Rocznik Kultury Polskiej. R. 2017 - Biblioteka UMCS

2017

ROCZNIK

KULTURY

POLSKIEJ

2017

ROCZNIK

KULTURY

POLSKIEJ

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017SPIS TREŚCI ZAŁOŻENIA POLITYKI KULTURALNEJ NA 2018 ROK,

prof. Piotr Gliński, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego 5 REFLEKSJE NAD KULTURĄ Z PERSPEKTYWY

INSTYTUCJONALNEJ,

dr hab. Rafał Wiśniewski, prof. UKSW,

Dyrektor Narodowego Centrum Kultury 13

1. OBCHODY 100. ROCZNICY ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI RP 17

PROGRAM WIELOLETNI „NIEPODLEGŁA”,

(oprac. Biuro Programu „Niepodległa”) 18

2. DZIEDZINY KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO 27

ARCHIWA PAŃSTWOWE

(oprac. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych) 28

BIBLIOTEKI (oprac. Biblioteka Narodowa) 38

CENTRA KULTURY (oprac. Ośrodek Statystyki Kultury,

Urząd Statystyczny w Krakowie) 52

KINEMATOGRAFIA (oprac. Polski Instytut Sztuki Filmowej) 60 MUZEA (oprac. Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów) 69

MUZYKA (oprac. Instytut Muzyki i Tańca) 82

PRODUKCJA WYDAWNICZA (oprac. Biblioteka Narodowa) 90

RYNEK KSIĄŻKI (oprac. Instytut Książki) 98

SZKOLNICTWO ARTYSTYCZNE (oprac. Centrum Edukacji Artystycznej) 104

TANIEC (oprac. Instytut Muzyki i Tańca) 113

TEATR (oprac. Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego) 118 ZABYTKI (oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa) 128

3. KULTURA POLSKA ZA GRANICĄ 141

POLSKIE DZIEDZICTWO KULTUROWE ZA GRANICĄ (oprac. Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą

i Strat Wojennych MKiDN) 142

MIEJSCA PAMIĘCI NARODOWEJ ZA GRANICĄ (oprac. Departament Dziedzictwa Kulturowego

za Granicą i Strat Wojennych MKiDN) 162

RESTYTUCJA DÓBR KULTURY

(oprac. Departament Dziedzictwa Kulturowego

za Granicą i Strat Wojennych MKiDN) 169

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 SPIS TREŚCI 4. FINANSOWANIE I EKONOMIA KULTURY 175 WYDATKI MKIDN NA KULTURĘ

(oprac. Departament Własności Intelektualnej i Mediów MKiDN) 176 FINANSOWANIE KULTURY PRZEZ SAMORZĄDY* 187 SEKTORY KREATYWNE* 195

5. MEDIA PUBLICZNE 203

MEDIA PUBLICZNE W DOBIE CYFROWYCH ZMIAN TECHNOLOGICZNYCH

(oprac. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji) 204

6. UCZESTNICTWO W KULTURZE 217

CZYTELNICTWO (oprac. Biblioteka Narodowa) 218

AKTYWNOŚĆ KULTURALNA POLAKÓW – PRÓBY SEGMENTACJI* 226 MIEJSCE YOUTUBE’A W POLSKIEJ KULTURZE (oprac. Google Poland) 241 PAMIĘĆ ZBIOROWA* 250 UCZESTNICTWO W KULTURZE OSÓB STARSZYCH

(oprac. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, IS UKSW) 258

7. VARIA 267

DZIEDZICTWO NATURALNE

(oprac. NCK i Pracownia Badawcza Polskiego Pomiaru Postaw

i Wartości UKSW) 268

EUROPEJSKA NOC MUZEÓW W WARSZAWIE 2016 (oprac. NCK i Pracownia Badawcza Polskiego Pomiaru Postaw

i Wartości UKSW) 274

KULTURA DLA DZIECI* 282 PORTAL „ZAPISY TERRORU”

(oprac. Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego) 290 SESJA KOMITETU ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA W POLSCE

(oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa) 297

EUROPEJSKI ROK DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 2018

(oprac. Zespół Europejskiego Roku Dziedzictwa Kulturowego 2018, Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie) 301 * oprac. Narodowe Centrum Kultury

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

ZAŁOŻENIA POLITYKI KULTURALNEJ

NA 2018 ROK

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Kultura zajmuje ważne miejsce na liście priorytetów obecnego rządu. Znaj­

duje to odzwierciedlenie w działaniach Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które w aktywny sposób prowadzi politykę kulturalną. Do kluczo­

wych działań należą: zwiększanie nakładów na kulturę i ochronę dziedzictwa z budżetu centralnego, prowadzenie poważnej polityki historycznej oraz konsekwentne wprowadzanie zmian legislacyjnych z myślą o twórcach i arty­

stach oraz podmiotach działających w obszarze kultury. Wydarzeniem, które nada wyjątkowy charakter życiu kulturalnemu w 2018 roku, jest zbliżająca się setna rocznica odzyskania niepodległości.

OBCHODY 100-LECIA ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI

Święto Niepodległości zajmuje szczególne miejsce w kalendarzu świąt pań­

stwowych i narodowych. Polacy, pytani o to, które święta zasługują na szczegól­

ne upamiętnienie, najczęściej wskazują 11 Listopada. Dostrzegają wagę święta, które przypomina nam o pięknej historii Polski oraz staje się okazją do manifestowania dumy z tego, że jesteśmy Polakami. Z badań Narodowego Centrum Kultury wynika, że jest wyraźne oczekiwanie społeczne, żeby 100­lecie niepodległości zostało uczczone w szczególny sposób.

