ISSN 0239-6858
Sytuacja edukacyjna dzieci ze środowiska romskiego – ze szczególnym uwzględnieniem
potrzeb w zakresie terapii logopedycznej (na przykładzie miasta Olsztyna)
Marzenna Zaorska
Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie*
Dzieci romskie, z racji etniczno-kulturowej oraz społecznej specyfiki środowiska, w którym się wychowują, stanowią grupę uczniów wymagających szczególnej pomocy w kreowaniu przebiegu edukacji szkolnej, jak również celowego wsparcia w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej (też logopedycznej). Artykuł przedstawia nie tylko specyfikę samego środowiska Romów w Polsce, ale także – na przykładzie Olsztyna–
działania realizowane z myślą o romskich mieszkańcach miasta oraz dzieciach romskich kształcących się w wybranych szkołach funkcjonujących w mieście.
Słowa kluczowe: Romowie, edukacja, edukacja dzieci romskich, pomoc psychologiczno-pedagogiczna, terapia logopedyczna, terapia logopedyczna ucznia romskiego.
D
zieci romskie stanowią specyficzną oraz szczególną, z uwagi na odmien- ność kulturową i językową, grupę ucz- niów podejmujących edukację w systemie kształcenia państwa, w którym aktualnie mieszkają. Oznacza to, że z formalnego punktu widzenia, w polskim kręgu kul- turowym, politycznym, społecznym uzyskują status ucznia adekwatny do istniejących zapisów prawa oświatowego w wymiarze strukturalnym, merytorycz- nym i organizacyjnym (Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz.U.1991 r., nr 95, poz. 425; Ustawa z dnia z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświa- towe, Dz.U. z 2018 r., poz. 996, 1000, 1290 i 1669).
Wymiar strukturalny odnosi się do obowiązującego w danym kraju systemu oświaty. W przypadku Polski obejmuje on poszczególne etapy edukacji, począwszy do etapu kształcenia przedszkolnego, poprzez szkolnictwo podstawowe (etap pierwszy – klasy I–III, etap drugi – klasy IV–VIII), szkolnictwo branżowe (zawodowe), średnie, po szkolnictwo na poziomie studiów wyż- szych (pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia – studia doktoranckie). Wymiar merytoryczny odnosi się do postulowa- nego i faktycznego celu kształcenia, który widoczny jest w istniejących programach edukacji, w podstawie programowej, jak również w programach nauczania poszcze- gólnych przedmiotów szkolnych. Wymiar organizacyjny z kolei należy rozumieć jako
© Instytut Badań Edukacyjnych
* Adres: ul. Żołnierska 14, 10-561 Olsztyn.
E-mail: marzenna.zaorska@uwm.edu.pl
organizację działalności placówek edukacyj- nych, w perspektywie przestrzeni szkolnej, planowania pracy nauczycieli zajęć obowiąz- kowych i pozalekcyjnych dla uczniów.
Romowie w Polsce – informacje ogólne Romowie to mniejszość etniczna, do której przynależność, na podstawie Naro- dowego spisu powszechnego ludności i mieszkań z roku 2011 (GUS, 2012, s. 118) zadeklarowało 16723 obywateli polskich (Piąty raport dotyczący sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regio- nalnego w Rzeczypospolitej Polskiej, 2015, s. 8). Według danych z przeprowadzonego w 2002 r. narodowego spisu powszechnego liczebność mniejszości romskiej wynosiła natomiast 12731 osób. Romowie w Polsce należą do pięciu grup (GUS, 2003, s. 35).
Najliczniejszą jest grupa Bergitka Roma, następnie: Polska Roma, Lowarzy, Kel- derasze oraz niewielka grupa Sinti (Piąty raport…, 2015, s. 22).
Pierwszy dokument poświadczający obecność Romów w Polsce datowany jest na 1401 r. i pochodzi z Krakowa. Od XV w.
wzdłuż łuku Karpat i od strony Niziny Węgierskiej przybywały do naszego kraju i osiedlały się tu grupy wędrujących Romów.
Ich potomkami są Romowie Karpaccy. Od XVI w. do Polski zaczęli przybywać z Nie- miec Romowie nazwani Polska Roma.
W II połowie XIX w. z terenów Siedmio- grodu i Wołoszczyzny rozpoczęła się migra- cja Kełderaszy (Kelderari – kotlarze) i Lowa- rów (Lovari – handlarze końmi) (Piąty raport…, 2015, s. 22–23).
Romowie Karpaccy, którzy prowadzą osiadły tryb życia, od kilkuset lat zamiesz- kują głównie górskie tereny województwa małopolskiego (największy odsetek osób narodowości romskiej mieszka w gminie Bukowina Tatrzańska). Stosunkowo duże skupiska osób należących do grupy Ber- gitka Roma znajdują się w miastach Górnego
i Dolnego Śląska oraz w Nowej Hucie, gdzie w latach 50. XX wieku zatrudniano Romów w ramach tzw. polityki produktywizacyj- nej. Dominująca część Romów należących do pozostałych trzech grup prowadziła wędrowny tryb życia. Obecnie ich przedsta- wiciele mieszkają głównie w miastach: War- szawie, Poznaniu, Wrocławiu, Łodzi, Kra- kowie, Mielcu, Puławach oraz w Olsztynie.
Jest to konsekwencja przymusowej polityki osiedleńczej władz PRL.
Romowie w Polsce w większości są członkami Kościoła rzymskokatolickiego, niektórzy należą także do Kościoła zielo- noświątkowego oraz Związku Świadków Jehowy (Piąty raport…, 2015, s. 23).
