226
ne są z reguły jako wypowiedzi poli-tyczne, nawet wówczas gdy zawierają powszechnie akceptowane, a nawet po-nadczasowe zasady wychowawcze.
Nieliczne sprostowania, uzupełnienia oraz uwagi dyskusyjne nie umniejszają walorów recenzowanej książki. W swo-jej warstwie poznawczej stanowi ona lekturę wręcz pasjonującą, choć w w a r
-stwie interpretacyjnej może prowoko-wać do dyskusji. Książka A. Massalskie-go o szkolnictwie średnim Kielc daje przybliżony obraz gimnazjów w Królest-wie Polskim i dlatego spotka się niewąt-pliwie z życzliwym zainteresowaniem hi-storyków.
Józef Miąso
FRÖBEL-EHRUNG 1982 DER DEUTSCHEN DEMOKRATISCHEN REPUBLIK, „Wissenschaftliche Zeitschrift", Jg. 32, H. 4/5, 1983. Gesellschaftliche Reihe, ss. 2 nlb., 353—608.
(Friedrich Fröbels Leistung und seine Wirkung in unserer Zeit. Materialien der Festveranstaltung und des Kolloquiums zum 200. Geburtstag F. Fröbels am 19120 IV 1982 an der Friedrich Schiller-Universität Jena).
21 kwietnia 1982 r. minęła 200 rocz-nica urodzin wielkiego niemieckiego pe-dagoga Fryderyka Fröbla. Wydarzenie to stało się dla niemieckiego świata n a u -kowego okazją do przybliżenia i jeszcze wnikliwszego spojrzenia na twórczość tego pedagoga, na rolę jaką odegrał w rozwoju teorii i praktyki pedagogicznej nie tylko na terenie Niemiec, ale
tak-że w innych krajach Ęnropy i świata. Szczytowym punktem obchodów 200 rocznicy urodzin F. Fröbla stały się: konferencja międzynarodowa, która od-była się w dniach 19—20 kwietnia 1982 r. na Uniwersytecie im. F. Schillera w J e -nie, oraz towarzyszące tej konferencji uroczystości, jak wycieczki w miejsca związane z działalnością F. Fröbla — do Oberweissbach i Bad Blankenburg — i zwiedzanie Szkoły Pedagogicznej (Päda-gogische Fachschule) „Friedrich Fröbel" w Weidzie.
W konferencji wzięło udział około 300 pedagogów i historyków oświaty z ponad 12 krajów. Ukazali oni w wygło-szonych referatach dorobek swoich oś-rodków w dziedzinie badań nad myślą pedagogiczną Fröbla i jej recepcją. Ma-teriał naukowy, przedstawiony podczas konferencji wąskiemu gronu badaczy,
postanowiono zaprezentować szerszej rze-szy czytelników. Staraniem prof. Paula Mitzenheima, który materiał ów zebrał i opracował, podwójny numer 4/5 „Wis-senschaftliche Zeitschrift" — periodyku wydawanego przez Uniwersytet w J e
-nie — w całości poświęcony jest refe-ratom wygłoszonym na konferencji.
Zasadniczą treść „Zeszytu Naukowe-go" poprzedzają: wstęp autorstwa Paula Mitzenheima, w którym wydawca w krótkich słowach przedstawia program obchodów 200 rocznicy F. Fröbla, pod-kreśla znaczenie jego myśli i działalno-ści pedagogicznej, wreszcie informuje czytelników o zawartości niniejszego wy-dawnictwa. Wstęp ten, podobnie jak spis treści, podany jest w trzech wersjach językowych: niemieckiej, rosyjskiej i angielskiej.
W części wstępnej znajduje się re-ferat wprowadzający Karla-Heinza Gün-thera i Helmuta Königa Friedrich Frö-bels Leistung und seine Wirkung in un-serer Zeit (Dzieło Fryderyka Fröbla i je-go znaczenie w naszych czasach ). W swym wprowadzeniu autorzy przedsta-wiają charakterystyczne cechy filozofii i wynikającej z niej myśli pedagogicz-nej F. Fröbla. Umieszczając dorobek Fröbla w tym nurcie postępowej, miesz-czańsko-demokratycznej myśli niemiec-kiej, która narodziła się w okresie wal-ki z Napoleonem, podkreślają jego no-watorski charakter i silny związek z pro-blemami politycznymi i społecznymi epo-ki. Istotę myśli Fröbla u j m u j ą jako roz-patrywanie zależności między naturą a społeczeństwem, a przede wszystkim ja-ko próbę odpowiedzi na pytanie — czym jest i czym powinien być rozwój czło-wieka, człowieka uwolnionego od
sehe-R E C E N Z J E 227 matycznych dogmatów, norm i
naka-zów.