Rada Ministrów, mając na uwadze wyjątkowy charakter zbliżającej się rocznicy, doceniając ogromną wartość niepodległości oraz odpowiadając

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 na oczekiwania polskiego społeczeństwa, przyjęła Program Wieloletni „Niepod­

legła” na lata 2017–2021. Jego celem jest nie tylko świętowanie wydarzeń z przeszłości, ale także budowanie wspólnej przyszłości. Chcemy, aby dzia­

łania rozpoczęte w 2017 roku, a kontynuowane do 2021 roku, przyczyniły się do wzmocnienia wspólnoty obywatelskiej Polaków i kształtowania nowoczes­

nego patriotyzmu. Funkcję Pełnomocnika Rządu do spraw obchodów Stu­

lecia Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej sprawuje Jaro­

sław Sellin, sekretarz stanu w MKiDN.

Setna rocznica odzyskania niepodległości jest okazją nie tylko do przy­

pomnienia wydarzeń z 1918 roku, ale także pogłębionej refleksji nad całą historią Polski. W dziejach naszego narodu można dostrzec wartości, które przez wieki kształtowały jego tożsamość: dążenie do wolności, poszanowanie godności i praw człowieka oraz solidarność. W toku dziejów były impulsem do działania dla wielu pokoleń Polaków. Szczególnie uwidoczniły się w trak­

cie Konfederacji Barskiej, w życiu wielokulturowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, przy zawieraniu Unii Lubelskiej.

Program Wieloletni „Niepodległa” podzielony jest na trzy priorytety. Pierw­

szy obejmuje projekty realizowane przez instytucje podległe MKiDN, drugi – wsparcie działań lokalnych, a trzeci – obchody zagraniczne. Na szczególną uwagę zasługuje priorytet drugi, którego celem jest włączenie możliwie szero­

kiego grona Polaków w obchody. W jego ramach prowadzone są dwa pro­

gramy dotacyjne, w których o środki mogą ubiegać się organizacje pozarzą­

dowe i samorządowe instytucje kultury. Budowanie prawdziwej wspólnoty musi odbywać się w oparciu o inicjatywy oddolne. Święto Niepodległości jest świętem wszystkich Polaków i chcemy je obchodzić wspólnie, nieza­

leżnie od obecnych w społeczeństwie różnic: na wsi, w miastach małych i dużych, przy zaangażowaniu pojedynczych osób i dużych instytucji.

WZROST NAKŁADÓW NA KULTURĘ

Rok 2018 będzie kolejnym rokiem, w którym wzrosną nakłady na kulturę z budżetu państwa. Przy uwzględnieniu środków pozostających w dyspozycji MKiDN, innych resortów oraz Kancelarii Prezydenta wyniosą one łącznie prze­

szło 4 mld zł, co oznacza przeszło 20­procentowy wzrost od 2015 roku. Aspekt finansowy stanowi bardzo istotny element prowadzonej polityki kulturalnej.

Oprócz zwiększania nakładów na kulturę prowadzone są działania mające na celu tworzenie różnorodnych zachęt finansowych do prowadzenia działalno­

ści w obszarze kultury przez twórców i artystów oraz podmioty komercyjne.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 Uszczelnienie budżetu państwa, a w konsekwencji wzrost przychodów, pozwala na podejmowanie nowych zobowiązań. Na przełomie 2017 i 2018 roku z inicjatywy MKiDN tworzone są trzy nowe instytucje: Instytut Solidar­

ności i Męstwa (od grudnia 2017 r.), Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą (od 1.01.2018 r.) oraz Narodowy Instytut Architektu­

ry i Urbanistyki (od 1.01.2018 r.). Warto przypomnieć, że w ciągu ostatnich dwóch lat do listy instytucji prowadzonych przez MKiDN dołączyły: Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego, Polska Opera Królewska, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Państwowy Instytut Wydawniczy, Studio Filmów Rysunkowych w Bielsku­Białej, Studio Filmowe KRONIKA Polska Kronika Filmowa, Studio Miniatur Filmowych w Warszawie. Odpowiadają one na istotne braki, które występowały w polityce kulturalnej państwa.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspiera samorządy lokalne w prowadzeniu działalności kulturalnej. W ostatnim czasie do listy instytucji współprowadzonych przez MKiDN dodano m.in. Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie, Filharmonię im. Mieczysława Karłowicza w Szczecinie, Filharmonię Podkarpacką im. Artura Malawskiego w Rzeszo­

wie, Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze” im. Tadeusza Sygietyń skiego, Teatr Muzyczny w Łodzi, Filharmonię Łódzką, Filharmonię Łomżyńską, Orkiestrę Kameralną Polskiego Radia „Amadeus”, Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny, Centrum Paderewskiego w Kąśnej Dolnej.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego efektywnie wykorzy­

stuje środki europejskie. W 2018 roku planuje się realizację 99 projektów finansowanych z funduszy strukturalnych w ramach VIII osi priorytetowej Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Łączny budżet tych projektów to 1,7 mld zł, z czego dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regio nalnego (EFRR) wynosi 1,3 mld zł. Wśród beneficjentów programu znajdują się m.in. Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina, Muzeum Wsi Kieleckiej i Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie.