W Polsce zarejestrowanych jest ponad 80 romskich organizacji pozarządowych. Naj- ważniejsze to: Związek Romów Polskich, Stowarzyszenie Romów w Polsce, Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Pol- sce, Stowarzyszenie Kulturalno-Społeczne – Centrum Kultury Romów w Polsce, Sto- warzyszenie Romów w Krakowie, Stowa- rzyszenie Romów we Wrocławiu „Romani Bacht”, Związek Romów Polskich w Gorzo- wie Wielkopolskim, Towarzystwo Krze- wienia Kultury i Tradycji Romskiej „Kałe Jakha”, Stowarzyszenie Romów Polskich
„Parno Foro”, Romskie Stowarzyszenie Oświatowe „Harrangos”, Stowarzyszenie Romów w Pyrzycach „Patra”, Fundacja Bahtałe Roma, Towarzystwo Kulturalno- -Społeczne Romów w RP w Kędzierzynie- -Koźlu, Stowarzyszenie Asystentów Edu- kacji Romskiej w Polsce, Stowarzyszenie Romów i Innych Narodowości w Nysie, Międzynarodowe Stowarzyszenie Twórców Romskich w Polsce Roma (Piąty raport…, 2015, s. 23–24).
W Polsce ukazują się m.in. następujące gazety i czasopisma związane z mniejszością romską: „Romano Atmo” (dwumiesięcznik),
„Dialog-Pheniben” (kwartalnik), „Kwartalnik Romski” (kwartalnik). Obserwuje się rozwój romskiej aktywności kulturalnej, szczególnie
Tabela 1
Języki, którymi posługują się Romowie w kontaktach domowych – dane z 2011 r.
Język Liczba osób deklarujących użycie danego języka
Ogółem 16723
polski 14748
romski 12075
angielski 286
hebrajski 129
rosyjski 109
Źródło: Program integracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014–2020, 2014.
artystycznej. Na uwagę zasługują np. takie wydarzenia kulturalne jak: Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa w Gorzowie Wielkopolskim, Mię- dzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów w Ciechocinku, Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów, obchody Między- narodowego Dnia Romów, obchody rocz- nicy likwidacji tzw. Ziguenerlager na terenie byłego KL Auschwitz-Birkenau – Międzyna- rodowego Dnia Pamięci o Zagładzie Romów
Z danych przedstawionych w tabeli wynika, że większość Romów zamieszku- jących w Polsce deklaruje posługiwanie się językiem polskim w środowisku domowym.
Niewiele mniej wskazuje język romski, co sugeruje, że 2/3 społeczności romskiej w naszym kraju może być dwujęzyczna. Taka sytuacja jest dowodem na stosunkowo wysoki poziom integracji polskich Romów oraz na akceptację istniejących zasad funkcjonowania społeczeństwa, w tym także w sferze edukacji.
Romowie w Olsztynie
Początki współczesnej historii Romów w Olsztynie są datowane na 1955 r. W tym czasie grupa Polska Roma powoli zaczęła rezygnować z koczowniczego trybu życia i osiedlać się w miastach, co było wyni- kiem polityki prowadzonej przez ówczesne
i Sinti, otwarcie i zamknięcie Sezonu Cygań- skiego w Muzeum Okręgowym w Tarnowie (Piąty raport…, 2015, s. 24). Społeczność rom- ską w Polsce cechuje nie tylko swoista odręb- ność kulturowa – pielęgnowana przez wieki, wyrażająca się również w języku – ale także niski status socjalny, poziomu wykształcenia, statusu zawodowego, jakości życia i integra- cji ze społecznością lokalną. Wybrane dane dotyczące powyższych zagadnień znajdują się w zamieszczonej poniżej tabeli.
władze komunistyczne. Zakazano wówczas wykonywania typowo romskich profesji (handlu, działalności artystycznej) oraz sposobu życia: wędrówki, postoju całych taborów (wywiad z A. Fedorowiczem1, 2018;
A. Łuczak, 2015).
Inicjatorem osiedlenia Romów w Olszty- nie był Zbigniew Bilicki2. W porozumieniu
1 Adam Fedorowicz (ur. 17.02.1956) jest jedną z bardziej znaczących osób narodowości romskiej w środowisku olsztyńskim, współzałożycielem zespołu Hitano, zwolen- nikiem edukacji dzieci narodowości romskiej oraz akty- wizacji społeczno-zawodowej Romów. Prowadzi działa- nia dążące do podwyższania jakości życia społeczności romskiej oraz na rzecz jej integracji z mieszkańcami Olsztyna.
2 Zbigniew Bilicki (1924–2013), wójt romski i przewod- niczący starszyzny polskich Romów, założyciel zespołu Baro Drom (Daleka Droga). W swojej działalności zwra- cał uwagę na fakt, że im wcześniej Romowie osiądą w sta- łym miejscu, zachowując własną kulturę i obyczaje, tym szybciej zasymilują się z Polakami.
z władzami Olsztyna na Osiedlu Mazur- skim wybudowano pięć domków jednoro- dzinnych, w których zamieszkały rodziny romskie. Zbigniew Bilicki sprowadził do miasta około 150 Romów. Zakwate- rowano ich w kamienicach na Starym Mieście (ulice: Niepodległości, M. Curie- -Skłodowskiej, Warszawska). Zbigniew Bilicki założył, z myślą o stworzeniu miejsc pracy dla nowych mieszkańców, Spółdzielnię Kotlarską „Metalowiec”, która działała na początku lat 60. XX wieku – przez pierwsze lata po osiedle- niu się Romów w Olsztynie (wywiad z A.
Fedorowiczem, 2018).
W tym okresie olsztyńscy Romo- wie podejmowali prace społeczne przy budowie Kościoła pod wezwaniem Chry- stusa Odkupiciela Człowieka na Osiedlu Mazurskim. Pracę zarobkową wykonywali w Olsztyńskim Zakładzie Opon Samocho- dowych, Zakładach Graficznych, Przedsię- biorstwie Ogrodniczym – Posorty, w Kor- towie. Kobiety przeważnie zajmowały się domem, dorabiały jako krawcowe. Trady- cyjnym zajęciem wśród Romów był też handel patelniami, dywanami i tekstyliami na targach i bazarach (Łuczak, 2015).