Hasło „Denken und Tun, Erkennen und Handeln, Wissen und Können" („Myśleć i czynić, poznać i działać, wie-dzieć i móc") określało drogę rozwoju człowieka, ukazując potrzebę harmonij-nego kształcenia tak ducha jak i ciała. Zasadniczym elementem rozwoju jed-nostki w systemie pedagogicznym Fröb-la była szeroko przez niego rozumiana „aktywność" („Tätigkeit"), w której skład zaliczał: zabawę, uczenie się i pracę („Spielen, Lernen und Arbeiten"). Owa „aktywność" rozumiana była również jako świadome uczestnictwo w ży-ciu.
Te właśnie elementy systemu peda-gogicznego Fröbla wyeksponowali autorzy, uznając ich ponadczasowe w a r tości. Na tle tych rozważań ukazali n a j -istotniejsze z osiągnięć wielkiego peda-goga — jego koncepcję wychowania przedszkolnego. Było ono naturalną kon-sekwencją jego systemu pedagogicznego i filozoficznego. Pojęcie „Tätigkeit" obo-wiązywało również „małego człowieka" — przejawem aktywności życiowej dziec-ka było kształtowanie jego otoczenia — świata, na który składają się zabawa i zabawki.
Celem wychowania przedszkolnego w ujęciu Fröbla było formowanie małe-go dziecka jako istoty czynnej, świado-mej i wrażliwej; metodą osiągnięcia te-go celu — uczenie poprzez zabawę, miej-scem zaś — ogródki dziecięce, dziś zwa-ne przedszkolami. Samo tak powszechne istnienie t e j instytucji świadczy n a j -lepiej o wkładzie Fröbla we współczes-ne systemy wychowawcze. Ową pow-szechność przedszkoli, ich ogromny zasięg i wielkie znaczenie t e j formy wycho-wania podkreślają autorzy w podsumo-waniu swych rozważań.
Materiał konferencyjny, zaprezento-wany w niniejszym wydawnictwie, po-dzielony został na cztery grupy zagad-nieniowe. Grupę pierwszą stanowi sie-dem referatów opatrzonych wspólnym tytułem „Zur Interpretation des Werkes von Fröbel" („Przyczynki do interpre-tacji dzieła Fröbla"). Otwiera ją referat
Paula Mitzenheima Der humanistische und demokratische Gehalt von Fröbels „Menschenerziehung".
Refleksje autora poświęcone są w a r -tościom głównego dzieła F. Fröbla, po-wstałego w 1826 г., Die Menschenerzie-hung, die Erziehungs- Unterrichts- und Lehrkunsts angestrebt in der allgemei-nen, deutschen Erziehungsanstalt zu Keilhau. Dzieło to zaliczył Paul Mitzen-heim do sztandarowych osiągnięć myśli pedagogicznej obok dzieł Komeńskiego, Rousseau, Diesterwega, Pestalozziego, Herbarta i Uszyńskiego (s. 391).
Na uwagę zasługują m.in. dwa r e -feraty zamieszczone w tej grupie tema-tycznej: Wolfganga Eichlera Friedrich Fröbels Verständnis von pädagogischer Wissenschaft (Rozumienie nauki peda-gogicznej przez F. Fröbla) i Franza Hof-manna Anmerkungen zur pädagogischen Theorie Friedrich Fröbels unter wissen-schaftsgeschichtlichem Aspekt (Uwagi na temat teorii pedagogicznej F. Fröbla w naukowo-historycznym aspekcie). Auto-rzy rozpatrują myśl pedagogiczną Fröb-la jako myśl ściśle naukową, o głębokim podłożu filozoficznym, szczodrze czerpią-cą z osiągnięć rozwijających się nauk matematyczno-przyrodniczych i społecz-nych. W ich ujęciu jedną z wielu za-sług Fröbla było podniesienie pedagogi-ki do rangi naupedagogi-ki rządzącej się swymi prawami i metodami.
W drugiej grupie tematycznej, opa-trzonej tytułem „Zur Bewahrung und Verwirklichung Fröbelscher Ideen in der DDR" („O pielęgnowaniu i urzeczy-wistnianiu idei Fröbla w NRD") znaj-duje się sześć referatów wyłącznie au-torstwa pedagogów z NRD. Ukazują oni, jak dalece model współczesnego przed-szkola powiązany jest ze swym XIX--wiecznym poprzednikiem —
fröblow-skim „ogródkiem dziecięcym".