Rozwijamy system grantowy Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W ramach 30 programów wspierany jest szeroki zakres zadań z obszaru twórczości artystycznej, edukacji kulturalnej, literatury i promocji czytelnictwa, dziedzictwa kulturowego, prowadzone są modernizacje infra­

strukturalne. Dotacje udzielane są podmiotom niezależnym od MKiDN, w tym organizacjom pozarządowym, samorządowym instytucjom kultury oraz właścicielom zabytków.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 Kultura i dziedzictwo stanowią nie tylko obszar wydatkowania środków publicznych, ale także ważny czynnik rozwoju gospodarczego. MKiDN prowadzi działania służące wsparciu sektorów kreatywnych w Polsce.

Prowadzone są prace legislacyjne mające na celu stworzenie otoczenia przyjaznego przedstawicielom branż kreatywnych. Wprowadzane roz­

wiązania mają zapewnić równowagę pomiędzy wolnością a zapewnie ­ niem zysków z praw własności intelektualnej. Wsparcie sektorów krea­

tywnych wpisuje się w Strategię na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020.

POLITYKA HISTORYCZNA

W 2018 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego będzie konty­

nuowało prowadzenie efektywnej i przejrzystej polityki historycznej. Głów­

nymi jej filarami są: rozbudowa sieci muzeów, prowadzenie działalności badawczej, ochrona zabytków oraz odzyskiwanie dóbr kultury ukradzionych Polakom w czasie II wojny światowej.

W ramach rozbudowy sieci muzeów prowadzone są prace w kilkunastu instytucjach. 5 października 2017 r. ogłoszono międzynarodowy przetarg na budowę Muzeum Historii Polski w Cytadeli Warszawskiej. Rozpoczęcie prac budowlanych planowane jest na ostatni kwartał 2018 roku. W listopa­

dzie 2018 roku planowane jest otwarcie trzech nowych obiektów: Muzeum Żołnierzy Wyklętych w Ostrołęce, Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyń­

skiego w Świątyni Opatrzności Bożej oraz Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. Kontynuowane będą prace nad projektami Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, Muzeum Pamięci Sybiru, Muzeum Getta Warszawskiego. W połowie 2017 roku utworzone zostało Narodowe Muzeum Techniki w Warszawie. Zostaną w nim zaprezentowane zbiory byłego Muzeum Techniki i Przemysłu NOT w Warszawie.

Kolejny filar polityki historycznej to działalność badawcza. W 2016 roku powołany został Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego.

Jego zadaniem jest badanie, popularyzacja i dokumentowanie wiedzy na temat zbrodni nazistowskich i komunistycznych. Ośrodek ten prowadzi m.in. projekt „Zapisy Terroru”, w ramach którego w Internecie udostępniane są osobiste relacje konkretnych osób – ofiar i świadków zbrodni niemiec­

kich i sowieckich. W 2018 roku działania te zostaną uzupełnione i zintensy­

fikowane dzięki utworzeniu Instytutu Solidarności i Męstwa (rozpoczynają­

cego działalność w grudniu 2017 roku). Do jego zadań należy prowadzenie

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 badań historycznych oraz honorowanie i nagradzanie osób, które pomagały Polakom w czasie II wojny światowej, a także w latach powojennych.

W latach 2016–2017 przeprowadzono dwuetapowy konkurs na scena­

riusz filmu fabularnego o historii Polski, który cieszył się ogromnym zainte­

resowaniem. Nadesłano 856 pomysłów na film historyczny, na podstawie których powstało 48 treatmentów, a następnie 8 scenariuszy, spośród któ­

rych jury wyłoniło trójkę laureatów. Prace ze zwycięskimi scenariuszami będą kontynuowane w 2018 roku.

W ścisłym związku z polityką pamięci pozostają działania służące ochro­

nie obiektów zabytkowych. Dzięki działaniom MKiDN zwiększyły się środki przeznaczone na ten cel. Prognozowany budżet Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 2018 „Ochrona Zabytków” to 112 mln zł (wzrost o 37% w porównaniu do roku 2014). Dodatkowo z inicjatywy MKiDN utworzo­

no Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków, stanowiący niezależne źródło finan­

sowania ochrony zabytków. Prognozowany budżet Funduszu w 2018 roku to 20 mln zł. Równolegle prowadzone są działania edukacyjne, m.in. działania adresowane do władz i pracowników samorządowych (portal samorzadni.pl) oraz kampania społeczna „Krajobraz mojego miasta”, której celem jest przeciw­

działanie chaosowi reklamowemu w przestrzeni publicznej.

Pomimo upływu ponad 70 lat od zakończenia II wojny światowej nieroz­

wiązany pozostaje problem obiektów utraconych przez Polskę w czasie wojny. MKiDN podejmuje nieustanne wysiłki służące ich odzyskaniu. W 2017 roku została przyjęta porządkująca stan prawny ustawa o restytucji narodo­

wych dóbr kultury. Prowadzone są działania badawcze i informacyjne (m.in. utworzono portal prezentujący katalog strat wojennych dzielautracone.

gov.pl). Przedsięwzięcia te przynoszą wymierne rezultaty – w ciągu ostatnich pięciu lat odzyskaliśmy około 400 dzieł. Wciąż jednak poszukujemy wielu cennych obiektów.