Po upadku spółdzielni „Metalowiec”
zatrudnione w niej osoby utworzyły zespół artystyczny „Baro Drom”, który stanowił dla nich nowe źródło dochodów. W tym czasie również w Szkole Podstawowej nr 17 powstała klasa romska. Prowadziły ją z Hanną Stańczyk i pierwszą romską nauczy- cielką w Olsztynie – Beatą Burakowską, wywodząca się z grupy Romów austria- ckich – Lowaria. W latach 60. XX wieku do Olsztyna przybyło ok. 6 rodzin Romów austriackich. Romowie znajdowali wów- czas zatrudnienie w Dyrekcji Lasów Pań- stwowych i prowadzili własną działalność gospodarczą – kwiaciarnię, komisy meblowe (wywiad z A. Fedorowiczem, 2018).
Społeczność romska mieszkająca w Olsztynie liczy obecnie około 300–350
osób. Romowie mieszkają w dzielnicach Starego Miasta, Osiedla Mazurskiego, Zato- rza. W mieście powstało wiele organizacji pozarządowych i stowarzyszeń związanych ze społecznością romską (http://www.firmy.
net/organizacje-pozarzadowe,olsztyn.html), jednakże szczególną aktywnością w działa- niach na rzecz integracji społecznej Romów oraz promowania ich kultury wykazują się dwa stowarzyszenia: Warmińsko-Mazur- skie Stowarzyszenie Rady Starszyzny Romów i Członków Narodowości Romskiej (funkcjonuje od 2003 r.) oraz Stowarzysze- nie Kultury Romskiej Hitano w Olsztynie (działa od 2002 r.).
Wskazane stowarzyszenia opierają swoją działalność na przedstawionych poniżej założeniach:
Ȥ
podtrzymywanie i upowszechnianie tra- dycji narodowej,Ȥ
pielęgnowanie romskości, rozwój świadomo- ści narodowej, obywatelskiej i kulturowej,Ȥ
działalność na rzecz umacniania solidar- ności i więzi narodu romskiego,Ȥ
popularyzowanie wiedzy o kulturze, trady- cjach, sztuce, języku i dziejach ludu rom- skiego,Ȥ
ocalanie dziedzictwa kulturowego Romów, a zwłaszcza duchowej i materialnej sztuki narodowej, obrzędów, zwyczajów i oby- czajów,Ȥ
powszechna edukacja i wychowanie mło- dzieży oraz walka z patologią społeczną i analfabetyzmem,Ȥ
reprezentowanie interesów swych człon- ków wobec władz organów administracji państwowej i samorządowej oraz instytucji i organizacji społecznych,Ȥ
udzielanie pomocy prawnej członkom sto- warzyszenia,Ȥ
promocja zatrudnienia i aktywizacji zawo- dowej wśród osób społeczności romskiej,Ȥ
działania na rzecz integracji europejskiej w zakresie rozwijania współpracy i kon- taktów między wspólnotami oraz spo- łecznościami lokalnymi. (https://rejestr.io/krs/183617/warminsko-mazurskie- -stowarzyszenie-rady-starszyzny-romow- i-czlonkow-narodowosci-romskiej; http://
www.firmy.net/organizacje-pozarzadowe, olsztyn.htm)
Na terenie Olsztyna działają romskie zespoły artystyczne: Hitano, Tabor, Romanca.
Co roku organizowane są spotkania z kul- turą romską w ramach Olsztyńskiego Lata Artystycznego (wywiady z: B. Berezow- ską i A. Fedorowiczem, 2018).
W latach 2004–2013, korzystając z dota- cji w ramach rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, stowa- rzyszenia prowadziły projekty mające na celu aktywizację zawodową olsztyńskich Romów. W 2006 r. powstała Spółdzielnia Socjalna Jame Roma, której celem była pomoc w znalezieniu zatrudnienia osobom ze społeczności romskiej. Jednak z powodu rozwoju produkcji masowej oraz mobilno- ści Romów spółdzielnia zakończyła swoją działalność w 2007 r. (wywiad z B. Bere- zowską i A. Fedorowiczem).
Dzięki projektom realizowanym w ramach programu rządowego osoby ze społeczności romskiej mogły zdobyć prawo jazdy kategorii B i C i uzyskać zatrudnie- nie w transporcie. Powstały również etaty asystentów edukacji romskiej w Szkole Podstawowej Nr 2 im. Jarosława Dąbrow- skiego i Gimnazjum Nr 5, w których uczą się dzieci romskie (wywiad z A. Fedorowi- czem). Otworzono dwie świetlice romskie:
Romska Świetlica Rodzinna w Olsztynie prowadzona przez MOPS; Świetlica Inte- gracyjna Gaja przy Stowarzyszeniu Kul- tury Romskiej Hitano (https://mopsolsztyn.
bip.gov.pl, http://hitano.pl).
Dzieci romskie w olsztyńskim systemie edukacji
Na początku lat 60. wydano nakaz osiedlania się Romów, zgodnie z którym mieli porzucić koczowniczy tryb życia
w taborach. Od tej pory Romowie stali się częścią społeczności olsztyńskiej. Obecnie około 80 rodzin romskich mieszka w róż- nych częściach Olsztyna (wywiad z A. Fedo- rowiczem).
W czasach wędrówek z taborami edu- kacja dzieci romskich nie była możliwa ze względu na ciągłą zmianę miejsca pobytu.
Po osiedleniu się Romów wielokrotnie podejmowano próby mające na celu włącze- nie dzieci romskich w realizację obowiązku szkolnego. Próby te najczęściej kończyły się niepowodzeniem. Dzieci, jeśli nawet rozpo- częły naukę, najczęściej nie otrzymywały nawet świadectwa szkoły podstawowej.