Część trzecia zbioru konferencyjnych'4 referatów nosi tytuł: „Zur Wirklichung und Verfälschung Fröbelschen Gedan-kengutes in Deutschland" („O wpływie i recepcji myśli Fröbla w Niemczech"). Otwiera ją referat Ruth Hohendorf Frie-drich Fröbel und die
Kindergartenbewe-2 Kindergartenbewe-2 8 R E C E N Z J E gung im Urteil Diesterwegs. J a k pisze autorka, problem stosunku Fryderyka Adolfa Diesterwega do Fröbla i jego koncepcji pedagogicznych był już wie-lokrotnie poruszany w piśmiennictwie i jest stosunkowo nieźle poznany. Dlate-go też ograniczyła swe rozważania do jednego tylko zagadnienia: czy i jak da-lece wpłynęła na ocenę Diesterwega oso-bista znajomość obu pedagogów. Poznali się w 1849 r. i do śmierci Fröbla w 1852 łączyły ich przyjacielskie stosunki. Na podstawie zachowanej korespondencji Diesterwega przeprowadza autorka cie-kawą analizę poglądów tego pedagoga na koncepcję wychowania przedszkol-nego. Referat Ruth Hohendorf wydaje się tym ciekawszy dla polskiego czytelnika, że stanowi interesujące poszerzenie tej wiedzy o Adolfie Diesterwegu, jaką mog-liśmy zdobyć dzięki pracy Marianny Krupy Fryderyk Adolf Diesterweg i je-go wpływ na polską pedaje-gogikę w XIX w. (Wrocław 1976).
Dalej znajdują się omówienia wpły-wu Fröbla na pedagoga Adolfa Douai — założyciela pierwszych ogródków dzie-cięcych w Ameryce i poprzez swe pis-ma propagującego idee Fröbla (Ilse Schossig, Die Fröbel-Rezeption durch Adolf Douai), czy Angelikę Hartmann — wychowawczynię, która w 1864 r. zało-żyła w Kothen pierwsze przedszkole (Herbert Eger land, Angelika Hartmann — Pädagogin im. Geiste Fröbels).
I wreszcie grupa czwarta materiałów konferencyjnych — najliczniejsza, bo li-cząca 19 referatów uczonych z różnych krajów świata, a zatytułowana „Zur Re-zeption und Ausstrahlung der Theorie der Vorschulerziehung und Erziehungs-auffassung in anderen Ländern" („Re-cepcja i wpływ teorii wychowania przed-szkolnego oraz koncepcji pedagogicznych Fröbla w innych krajach"). Ta część materiałów konferencyjnych dostarcza nam wielu ciekawych informacji o roz-woju koncepcji wychowania przedszkol-nego w różnych krajach świata między innymi: w Belgii (Maurits De Vroede Der Kindergarten in Belgien — eine liberale Erneuerung), w Finlandi (Aili Helenius, Zu Fröbels Wirkung auf die
finnische Vorschulpädagogik), w Japonii (Masako Shoji, Fröbels Auffassungen von der Erziehung in Japan), w Norwegii (Olav Sunnanà, Zum Einfluss Fröbels auf die norwegische Kindergartenbewe-gung), w Szwecji (Eva-Mari Köhler, Die schwedische Kindergarten und Friedrich Fröbel), w Czechach (Vera Misurcovà, Friedrich Fröbel und das Kindergarten-wesen in den böhmischen Ländern), w Rosji (M. U. Piskunov, V. P.. Meśćerja-kov, Der Einfluss der pädagogischen Ide-en F. Fröbels auf die Entwicklung der
V or schuler Ziehung im zarischen
Russ-land), 'na Węgrzech (Otto Vàg, Die Re-zeption der Fröbelschen Methoden in Ungarn), czy wreszcie w Polsce (Barba-ra Wilgocka-Okoń, Die gegenwärtigen Tendenzen der Vorschulerziehung in Po-len und die Pädagogik Fröbels-, Józef Miąso Friedrich Fröbel und das fort-schritliche pädagogische Gedankengut in Polen im 19. Jahrhundert-, Marianna Krupa Gedanken zur Fröbel-Rezeption in Polen).
Barbara Wilgocka-Okoń poświęciła swe rozważania współczesnym zagadnie-niom wychowania przedszkolnego w Polsce. Przedstawiła najistotniejsze ele-menty obecnego systemu wychowania małego dziecka, określiła warunki, jakie muszą być spełnione, aby wychowanie to osiągnęło zamierzony cel. Odwołując się do teorii Fröbla, podkreśliła znacze-nie aktywności dziecka i specyficznej formy tej aktywności — zabawy. Marian-na Krupa i Józef Miąso zajęli się w swych referatach historią polskiego wychowanie przedszkolnego. Poczynając od założenia pierwszej polskiej ochronki przez Teofila Nowosielskiego (1839) któ-ry zapoznał się z metodą wychowawczą Fröbla w czasie swego pobytu w Dreź-nie, przedstawili autorzy polskie dzie-więtnastowieczne piśmiennictwo poświęcone Fröblowi i jego metodom, z d r u -giej zaś strony twórczą myśl pedago-giczną inspirowaną dokonaniami tego pedagoga. Józef Miąso ukazał bogactwo problemów dyskutowanych na łamach „Przeglądu Pedagogicznego", problemów dotyczących teorii i praktyki wychowa-nia przedszkolnego. Przedstawił również
RECENZJE 229
ten nurt pedagogiczny, który narodził się w latach 90. X I X stulecia, a który odniósł się krytycznie do niektórych as-pektów metody Fröbla.