ZMIANY W PRAWIE

Ważnym elementem polityki kulturalnej są zmiany legislacyjne prowadzone z inicjatywy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W chwili obecnej na różnym etapie znajdują się prace nad kilkunastoma ustawami istotnymi dla kultury i dziedzictwa w Polsce. Odnoszą się one do wielu aspektów życia kulturalnego i ochrony dziedzictwa: do sytuacji twórców, rynku audiowizual­

nego, działalności instytucji kultury, prawa autorskiego, ustaw regulujących działalność mediów publicznych i innych.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 Z dniem 1 stycznia 2018 roku wejdzie w życie nowelizacja ustawy o po­

datku dochodowym od osób fizycznych, dwukrotnie zwiększająca limit przychodów dla twórców, od którego można odliczyć 50% kosztów uzysku.

Oznacza to, że ustanowiony w 2013 roku limit zostanie zwiększony z około 80 tys. zł do około 160 tys. zł. Zmianę tę korzystnie odczuje szeroka grupa osób zajmujących się działalnością twórczą. Według szacunków Minister­

stwa Finansów podniesienie limitu oznacza w 2018 roku koszt dla budżetu państwa około 200 mln zł.

W 2018 roku wejdzie w życie ustawa o zachętach finansowych dla pro­

dukcji audiowizualnej. Jej celem jest pobudzenie rynku audiowizualnego poprzez stworzenie zachęt do realizacji na terenie Polski koprodukcji mię­

dzynarodowych. Oparta będzie na mechanizmie zwrotu około 25% kosztów kwalifikowanych ponoszonych przez producentów. Przyczyni się do popra­

wy konkurencyjności polskiego rynku audiowizualnego w porównaniu do rynków zagranicznych.

Kolejnym priorytetem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest nowelizacja ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kultu­

ralnej. Dokument ten ma charakter fundamentalny, ponieważ określa ramy funkcjonowania instytucji kultury w Polsce. Szukamy rozwiązań odpowiadają­

cych na kluczowe potrzeby artystów i organizatorów życia artystycznego w Polsce. Prace prowadzone są w dialogu ze środowiskami artystycznymi w ramach Ogólnopolskiej Konferencji Kultury. W 2017 roku odbyło się pięć sympozjów poświęconych poszczególnym dziedzinom sztuki (muzyka, teatr, taniec, sztuki plastyczne, sztuka tradycyjna) oraz sześć sympozjów regional­

nych poświęconych zagadnieniom wymagającym pogłębionego namysłu.

Wnioski z tych sympozjów staną się podstawą do nowelizacji ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej.

W 2018 roku kontynuowane będą prace nad zmianami w prawie autor­

skim. Na zaawansowanym etapie znajdują się prace nad ustawą o zbioro­

wym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, która wyeli­

minuje nieprawidłowości, jakie można było zaobserwować w ciągu ostatnich 20 lat. Trwają też prace nad nowelizacją rozporządzenia Ministra Kultury w sprawie określenia kategorii urządzeń i nośników służących do utrwalania utworów oraz opłat od tych urządzeń i nośników z tytułu ich sprzedaży przez producentów i importerów. Ich efektem będzie zwiększenie dochodów twór­

ców i artystów z tego tytułu.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego prowadzi prace nad kilkoma ustawami regulującymi funkcjonowanie mediów publicznych.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 Trwają prace nad nowelizacją ustawy o radiofonii i telewizji, która wprowadzi bardziej precyzyjną definicję misji publicznej. Kontynuowane są prace legisla­

cyjne służące zagwarantowaniu stabilnego finansowania zadań realizowa­

nych przez media publiczne.

INNE DZIAŁANIA

Wymienione zagadnienia nie wyczerpują listy ważnych przedsięwzięć, które Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego chciałoby zrealizować w 2018 roku. Wystarczy wspomnieć takie zagadnienia jak: projekt ustawy o dekoncentracji kapitału w mediach, realizację Narodowego Programu Roz­

woju Czytelnictwa, prowadzenie termomodernizacji szkół artystycznych czy działania prowadzone w obszarze digitalizacji.

Kultura, ochrona dziedzictwa oraz wspieranie działalności artystycznej zajmują priorytetowe miejsce w działaniach obecnego rządu i muszą otrzy­

mywać wsparcie ze strony państwa. Zadanie to realizujemy ze świadomo­

ścią różnorodności potrzeb. Zwiększamy nakłady na kulturę z budżetu pań­

stwa z myślą o instytucjach kultury, prowadzimy odpowiedzialną politykę historyczną, tworzymy przyjazne rozwiązania prawne dla twórców i podmiotów z branż kreatywnych. Naszym celem jest, aby polska polityka historyczno­

­kulturalna, zaniedbywana przez lata, była prowadzona na najwyższym światowym poziomie, a polska kultura mogła promieniować także na inne kraje europejskie, stając się źródłem twórczej inspiracji.

prof. dr hab. Piotr Gliński Wicepremier, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

REFLEKSJE NAD KULTURĄ

Z PERSPEKTYWY INSTYTUCJONALNEJ

Dyrektor Narodowego Centrum Kultury

Z nieukrywaną satysfakcją przekazuję Państwu kolejny numer „Rocznika Kultury Polskiej”, którego zawartość merytoryczna, indeks instytucji partner­

skich oraz struktura tematyczna odzwierciedlają wielowymiarowość działań realizowanych w obszarze kultury i dziedzictwa narodowego, a przede wszystkim ujawniają wielość zobowiązań wynikających z wdrażania polityki kulturalnej w Polsce. Nie tak często mamy do czynienia z ambitnym, a zarazem trudnym dziełem zintegrowania w zwartej pracy zróżnicowanych kontekstów i wielowymiarowości kultury, ze wskazaniem instytucji publicznych jako auto­

rów efektywnych studiów badawczych, autoewaluatorów programów i projek­

tów oraz zleceniodawców kluczowych studiów nad kulturą. Bieżący numer

„Rocznika Kultury Polskiej” to konsekwencja kooperacji różnych środowisk i podmiotów, próba skonstruowania swoistego forum współpracy w zakresie rozwoju i upowszechniania polskiej kultury.