Edukacja cały czas znajduje się na margine- sie listy priorytetów w wychowaniu dzieci, jest wciąż spychana na plan dalszy. W spo- łeczności Romów nie ma zwyczaju dbania o odpowiednie wykształcenie dzieci, co jest również związane z trybem życia i nor- mami kulturowymi, np. z tradycją zawie- rania związków małżeńskich we wczesnym wieku, szczególnie przez dziewczęta.
Dopiero w 1994 r. uruchomiono oddział dla dzieci romskich w Szkole Podstawowej nr 17 przy ul. Partyzantów 85. Naukę podjęło 24 dzieci w wieku od 7 do 14 lat. Dzieci te były zupełnie nieprzygotowane do edukacji szkolnej. Wcześniej nie były objęte syste- mem opieki przedszkolnej. Bardzo słabo znały język polski, miały ubogi zakres wiedzy ogólnej o świecie oraz brakowało im motywacji do nauki. W związku z tym okres od marca do czerwca 1994 r. potrak- towano jako okres przygotowawczy do rozpoczęcia zasadniczej edukacji szkolnej.
W roku szkolnym 1997/1998 ruszyła klasa czwarta. Od 1 września 1999 r., po likwi- dacji Szkoły Podstawowej nr 17 w Olszty- nie, zadania w zakresie edukacji dzieci romskich przejęła Szkoła Podstawowa Nr 2 w Olsztynie. Nauka odbywała się w dwóch oddziałach na poziomie I i II etapu eduka- cyjnego. Uczyło się ogółem 18 Romów. Po dwóch latach dzieci z etapu II włączono do
klas ogólnych. Oddział klas I–III utrzymano do 2006 r. W roku szkolnym 2006/2007 przekształcono go w klasę III e, a w roku 2007/2008 wszystkie dzieci z pierwszego etapu włączono do klas ogólnych (wywiad z B. Berezowską, 2018; sprawozdania z dzia- łalności Szkoły Podstawowej Nr 2 w Olszty- nie za lata: 1999/2000, 2000/2001, 2001/2002, 2002/2003, 2003/2004, 2004/2005, 2005/2006, 2006/2007).
Od 1 września 2004 r. do grudnia 2013 r.
Szkoła Podstawowa Nr 2 w Olsztynie rea- lizowała rządowy Program na rzecz spo- łeczności romskiej w Polsce, w ramach którego powstał projekt „Wspomaganie rozwoju dzieci romskich w Szkole Podsta- wowej nr 2 w Olsztynie” (oddział przed- szkolny, klasy I–VI). Celem nadrzędnym projektu było wieloaspektowe wspomaga- nie rozwoju dzieci romskich uczących się w Szkole Podstawowej Nr 2 w Olsztynie w zakresie funkcjonowania zdrowotnego, fizycznego, psychicznego, w tym intelek- tualnego, funkcjonowania emocjonalnego, społecznego z uwzględnieniem indywidu- alnych możliwości uczniów, ich preferen- cji, specyfiki narodowościowej oraz kul- turowej (http://www.sp2olsztyn.pl).
Udało się zrealizować następujące cele projektu:
Ȥ
zaangażowanie wszystkich nauczycieli uczących dzieci romskie w warsztaty w ramach projektu „Uciec od wyklucze- nia – wzmocnić edukację Romów” pro- wadzonego we współpracy ze Stowarzy- szeniem „Integracja” z Suwałk;Ȥ
zatrudnienie dwóch nauczycieli wspo- magających i dwóch asystentów edukacji romskiej;Ȥ
objęcie dzieci romskich programem dożywiania i pomocą socjalną;Ȥ
opracowanie i wdrożenie programu autor- skiego: Program edukacji dzieci rom- skich w klasach I–III – I etap edukacji;Ȥ
zapewnienie dzieciom opieki pozalek- cyjnej;Ȥ
wdrożenie do pracy asystentów edukacji romskiej i nauczycieli wspomagających;Ȥ
utrzymywanie stałego kontaktu z rodzi- cami dzieci romskich;Ȥ
organizowanie spotkań integracyjnych z rodzicami i nauczycielami uczącymi dzieci romskie;Ȥ
stworzenie zespołów wokalno-tanecznych Mury Kałe i Bachtałe Chavore, które pod- trzymują tożsamość etniczną Romów oraz promują ich kulturę i tradycje w śro- dowisku lokalnym;Ȥ
systematyczne podejmowanie działań wspomagających rozwój dziecka rom- skiego w ramach powołanego na terenie szkoły zespołu problemowo-zadaniowego;Ȥ
zapobieganie zjawisku dyskryminacji i niechęci wobec Romów poprzez orga- nizowanie dla społeczności olsztyńskiej występów i prelekcji na temat romskiej kultury i tradycji;Ȥ
stałe promowanie kultury romskiej w me- diach; publikacja miesięcznika w języku polskim i romani: „Jame Adaj Sam!”;Ȥ
wsparcie zdolnych uczniów pochodzenia romskiego i osiągnięcie przez nich tytu- łów laureatów i finalistów w ogólnopol- skich konkursach stypendialnych;Ȥ
nawiązanie współpracy z Gimnazjum nr 5 w Olsztynie – szkołą realizującą projekt„Wspomaganie Dziecka Romskiego na poziomie gimnazjum”;
Ȥ
zorganizowanie wypoczynku letniego dla dzieci romskich z gimnazjum oraz dzieci romskich z innych szkół z Olsztyna;Ȥ
zaangażowanie środowiska romskiego w realizację działań edukacyjnych dzieci romskich w Szkole Podstawowej Nr 2 w Olsztynie;Ȥ
upowszechnianie informacji o działalno- ści zespołów taneczno-wokalnego Mury Kałe i Bachtałe Chavore;Ȥ
stworzenie w odrębnym pomieszczeniu szkoły (w 2008 r.) stałej ekspozycji kultury i tradycji romskiej, w którym odbywają się zajęcia promujące kulturę i tradycję rom-ską dla zainteresowanych uczniów, stu- dentów, rodziców i środowiska lokalnego (wywiad z B. Berezowską, 2018).
