 r. — 1, 1990 r. — 6, 1994 r. — 16, 1998 r. — 13, 2002 r. — 5, 2005 r. — 16, 2009 r. — 24.

Z kolei w wyborach do nowozelandzkiej Izby Reprezentantów wybory nadwyżkowe pojawiły się dotychczas dwukrotnie w 2005 r. (1), w 2008 r. (1) oraz w 2011 r. (1).

160 Z negatywnym transferem głosów mieliśmy również do czynienia w przypadku wyborów do Senatu, gdzie od rezultatu osiągniętego przez grupę wyborczą w części proporcjonalnej, odejmowano wszystkie głosy, dzięki którym jej członkowie zdobyli mandaty z puli większościowej. Stąd określenie tego mechanizmu scorporo totalne, w odróżnieniu od stosowanego w wyborach do Izby Deputowanych scorporo parziale.

parlamentarnych, gdzie w skali całego kraju sumuje się tzw. głosy ułamkowe (czyli głosy oddane w ważnej turze wyborów, które nie wystarczają do uzyskania mandatu lub też przewyższają liczbę głosów potrzebną do zdobycia mandatów), które stanowią podstawę dystrybucji 58 mandatów kompensacyjnych161. Możliwym jest również zastosowanie transferu głosów o charakterze negatywnym, jak miało to miejsce do 2005 r. w przypadku wyborów do włoskiej Izby Deputowanych. Stosowany w tych wyborach mechanizm scorporo, polegał na odjęciu od liczby głosów uzyskanych przez listę okręgową, liczby równej liczbie głosów uzyskanych przez drugiego kandydata w kolegium powiększonej o 1, co w praktyce oznaczało minimalną liczbę głosów niezbędnych do odniesienia zwycięstwa w kolegium. Różnica ta nie mogła być mniejsza niż 25% ważnie oddanych głosów w kolegium jednomandatowym. Jeżeli zwycięzca uzyskał mniej niż 25% ważnie oddanych głosów w kolegium jednomandatowym, różnica ta równa była liczbie głosów uzyskanych przez tego kandydata. Można zatem powiedzieć, że scorporo było „ceną” jaką za zwycięstwo kandydata w części większościowej systemu wyborczego, musiała zapłacić cała lista okręgowa, z którą był on stowarzyszony .

Oprócz mechanizmu kompensacyjnego, spory wpływ na deformacje wyników notowanych w danym systemie wyborczym, ma stosunek mandatów obsadzanych w części proporcjonalnej do mandatów obsadzanych w części większościowej. Innymi słowy, im większy odsetek mandatów osadzany jest za pomocą formuły proporcjonalnej, tym w mniejszym stopniu zdeformowany będzie wynik wyborów.

Nie bez znaczenia dla proporcjonalności wyników pozostają również inne elementy systemu wyborczego wśród, których wymienić należy przyjęte reguły rozstrzygania, występowanie oraz wysokość klauzul zaporowych, rozmiar okręgów wyborczych. Jak pokazuje poniższa tabela ustawodawstwo wyborcze państw stosujących systemy kompensacyjne, zna wiele możliwych rozwiązań.

161 W. Brodziński, Prawo wyborcze do Parlamentu Republiki Węgier, [w:] Prawo wyborcze do parlamentu w wybranych państwach europejskich, red. S. Grabowska, K. Składkowski, Wydawnictwo Zakamycze Kraków 2006, s. 280-283.

162 Szerzej na temat scorporo patrz m.in.: S. Bartolini, Political Conseąuences of Italian Mixed Electoral System (1994-2001), Referat przygotowany na konferencję „Wybory i demokracja”, Instytut Nauk Społecznych Uniwersytetu Lizbońskiego, 1-2 lutego 2002, [s. 1—33] oraz Z. Witkowski , Reforma włoskiego prawa wyborczego do Izby Deputowanych i do Senatu Republiki z 4 sierpnia 1993 r.,

„Przegląd Sejmowy” 1995, nr 3, s. 81-100.

Kraj Pula proporcjonalna

Pula większościowa

Obowiązująca reguła większościowa

(względna, absolutna lub inna)

Suma mandatów

w izbie

Albania 40 (29%) 100(71% ) względna 140

Boliwia 62 (48%) 68 (52%) względna 130

Niemcy 299 (50%) 299 (50%) względna 598

Węgry 210 (54%) 176 (46%) absolutna 386

Włochy

(do 2005) ^{155 (25%) 475 (75%) względna 630}

Lesoto 40 (33%) 80 (67%) względna 120

Meksyk 200 (40%) 300 (60%) względna 500

Nowa

Zelandia ^{55 (46%) 65 (54%) względna 120}

Wenezuela 65 (39%) 100 (61%) względna 165

Źródło: Electoral System Design: The New International IDEA Handbook, A .Reynolds, B. Reilly, A. Ellis, IDEA, Sztokcholm 2005, s. 91.

Reasumując rozważania na temat kompensacyjnych systemów wyborczych stwierdzić należy, iż funkcjonowanie mechanizmu kompensacyjnego różnicuje wpływ części proporcjonalnej i większościowej na ostateczny rezultat wyborów. W systemach tych ugrupowania maksymalizują bowiem swój rezultat wyborczy poprzez zdobycie możliwie największej liczby mandatów z puli proporcjonalnej. Nie powinny zatem koncentrować się na odnoszeniu zwycięstw w poszczególnych okręgach jednomandatowych, gdyż w ostatecznym rezultacie nie będą one miały wpływu (lub wpływ niewielki w przypadku wystąpienia mandatów nadwyżkowych) na ostateczną liczbę miejsc obsadzonych w izbie163.

Z perspektywy wyborcy taka sytuacja oznacza, że większą wagę powinien przywiązywać do głosu, którym udziela poparcia poszczególnym listom partyjnym w części proporcjonalnej, niż do głosu, którym wyraża swoje preferencje wobec poszczególnych kandydatów rywalizujących w okręgach jednomandatowych.

163 F.C. Thames, M.S. Edwards, Differentiating Mixed-Member Electoral Systems. Mbced-Member Majoritarian and Mbced-Member Proportional Systems and Govemment Expenditures..., s. 4-8.