Inspiracją do wyboru tekstów były zrealizowane badania i podejmowane działania, które pozwalają uzyskać koherentny obraz stanu eksploracji w ob­

szarze kultur lokalnych oraz kultury narodowej. Naczelnym zadaniem i wy­

zwaniem Narodowego Centrum Kultury jest przecież intencja włączania tematów kulturowo ważnych do dyskursu publicznego. Z tego względu struk­

tura „Rocznika Kultury Polskiej” wpisuje się w krajową i europejską debatę nad wyzwaniami stojącymi przed polityką kulturalną, a przede wszystkim pozycjonuje NCK jako aktywny podmiot podejmujący skuteczne inicjatywy

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 wspierające rozwój kulturowy Polski, a przez realizację zadań statutowych – wzmacniający narodowy i lokalne kapitały społeczne oraz potencjał obywa­

telski, który drzemie w społeczeństwie polskim, szczególnie na poziomie lokalnych wspólnot konstytuowanych przez poczucie tożsamości zbiorowych.

Misją NCK jest rozpatrywanie swoich zobowiązań w odniesieniu do dwóch aspektów: po pierwsze, do analizy podzielanych przez Polaków wartości i przekonań względem uczestnictwa w kulturze, po drugie, do polityki kultu­

ralnej MKiDN. NCK w sposób metodologicznie zdyscyplinowany wdraża po­

trzebę systematycznej refleksji nad dorobkiem poszczególnych instytucji kultury, uczestnictwem Polaków w kulturze, edukacją kulturalną bazującą na pamięci historycznej oraz nad ideą wspierania stałych badań nad kulturą.

Owe cele znajdują swoje odwzorowanie w strukturze wydanego „Rocznika Kultury Polskiej”. Całość poprzedza prezentacja „Założenia polityki kulturalnej na 2018 rok” prof. Piotra Glińskiego, Wicepremiera, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Do tematów wiodących należy także plan obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości przygotowany przez dyrektora Biura Programu

„Niepodległa” Jana Kowalskiego, warunkujący wiele inicjatyw w roku 2018.

NCK, budując i uczestnicząc w dyskursie dotyczącym kultury, jest zobowią­

zane dokonać bilansu toczonej dysputy w perspektywie ramowej – poznaw­

czej, perspektywie ogólnospołecznej – narodowej, także w perspektywie prakseologicznej. Stąd w opisie dziedzin kultury i dziedzictwa narodowego opracowania związane z archiwami państwowymi, bibliotekami, centrami kultury, kinematografią, instytucjami muzealnymi, teatrami i instytucjami muzycznymi, produkcją wydawniczą, rynkiem książek, szkolnictwem arty­

stycznym, tańcem i zabytkami. W składowych prezentujących kulturę polską za granicą znajdziemy tematy dotyczące polskiego dziedzictwa kulturowe ­ go za granicą, miejsc pamięci narodowej za granicą oraz restytucji dóbr kultury.

W „Roczniku Kultury Polskiej” ukazujemy kwestie finansowania i ekonomii kultury, w tym udziały kosztowe w strukturze wydatków gospodarstw domo­

wych na kulturę, strukturę wydatków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wraz z finansowaniem sektorów kreatywnych, wydatki na kul­

turę finansowane z budżetów wojewódzkich, resortów ministerialnych, wy­

datki budżetu jednostek samorządów terytorialnych na finansowanie kultury i dziedzictwa narodowego oraz wybrane wydatki na kulturę poniesione przez gospodarstwa domowe w Polsce. Temat mediów publicznych również znalazł swoją reprezentację w publikacji. Dopełnieniem deskryptywnego studium kultury w Polsce są wnioski i rekomendacje badań uczestnictwa w kulturze:

czytelnictwa, segmentacji i profilowania, miejsca YouTube’a w polskiej kulturze,

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 badań nad pamięcią zbiorową oraz związków kultury i aktywnej polityki senioralnej. Do nader oryginalnych obszarów eksploracji poznawczej należy zaliczyć streszczenia procesów badawczych zrealizowanych w ramach dzie­

dzictwa naturalnego, inicjatywy Europejskiej Nocy Muzeów w Warszawie, projektu kultury dla dzieci, portalu „Zapisy Terroru” Ośrodka Badań nad Tota­

litaryzmami im. Witolda Pileckiego, wniosków z sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa w Polsce oraz planów europejskiego roku dziedzictwa kulturo­

wego 2018.

Zawartość „Rocznika Kultury Polskiej” wynika z potrzeby włączania klu­

czowych i bieżących zagadnień do dyskursu publicznego, ale w sposób nie­

jako przefiltrowany, w postaci opracowań, streszczeń i rekomendacji, metodą inspirowania dyskusji o tematach istotnych. W zamierzeniu NCK bieżący numer stanowić ma dobrą praktykę w zakresie refleksji nad kulturą i dzie­

dzictwem narodowym. Dzielimy się z Czytelnikami przemyślaną publikacją, w której zawarto fundamentalne z perspektywy studiów nad kulturą analizy.