W latach 2005–2014 Szkołę Podsta- wową Nr 2 w Olsztynie ukończyło 22 ucz- niów pochodzenia romskiego, gimnazjum – 5 uczniów, a szkoły ponadgimnazjalne –3.
W tym okresie 13 uczniów zostało finalistami Ogólnopolskiego Konkursu Stypendialnego dla Uczniów Szczególnie Uzdolnionych (wśród nich znajdowali się pięciokrotni lau- reaci). Dwie uczennice zostały laureatkami Tabela 2
Uczniowie z mniejszości romskiej w szkołach prowadzonych przez miasto Olsztyn – rok szkolny 2015/2016
Nazwa szkoły Klasa Liczba uczniów
romskich w roku szkolnym 2015/2016 Szkoła Podstawowa Nr 1 w Olsztynie Odział przedszkolny 1
Szkoła Podstawowa Nr 2 w Olsztynie
I 8
II 5
III 5
IV 2
V 4
VI 3
Szkoła Podstawowa Nr 6 w Olsztynie II
V 2
1
Szkoła Podstawowa Nr 10 w Olsztynie
Odział przedszkolny 2
I 2
III 1
Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla
Dzieci Niesłyszących w Olsztynie III 1
Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Olsztynie
Szkoła Podstawowa Nr 28 w Olsztynie IV 1
Centrum Placówek Opiekuńczo-Wychowawczych w Olsztynie
Szkoła Podstawowa Nr 16 w Olsztynie IV 1
RAZEM 39
Międzynarodowego Konkursu Plastycznego Spójrzcie na nas inaczej.
W roku szkolnym 2015/2016 na tere- nie Olsztyna uczyło się 51 dzieci romskich:
48 w szkołach prowadzonych przez mia- sto, 2 dzieci w Niepublicznym Przedszkolu z Oddziałami Integracyjnymi Dziecięce Marzenia, 1 uczeń w Niepublicznej Szkole z Oddziałami Integracyjnymi Dziecięce Marzenia (Sprawozdanie z działalności Szkoły Podstawowej Nr 2 w Olsztynie w roku szkolnym 2015/2016).
Analizując bieżące działania w zakresie wspierania uczniów romskich, warto wska- zać na potrzebę zatrudnienia w szkołach tzw.
asystentów edukacji romskiej oraz przepro- wadzenia dodatkowych działań wspomaga- jących edukację dzieci w klasach I–VI (np.
w Szkole Podstawowej Nr 6 w Olsztynie, Szkole Podstawowej Nr 10 w Olsztynie (Sprawozdanie z działalności Szkoły Pod- stawowej Nr 6 w Olsztynie w roku szkol- nym 2015/2016; Sprawozdanie z działalno- ści Szkoły Podstawowej Nr 10 w Olsztynie w roku szkolnym 2015/2016).
Ewaluacja zrealizowanych dotych- czas w Polsce (również z uwzględnieniem województwa warmińsko-mazurskiego i Olsztyna) programów rządowych i lokal- nych dotycząca jakości i efektywności działań podjętych wobec osób narodowości romskiej (w tym wobec dzieci i młodzieży) dowodzi, że 88% badanych zadeklarowało zadowolenie z otrzymywanej pomocy.
Znaczna grupa Romów zauważyła również zmianę relacji między grupą większościową a społecznością romską (za: Program inte- gracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014–2020, 2014).
Wśród rekomendacji dotyczących nowego okresu programowania działań na rzecz społeczności romskiej w Polsce na
lata 2014–2020 znalazły się zalecenia obej- mujące różne obszary i zakresy pomocowe, w tym obszar edukacji. Realizowanie są mię- dzy innymi następujące zadania:
Ȥ
wydzielenie w ramach Programu inte- gracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014–2020 w skali roku puli środków na dotacje dla projektów innowacyjnych, o charakterze pilotażowym oraz wyznacza- nie – priorytetowych na dany rok – obsza- rów dla tych projektów;Ȥ
wprowadzenie, w ramach kontynuacji Pro- gramu integracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014–2020, konieczno- ści tworzenia tzw. zespołów interdyscy- plinarnych w celu przygotowania pro- jektu, wzmocnienie znaczenia konsultacji i udziału Romów w podejmowanych dzia- łaniach;Ȥ
wzmacnianie świadomości projektodaw- ców w zakresie rezultatów oraz długofa- lowych efektów działań mających na celu skuteczną integrację społeczności romskiej;Ȥ
podejmowanie działań skierowanych do społeczeństwa większościowego;Ȥ
wzmocnienie romskich organizacji poza- rządowych w zakresie edukacji obywatel- skiej;Ȥ
wzmacnianie inicjatyw dotyczących edu- kacji dzieci i młodzieży ze szczególnymNazwa szkoły Klasa Liczba uczniów
romskich w roku szkolnym 2015/2016 Gimnazjum Nr 5 w Olsztynie
I 2
IIIII 1
3
Gimnazjum Nr 12 w Olsztynie I
III 1
1 Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Olsztynie
Gimnazjum Nr 21 I 1
RAZEM 9
Źródło: opracowanie własne na podstawie badania dokumentacji szkół.
uwzględnieniem działań o charakterze rozwojowym, a nie tylko uzupełniającym braki;
Ȥ
objęcie systemowym wsparciem asy- stentów edukacji romskiej, wzmacnianie współpracy asystentów ze szkołami i śro- dowiskiem nauczycieli;Ȥ
upowszechnianie informacji na temat syste- mów stypendialnych dla uczniów i studen- tów romskich;Ȥ
dbałość o przekazywanie rzetelnego obrazu kultury romskiej;Ȥ
uwzględnienie w mechanizmie zarządza- nia procedur ewaluacyjnych(Program integracji społeczności romskiej w Pol- sce na lata 2014–2020, 2014, s. 36–37).