Zbiór materiałów konferencyjnych, przedstawiony w jenajskim „Zeszycie Naukowym" stanowi znakomity przegląd światowych badań nad postacią i dorob-kiem wielkiego niemieckiego pedagoga. Różnorodność poruszanej problematyki, międzynarodowy zasięg naukowej dy-skusji stanowią o wielkich walorach po-znawczych tego wydawnictwa. Jeśli
do-damy do tego piękną oprawę graficzną — wydawcy dołączyli do tekstów szereg ciekawych ilustracji, jak fotokopie rę-kopisu i kart tytułowych dzieł Fröbla czy podobizny osób związanych z w i e l -kim pedagogiem oraz zdjęcia ilustrują-ce przebieg uroczystości w Jenie — otrzymamy cenne i wartościowe z nau-kowego punktu widzenia sprawozdanie z obchodów 200 rocznicy urodzin F r y -deryka Fröbla.
Joanna Schiller
Ryszard Kucha: O Ś W I A T A E L E M E N T A R N A W K R Ó L E S T W I E P O L S K I M W L A -T A C H 1864—1914, K r a j o w a Agencja Wydawnicza, Lublin 1982, ss. 223.
Docent Ryszard Kucha z Uniwersy-tetu Marii Skłodowskiej-Curie jest au-torem wielu rozpraw i artykułów po-święconych oświacie w Królestwie Pol-skim, w szczególności na Lubelszczyźnie. Recenzowana książka, oparta na so-lidnym materiale źródłowym, głównie archiwalnym, pogłębia naszą wiedzę o szkolnictwie początkowym w Królestwie Polskim w latach 1864—1914. Autor w y -korzystał bogate zasoby akt przechowy-wanych w archiwach wojewódzkich (Lublin, Łódź, Kielce, Radom) oraz w Archiwum Głównym A k t Dawnych w Warszawie, a także liczne materiały dru-kowane, m.in. sprawozdania urzędowe, zbiory przepisów i okólniki Warszawskie-go Okręgu NaukoweWarszawskie-go. W skromniej-szym zakresie spożytkował literaturę pa-miętnikarską.
Książka składa się z sześciu rozdzia-łów ujętych w sposób problemowo-chro-nologiczny. Obejmują one następujące zagadnienia: polityka caratu wobec szkol-nictwa elementarnego w latach 1864— 1914, podstawy materialne szkół elemen-tarnych, nauczyciele i ich kształcenie, na-uczanie i wychowanie w szkołach po-czątkowych, tajne nauczanie oraz pry-^ watne szkolnictwo elementarne. Rozdział pierwszy, oparty głównie na dotychcza-sowej literaturze przedmiotu, nie daje niestety jasnego obrazu polityki oświa-towej władz carskich po 1864 r. Mało klarowna jest też analiza ustawodawstwa
szkolnego tego okresu. Zasadniczą część książki otwiera rozdział drugi, omawia-jący podstawy materialne rządowych szkół elementarnych. Ukazał w nim au-tor finansowanie szkół przez władze lo-kalne i centralne, warunki lokalowe oraz wyposażenie w pomoce szkolne. Wiele uwagi poświęcił też materialnym podstawom egzystencji szkółek wyznanio-wych, zwłaszcza szkół cerkiewnych, kan-toratów ewangelickich oraz chederów. Szczegółowa analiza finansowania szkół wykazuje, że mogły one funkcjonować nie dzięki składkom szkolnym pobiera-nym od ludności, lecz dzięki zwiększają-cym się dotacjom rządowym. Znajduje-my tu również sporo informacji o dzia-łach ornej ziemi uprawianych przez nau-czycieli oraz o bazie lokalowej szkolnic-twa elementarnego. Wszystkie informa-cje oraz wnioski oparte są na rzetelnym materiale źródłowym. Wartość tego rozdziału podnoszą dość liczne tabele. P o -dobnie należy ocenić kolejną partię książki, w której znajdujemy szczegóło-wą charakterystykę kształcenia i do-kształcania nauczycieli, a także analizę ich sytuacji materialnej i społecznej. Wiele uwagi poświęcił autor seminariom nauczycielskim w Królestwie . Polskim. Jest to tym cenniejsze, że do tej pory nie dysponujemy pracami ukazującymi dzieje kształcenia nauczycieli szkół po-czątkowych w zaborze rosyjskim. W pracy R. Kuchy bardzo cenne są