Dziękuję Autorom opracowań, recenzji oraz raportów z badań za podzie­

lenie się swoją wiedzą i doświadczeniem instytucjonalnym.

Życzę Czytelnikom, abyśmy potraktowali niniejszy „Rocznik Kultury Pol­

skiej” jako dobrą praktykę partnerskiej współpracy angażującej wiele insty­

tucji kultury w zarysowanie klarownego obrazu zmian w obszarach kultury i dziedzictwa narodowego. Miłej lektury!

dr hab. Rafał Wiśniewski, prof. UKSW Dyrektor Narodowego Centrum Kultury

OBCHODY

100. ROCZNICY ODZYSKANIA

NIEPODLEGŁOŚCI RP

1.

PROGRAM WIELOLETNI

„NIEPODLEGŁA”

Biuro Programu „Niepodległa”

W 2018 roku minie sto lat od odzyskania przez Polskę niepodległości. Z tej okazji uchwalony został przez Radę Ministrów Program Wieloletni „Niepod­

legła”, mający na celu wspólne przygotowywanie i świętowanie tej ważnej rocznicy. Stulecie odzyskania niepodległości ma być okazją nie tylko do uczczenia przeszłości, lecz także – do budowania wspólnej przyszłości.

Odzyskanie niepodległości przed stu laty było procesem trwającym nie dzień, a kilka lat. Aby to zaakcentować, program „Niepodległa” został rozło­

żony na lata 2017–2021. Tak pomyślany program pozwala na przypomnienie i upamiętnienie wielu wydarzeń, które wpłynęły na kształtowanie się Polski Niepodległej, w tym zwrócenie uwagi na rocznice świętowane do tej pory jedynie regionalnie i lokalnie.

JAK POLACY ŚWIĘTUJĄ

Podstawą do stworzenia Programu Wieloletniego „Niepodległa” były badania przeprowadzone przez Narodowe Centrum Kultury i TNS Polska w 2016 roku.

Jasno z nich wynika, że to właśnie Święto Niepodległości jest dla Polaków świętem zasługującym na szczególne upamiętnienie. Za takie uznało je 73%

badanych. Na kolejnych miejscach znalazły się: rocznica uchwalenia Konsty­

tucji 3 Maja (57%) oraz wybuchu Powstania Warszawskiego (36%) – obie ze znacznie mniejszą liczbą wskazań.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

KTÓRE Z NASTĘPUJĄCYCH ŚWIĄT/ROCZNIC ZASŁUGUJĄ NA SZCZEGÓLNE UPAMIĘTNIENIE? PROSZĘ WYBRAĆ PIĘĆ, ZACZYNAJĄC OD TEGO

NAJWAŻNIEJSZEGO.

Dane w [%], N=1512

11 listopada – Święto Niepodległości 73%

3 maja – Święto Trzeciego Maja, rocznica uchwalenia konstytucji 57%

1 sierpnia – Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego 36%

13 kwietnia – Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej 29%

1 września – Dzień weterana, rocznica wybuchu II wojny światowej 28%

8 maja – Dzień Zwycięstwa nad hitlerowskimi Niemcami 25%

1 maja – Święto Pracy 23%

15 sierpnia – Święto Wojska Polskiego i rocznica Bitwy Warszawskiej 23%

1 marca – Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych 21%

10 kwietnia – rocznica katastrofy smoleńskiej 17%

31 sierpnia – Dzień Solidarności i Wolności 17%

13 grudnia – Dzień Pamięci Ofiar Stanu Wojennego 16%

19 kwietnia – rocznica wybuchu powstania w getcie warszawskim 12%

4 czerwca – Dzień Wolności i Praw Obywatelskich 11%

17 września – rocznica agresji ZSRR na Polskę w trakcie II wojny światowej 7%

27 września – Dzień Podziemnego Państwa Polskiego 3%

Żadne 1%

Trudno powiedzieć 3%

Źródło: NCK/TNS Polska 2016

Wiele osób (83%) uczestnictwo w obchodach świąt narodowych uznaje za przejaw patriotyzmu, jednocześnie udział w tego typu uroczystościach deklaruje 6 na 10 Polek i Polaków, przy czym tylko co dziesiąty uczestniczy w imprezach zbiorowych. Tym samym jest to najmniej rozpowszechniony sposób świętowania – większość obchodzi święta w gronie rodzinnym (41%),

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

wśród przyjaciół i znajomych (14%), bądź biorąc udział w nabożeństwach lub innych wydarzeniach religijnych (13%).

Występuje zatem znaczna dysproporcja pomiędzy liczbą osób deklaru­

jących celebrowanie Święta Niepodległości a tymi, którzy biorą udział w oficjalnych obchodach świąt państwowych. Wynika to m.in. z koncentracji organizatorów na wydarzeniach centralnych, w których uczestniczyć może jedynie niewielka grupa osób. Działania programu „Niepodległa” w dużej mierze skupiają się na projektach regionalnych i lokalnych, a programy dota­

cyjne realizowane w ramach Programu są dofinansowaniem inicjatyw od­

dolnych realizowanych w całej Polsce, nie tylko w dużych aglomeracjach.

Tym samym, tworząc oficjalny kalendarz obchodów stulecia odzyskania niepodległości, do którego wpisane zostaną mniejsze inicjatywy – w tym grup nieformalnych – dąży się do zmniejszenia odsetka osób, które w ogóle nie mają zwyczaju brać udziału w uroczystościach związanych z ważnymi świętami narodowymi (32%).