W raporcie końcowym z badania ewa- luacyjnego realizowanego w ramach pro- jektu „Q jakości – poprawa jakości funk- cjonowania Programu Romskiego” wśród mocnych stron pomocy oferowanej Romom wskazano m.in. jej elastyczność i dostoso- wanie do konkretnych potrzeb określonych środowisk romskich, a także długofalowość strategii oraz zaangażowanie przedstawicieli organizacji mniejszości romskiej w myślenie o rozwoju programu integracji społeczności romskiej w Polsce. Jako sukces odnotowano też fakt wprowadzenia asystentów edukacji romskiej do szkół (Program integracji spo- łeczności romskiej…, 2014, s. 230).
Jedna z trudności, wymieniana w rapor- cie, która towarzyszy realizacji programu romskiego, to skupienie się na zaspokojeniu potrzeb doraźnych, co utrudnia dokonywanie zmian systemowych i mentalnych w ramach samej społeczności romskiej, a także wśród społeczeństwa dominującego W analizowa- nym raporcie podano bardziej szczegółowe cele w obszarze edukacji osób wywodzących się ze środowiska narodowości romskiej, szczególnie dzieci i młodzieży, a wśród nich:
Ȥ
wspieranie i promowanie edukacji wczes- noszkolnej dzieci romskich,Ȥ
organizowanie dodatkowych zajęć wyrów- nawczych z języka polskiego w przedszko-lach i szkołach, szczególnie na wczesnym etapie edukacji,
Ȥ
pomoc w wyposażeniu uczniów romskich w wyprawki szkolne, w tym głównie w pod- ręczniki oraz w ubezpieczaniu uczniów,Ȥ
egzekwowanie realizacji obowiązku szkolnego,Ȥ
promowanie wysokiej frekwencji, między innymi poprzez nagradzanie uczniów o naj- wyższej frekwencji dofinansowaniem udziału w zorganizowanym wypoczynku letnim,Ȥ
wsparcie zadań skierowanych na kształto- wanie i rozwój indywidualnych uzdolnień i umiejętności dziecka,Ȥ
podejmowanie działań zmierzających do zmniejszenia udziału uczniów romskich w szkołach specjalnych (współpraca z rodzi- cami, nauczycielami i asystentami, porad- niami psychologiczno-pedagogicznymi),Ȥ
kontynuacja wdrażania programów stypen- dialnych dla uczniów i studentów romskich,Ȥ
objęcie systemowym wsparciem asystentów edukacji romskiej oraz nauczycieli wspo- magających edukację uczniów romskich,Ȥ
wspieranie edukacji dorosłych – kształce- nie ustawiczne,Ȥ
nacisk na prowadzenie działań integracyj- nych, odchodzenie od zadań mających na celu prowadzenie zajęć wyłącznie dla ucz- niów romskich,Ȥ
wsparcie infrastrukturalne i remontowe lokali pełniących funkcję świetlicśrodowi- skowych lub siedzib romskich organizacji pozarządowych,Ȥ
edukacja kulturalna, historyczna i obywa- telska,Ȥ
promowanie interaktywnych i innowacyj- nych form kształcenia.(Program integracji społeczności romskiej…, 2014,s. 230).
Podkreślono również, że istotnym zada- niem jest wypracowanie specyficznego modelu monitorowania ścieżki edukacyjnej uczniów pochodzenia romskiego. Celem takiego działania jest prowadzenie analizy indywidualnych postępów uczniów, począw- szy od edukacji wczesnoszkolnej, poprzez
wszystkie etapy edukacji, aż do uzyskania samodzielności na rynku pracy. Niezwykle ważne w tym kontekście jest zaangażowa- nie uczniów do działań na rzecz realizacji celów zakładanych w programie integracji społeczności romskiej (Program integracji społeczności romskiej…, 2014, s. 42–45).
Potrzeby uczniów romskich w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej –
pomoc logopedyczna
Uczniowie romscy mają prawo do nauki na każdym poziomie edukacji oraz do korzy- stania z form aktywności pozalekcyjnych i pomocy psychologiczno-pedagogicznej, oferowanych wszystkim uczniom przez system oświaty.
Jedną z takich form pomocy psycholo- giczno-pedagogicznej, która jest szczegól- nie potrzebna dzieciom romskim już na początkowym etapie edukacji, jest terapia logopedyczna. Zasady jej organizacji zostały określone przez Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 sierpnia 2017 r.
zmieniające rozporządzenie w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psycholo- giczno-pedagogicznej w publicznych przed- szkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. 2017, poz. 1643).
Aktualnie dzieci romskie mieszkające na terenie Polski objęte są terapią logope- dyczną, zarówno w oddziałach przedszkol- nych, jak i na kolejnych etapach edukacji, w tym zasadniczo w szkolnictwie podstawo- wym ogólnodostępnym. Są to dzieci, które prezentują zróżnicowany poziom rozwoju ogólnego oraz sprawności komunikacyjnej.
Wiele z nich od niedawna mieszka w naszym kraju (od kilku miesięcy, a nawet tygodni) i znajduje się w niezwykle skomplikowanej sytuacji socjalnej i wychowawczej. Zróżni- cowany jest też poziom ich wykształcenia (np. poziom umiejętności pisania i czyta- nia), a także, w odniesieniu do ich rodzi- ców, poziom: socjalny, kulturowy, poziom
umiejętności posługiwania się językiem pań- stwa, w którym aktualnie mieszkają. Także stopień zainteresowania rodziców nauką szkolną dziecka jest różny.
Organizowanie pomocy logopedycznej dla dzieci romskich, dostępnej na terenie szkoły, napotyka określone i specyficzne trudności o charakterze diagnostycznym, terapeutycznym, organizacyjnym, ewalua- cyjnym, kulturowym oraz etycznym.