W JAKI SPOSÓB OBCHODZI PAN(I) WAŻNE ŚWIĘTA NARODOWE, PAŃSTWOWE?

Dane w [%], N=1512

świętuję 62%

w gronie rodzinnym 41%

w gronie przyjaciół i znajomych 14%

poprzez udział w nabożeństwach lub innych wydarzeniach religijnych 13%

poprzez udział w imprezach zbiorowych, np. marsze, festyny 11%

w ogóle nie mam zwyczaju świętowania takich uroczystości 32%

trudno powiedzieć 5%

Źródło: NCK/TNS Polska 2016

W roli organizatorów obchodów Święta Niepodległości najchętniej wi­

dziani są przedstawiciele władz – lokalnych (46%) i centralnych (43%). Do­

piero w dalszej kolejności wymieniane są stacje telewizyjne, instytucje kul­

tury czy instytucje lokalne.

Co ciekawe, aż 6% ogółu ankietowanych wyraża chęć samodzielnej organizacji obchodów, przy czym połowa z nich podaje tę odpowiedź w swoim pierwszym wyborze. Celem programu „Niepodległa” jest pomoc w realizacji inicjatyw oddolnych i zwiększenie zaangażowania społecznego w tworzenie

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

nowych form obchodów świąt narodowych – tak, by powstały projekty od­

powiadające na potrzeby wszystkich Polaków.

W OBCHODY ŚWIĘTA NIEPODLEGŁOŚCI ANGAŻUJĄ SIĘ RÓŻNE INSTYTUCJE I ORGANIZACJE. GDYBY MIAŁ(A) PAN(I) WYBRAĆ WYDARZENIE ZE WZGLĘDU NA ORGANIZATORA, TO CZYJA PROPOZYCJA BYŁABY DLA PANA(I) NAJBARDZIEJ ATRAKCYJNA? PROSZĘ WSKAZAĆ DO TRZECH ODPOWIEDZI.

Dane w [%], N=1512

władz lokalnych 21%

46%

władz centralnych (rząd, prezydent) 20%

43%

stacji telewizyjnych 14%

30%

instytucji kulturalnych 11%

28%

Kościoła 8%

17%

4%

fundacji lub stowarzyszenia 13%

5%

koalicji lokalnych instytucji 12%

4%

nieformalnej grupy pasjonatów 12%

3%

chciałbym samodzielnie zorganizować obchody 6%

9%

trudno powiedzieć 9%

pierwsze wskazanie wszystkie wskazania

Źródło: NCK/TNS Polska 2016

OPIS PROGRAMU WIELOLETNIEGO

„NIEPODLEGŁA”

Program Wieloletni „Niepodległa” zakłada organizację obchodów na różnych poziomach życia społecznego, tak by móc zaangażować jak największą część społeczeństwa. Dlatego też działania realizowane w ramach obchodów podzielone zostały na trzy obszary, tzw. priorytety.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

W pierwszym priorytecie znalazły się projekty, za które są odpowiedzialne narodowe instytucje kultury podległe Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wśród kilkudziesięciu projektów znalazło się miejsce na wysta wy (m.in. „#dziedzictwo” w Muzeum Narodowym w Krakowie, „Znaki wol ności.

O trwaniu polskiej tożsamości narodowej w latach 1918–1989” w Zamku Królewskim w Warszawie, „Stulecie Awangardy w Polsce” w Muzeum Sztuki w Łodzi), koncerty (m.in. cykl koncertów symfonicznych „Powstało w wolnej Polsce”, realizowanych przez Filharmonię Narodową) oraz filmy (np. cykl

„Rzeczpospolita modernistyczna” realizowany przez Polski Instytut Sztuki Filmowej). Poza tym zaplanowano m.in. produkcję serii gier edukacyjnych, stworzenie murali, akcję „Narodowe Śpiewanie” (na wzór popularnego

„Narodo wego Czytania”).

Bezpośrednią odpowiedzią na wyniki badań są działania ujęte w priory­

tecie drugim. Mają one na celu przeniesienie ciężaru obchodów z uroczy­

stości centralnych na wydarzenia lokalne. Dostosowanie formy świętowania do lokalnych oczekiwań i możliwości uczestników przyczyni się do zbudo­

wania silnego poczucia wspólnoty obywatelskiej. W ramach tego priorytetu realizowane są dwa programy dotacyjne koordynowane przez Biuro Pro­

gramu „Niepodległa”. Program „Niepodległa” skierowany jest do samorządo­

wych instytucji kultury i organizacji pozarządowych, zaś program „Koalicje dla Niepodległej” ma na celu wsparcie lokalnych projektów realizowanych przez dwa lub więcej podmiotów. W ramach działań regionalnych i lokalnych dofinansowane zostaną również wybrane projekty zgłoszone przez woje­

wodów.

Za program zagraniczny obchodów (trzeci priorytet) odpowiada Instytut Adama Mickiewicza. Projekty realizowane i wspierane przez IAM zostały wpisane w siedem ścieżek tematycznych: „Ignacy Jan Paderewski. Ikona Niepodległości”, „Polonia i Polacy za granicą”, „Polki”, „Pokolenie Niepodle­

głej”, „Awangarda”, „Robotnicy” oraz „Duchowość Niepodległej”.

Istotną grupą działań uświetniających obchody są inicjatywy organizo­

wane poza formalnymi strukturami Programu Wieloletniego „Niepodległa”.