Podczas diagnozy logopedycznej brane są pod uwagę normy językowe i szeroko zdefiniowane standardy komunikacyjne istniejące w języku polskim i wyłącznie na tej podstawie dokonywana jest identyfikacja problemów logopedycznych występujących u danego dziecka. Przedstawiona sytua- cja dotyczy różnych poziomów języka, tj.
systemu fonetycznego, gramatycznego i lek- sykalnego. W badaniu nie bierze się nato- miast pod uwagę umiejętności komunika- cyjnych i językowych wyrażanych w języku ojczystym, w którym porozumiewają się dzieci romskie w środowisku rodzinnym, społecznym i kulturowym. Z tego powodu na poziomie oddziałów przedszkolnych szkół podstawowych ogólnodostępnych, do których uczęszczają dzieci romskie aż 95%–100% spośród nich jest kwalifiko- wanych do terapii logopedycznej (np. taka sytuacja ma miejsce w Szkole Podstawo- wej nr 2 w Olsztynie – pokazują to wyniki badań diagnostycznych realizowanych na początku każdego roku szkolnego). Zdzi- wienie budzi sytuacja, jeżeli któreś z dzieci nie zostało włączone do analizowanej formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
Panuje bowiem stereotypowe przekonanie, że z powodu przynależności do środowi- ska mniejszości romskiej wszystkie dzieci powinny zostać objęte tego typu specjali- stycznym wsparciem. W diagnozach logo- pedycznych z kolei dominuje rozpozna- nie opóźnionego rozwoju mowy (ORM), dyslalii złożonej, wad wymowy w postaci sygmatyzmu właściwego (ewentualnie
mogisygmatyzmu lub parasygmatyzmu), rotacyzmu (albo mogirotacyzmu lub para- rotacyzmu), mowy bezdźwięcznej oraz rea- lizacji samogłosek (szczególnie samogłosek
„e”, „i”) (Zaorska, 2015).
Zasygnalizowane problemy diagno- styczne przekładają się na dylematy tera- peutyczne (Zaorska, 2015). Wątpliwości budzi kwestia dostosowania celu i prze- biegu terapii do standardów języka pol- skiego oraz oczekiwanie, aby dziecko rom- skie takie standardy uzyskało w możliwie krótkim czasie i w postaci idealnie lub pra- wie idealnie tożsamej z normami wyzna- czonymi w tym języku, a nie w języku ojczystym. Istotny jest przecież wymiar edukacyjny, czyli opanowanie przez dzie- cko obowiązujących treści programowych oraz przystąpienie do egzaminów kompe- tencyjnych przeprowadzanych na różnych etapach kształcenia.
Aspekt organizacyjny pomocy logope- dycznej wiąże się z możliwością współ- pracy z rodziną. Chodzi tu o jak najczęst- sze porozumiewanie się dziecka w języku polskim z najbliższymi. Istotna jest również możliwości włączenia rodziny w działania logopedyczne, które mogłyby być realizo- wane w środowisku domowym.
Aspekt ewaluacyjny pomocy logope- dycznej koncentruje się na doborze i wyzna- czeniu kryteriów pozwalających na ocenę efektywności realizowanych działań tera- peutycznych. Ściślej, chodzi o uwzględnia- nie – jako czynnika nadrzędnego – porów- nania umiejętności językowych dziecka z normami językowymi obowiązującymi w państwie, w którym mieszka. Mniejsze znaczenie ma tu kontekst kulturowy, dwu- języczność, specyfika sytuacji społeczno- -wychowawczej. Aspekt kulturowy z kolei wynika ze specyfiki kultury, języka, uzna- wanych norm i preferowanych wartości, sposobu podejścia do życia, relacji zależ- ności pomiędzy członkami tej grupy etnicz- nej według statusu w istniejącej hierarchii,
wieku, płci czy przypisanej roli społecznej;
także z dorobku historycznego, miejsca geopolitycznego, wkładu w rozwój cywi- lizacji.
Aspekt etyczny pomocy psycholo- giczno-pedagogicznej dotyczy zasadniczo logopedy, jego profesjonalizmu, osobowo- ści, zdolności do autorefleksji wobec wąt- pliwości co do istoty realizowanych działań zawodowych. Przejawia się w dokonywa- nych analizach pojawiających się proble- mów, w umiejętności postrzegania tych problemów w różnych wymiarach i z róż- nych punktów widzenia. W przypadku dzieci romskich wiąże się ze świadomością ich dwujęzyczności, prawa do odmienności językowej, kulturowej, a nawet społecznej.
Prawa do możliwości niespełniania w cało- ści standardów w zakresie kompetencji komunikacyjnych określonych przez rze- czywistość społeczno-kulturową kraju, w którym żyją. Ponadto uwarunkowania językowe i kulturowe powinny przekładać się na proces diagnostyczny, terapeutyczny, ewaluacji uzyskiwanej efektywności w zakresie wspomagania dziecka rom- skiego w obszarze terapii logopedycznej.
Podsumowanie
Romowie nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie stanowią specyficzną grupę językową, kulturową i społeczną (Komuni- kat Komisji do Parlamentu Europejskiego, 2011), która cechuje się określonymi i ści- śle przestrzeganymi normami zachowania w relacjach międzyludzkich, co wynika z określonej hierarchii wartości. Specy- fika kulturowa ludności romskiej będąca jednocześnie wyznacznikiem narodowo- ści, do tego często bardzo odmienna od kultury większości ludności danego kraju, jest czynnikiem powodującym marginaliza- cję Romów w sferze edukacji, aktywności społecznej i zawodowej, a także wpływa na poziom ich życia. Dlatego w wielu państwach
europejskich, w tym w Polsce, realizowane są programy adresowane do mniejszości rom- skiej, które mają na celu aktywizację, inte- grację i poprawę sytuacji socjalnej i stopnia przynależności Romów do społecznościach lokalnych, i które biorą pod uwagę zarówno ogólne tendencje rozwoju cywilizacyjnego, jak i odmienność i tożsamość kulturowo- -etniczną ludności romskiej. Widoczne jest to również w obszarze edukacji, w tym udzielanej uczniom romskim pomocy psy- chologiczno-pedagogicznej, która nie tylko powinna brać pod uwagę sytuację socjokul- turową czy językową ucznia romskiego, ale też niezbędne nacelowanie na kształtowanie świadomości roli wykształcenia w życiu każdego człowieka, bez względu na jego pochodzenie etniczne, akceptowane normy zwyczajowe i kulturowe czy język, którym posługuje się w codziennej komunikacji w środowisku rodzinnym.
Literatura
GUS (2012). Raport z wyników. Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań 2011. Pobrano z https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lud_
raport_z_wynikow_NSP2011.pdf
GUS (2003). Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002.
Pobrano z https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/
raport_z_wynikow_nsp_ludnosci_i_miesz- kan_2002.pdf
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- -Społecznego i Komitetu Regionów, Unijne ramy dotyczące krajowych strategii integra- cji Romów do 2020 z dnia 5 kwietnia 2011 (KOM(2011)173). Pobrano z https://eur-lex.
europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CE LEX:52011DC0173&from=EN
Łuczak, A. (2015). Romowie na Warmii i Mazurach.
Szczecinek: Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku.
Milewski J. (red.) (2013). Leksykon „Sławni Romowie”. Radom: Radomskie Stowarzyszenie Romów Romano Waśt. Pobrano z http://www.
romowieradom.pl/psd/leksykon.pdf
Piąty raport dotyczący sytuacji mniejszości naro-
dowych i etnicznych oraz języka regionalnego w Rzeczypospolitej Polskiej. (2015). Pobrano z http://mniejszosci.narodowe.mswia.gov.pl/
download/86/19700/VRaportUstawowy.pdf Program integracji społeczności romskiej w Pol-
sce na lata 2014–2020. (2014). Pobrano z http://
mniejszosci.narodowe.mswia.gov.pl/mne/romo- wie/program-integracji-spol/8303,Program- -integracji-spolecznosci-romskiej-w-Polsce-na- -lata-2014-2020.html
Raport końcowy z Badania ewaluacyjnego „Pro- gramu na rzecz społeczności romskiej w Polsce”, realizowanego w ramach projektu „Q jakości – poprawa jakości funkcjonowania Programu Rom- skiego” (2011). Pobrano z https://rownosc.info/
media/uploads/raport-z-badania-ewaluacyjnego- -programu-na-rzecz-spolecznosci-romskiej-w- -polsce.pdf
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 października 2013 r. w sprawie orga- nizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci. Dz.U. 2013, poz. 1257.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających pod- trzymywanie poczucia to żsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz spo- łeczności posługującej się językiem regionalnym, Dz.U. z 2017 r., poz. 1627.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 sierpnia 2017 r. zmieniające rozporzą- dzenie w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w pub- licznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
Dz.U. 2017, poz. 1643.
Uchwała Nr 202/2014 Rady Ministrów z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Program integracji spo- łeczności romskiej w Polsce na lata 2014-2020”
(zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz.U. 2013, poz. 938 i 1646 oraz 2014 r. poz. 379, 911 i 1146).
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz.U. 1991, Nr 95, poz. 425, z późn. zm.
Ustawa z dnia z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświa- towe, Dz.U. z 2018 r. poz. 996, 1000, 1290, 1669.
Zaorska, M. (2015). Istota i specyfika działań logo- pedycznych wobec dzieci ze środowiska rom- skiego edukujących się w szkole podstawowej
ogólnodostępnej. Forum Logopedy, lipiec–sier- pień, 41–42.
Pozostałe źródła:
Sprawozdania z działalności Szkoły Podstawowej Nr 2 w Olsztynie za lata: 1999/2000, 2000/2001, 2001/2002, 2002/2003, 2003/2004, 2004/2005, 2005/2006, 2006/2007, 2015/2016.
Sprawozdanie z działalności Szkoły Podstawowej Nr 6 w Olsztynie w roku szkolnym 2015/2016.
Sprawozdanie z działalności Szkoły Podstawowej Nr 10 w Olsztynie w roku szkolnym 2015/2016.
Strona internetowa Szkoły Podstawowej nr 2 w Olsztynie: http://www.sp2olsztyn.pl
Strona internetowa romskiej świetlicy rodzinnej MOPS Olsztyn: https://mopsolsztyn.bip.gov.pl Strona internetowa Stowarzyszenia Kultury Rom-
skiej Hitano: http://hitano.pl
Strona internetowa Stowarzyszenia pozarządowego w Olsztynie: http://www.firmy.net/organizacje- -pozarzadowe,olsztyn.html
Zaorska, M. (2018). Niepublikowany wywiad z Adamem Fedorowiczem z dnia 2.11.2018 r.
Zaorska, M. (2018). Niepublikowany wywiad z Barbarą Berezowską, nauczycielką Oddziału Romskiego w Szkole Podstawowej nr 2 w Olszty- nie z dnia 2.11.2018 r.
The educational situation of children from the Romani community – with particular emphasis on the need for speech therapy (using the example of the city of Olsztyn) Romani children, due to the ethno-cultural and social specificity of the community in which they are brought up, constitute a group of pupils who require special assistance in determining the course of their school education, as well as directed support in the area of psychological and pedagogical assistance (also in the area of speech therapy). Therefore, this article presents not only the specificity of the Romani community in Poland, but also – based on the example of Olsztyn – the activities conducted for the Romani inhabitants of this city and their children studying in selected schools operating in the city.
Keywords: Romany, education, education of Romani children, psychological and pedagogical help, speech therapy, speech therapy for a Romani pupil.
!["Europa : zbliżenia, kontrowersje, perspektywy", red. Elżbieta Hałas, Lublin 2002 : [recenzja]]()