Organizatorzy ciekawych przedsięwzięć związanych ze stuleciem odzyska­

nia przez Polskę niepodległości, którzy angażują lokalne społeczności, mogą wystąpić o zgodę na korzystanie z oficjalnego logo obchodów oraz dodać swój projekt do kalendarium rocznicowych wydarzeń, włączając się tym samym w ogólnopolskie obchody. Informacja o projekcie pojawia się wów­

czas w bazie wydarzeń rocznicowych na oficjalnej stronie internetowej ob­

chodów (www.niepodlegla.gov.pl).

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

PIERWSZY ROK DZIAŁANIA PROGRAMU

Powołany w marcu 2017 roku Program Wieloletni „Niepodległa” ma już za sobą pierwsze sukcesy.

Wyniki pierwszego naboru w programie dotacyjnym „Niepodległa” po­

twierdziły podstawową tezę z programu „Niepodległa” o potrzebie organizo­

wania obchodów na szczeblu lokalnym. Mimo przypadającego na okres wakacyjny terminu składania wniosków, do Biura zgłoszono aż 672 projekty.

Sukces pierwszej edycji i duże zainteresowanie programem pozwala mieć nadzieję, że trend ten utrzyma się, a zaangażowanie Polek i Polaków w przy­

gotowywanie lokalnych obchodów będzie stale rosło.

W ramach tej edycji programu dotacyjnego „Niepodległa” dofinansowa­

nych zostanie 109 wniosków na łączną kwotę 3 mln złotych. Wśród benefi­

cjentów programu znalazły się 52 projekty złożone przez samorządowe instytucje kultury, 30 – przez stowarzyszenia, a 27 przez fundacje.

LICZBA PROJEKTÓW W PODZIALE NA RODZAJ INSTYTUCJI 27% fundacje

30% stowarzyszenia

52% samorządowe instytucje kultury

Źródło: opracowanie własne

Najwięcej środków trafi do wnioskodawców z województw: mazowiec­

kiego, małopolskiego, łódzkiego, dolnośląskiego i kujawsko­pomorskiego.

Kolejne nabory do programu dotacyjnego „Niepodległa”, a także do pro­

gramu „Koalicje dla Niepodległej” powtarzane będą corocznie – z nadzieją na wyłonienie i wsparcie następnych wartościowych projektów.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

WNIOSKI ZŁOŻONE A ZAKWALIFIKOWANE DO DOFINANSOWANIA – PODZIAŁ WEDŁUG WOJEWÓDZTW

POMORSKIE

KUJAWSKO-POMORSKIE

WARMIŃSKO-MAZURSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE

WIELKOPOLSKIE LUBUSKIE

DOLNOŚLĄSKIE

OPOLSKIE ŚLĄSKIE

MAŁOPOLSKIE PODKARPACKIE LUBELSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE

MAZOWIECKIE

ŁÓDZKIE

PODLASKIE

liczba wniosków prawidłowo złożonych liczba wniosków zakwalifikowanych do dofinansowania

4410 4911 10722

6313

378 278317 296

306

173 163

112122

91203

184

Źródło: opracowanie własne

PODSUMOWANIE

Przyświecające Programowi Wieloletniemu „Niepodległa” wartości to dąże­

nie do wolności, poszanowanie godności człowieka i jego praw oraz solidar­

ność. Wszystkich, dla których również są one ważne zachęcamy do włącze­

nia się we wspólne, radosne świętowanie setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Zainteresowanych wzięciem udziału w obchodach – zarówno w charakterze uczestników, jak i organizatorów wydarzeń – za ­ pra szamy na oficjalną stronę internetową obchodów stulecia odzyskania niepodległości www.niepodlegla.gov.pl.

Mamy nadzieję, że tak jak sto lat temu Polki i Polaków połączyła radość z odzyskanej wolności, tak i dzisiaj poczucie wspólnoty zostanie wzmocnione radością z okazji setnej rocznicy tego wydarzenia.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

WYBRANE PUBLIKACJE:

Oficjalna strona obchodów stulecia odzyskania niepodległości: niepodlegla.

gov.pl [dostęp: 17.10.2017].

Program Wieloletni „Niepodległa”, dostępny w Internecie: http://niepodlegla.

gov.pl/wp­content/uploads/2017/06/WPR_NIEPODLEGLA.pdf [dostęp:

17.10.2017].

Raport z badania zrealizowanego przez Dział Badań Narodowego Centrum Kultury wraz z TNS Polska na potrzeby Programu Wieloletniego „Niepodległa”, dostępny w Internecie: http://www.nck.pl/o­badaniu/ [dostęp: 17.10.2017].

Opracowanie: Jan Kowalski, Dyrektor Programu „Niepodległa”, kontakt@niepodlegla.gov.pl

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

DZIEDZINY KULTURY I DZIEDZICTWA

NARODOWEGO

2.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

ARCHIWA PAŃSTWOWE

Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych

Centralnym organem administracji rządowej w sprawach państwowego za­

sobu archiwalnego jest Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, które­

go działalność nadzoruje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Urząd Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwo­

wych od 21 kwietnia 2016 r. pełni dr Wojciech Woźniak.

Do zakresu działania Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych należy m.in. koordynowanie działalności archiwalnej na terenie Państwa, w tym nadzór nad gromadzeniem, ewidencjonowaniem, przechowywaniem, opraco­

wywaniem, udostępnianiem i zabezpieczaniem materiałów archiwalnych.

Archiwa państwowe działają na podstawie ustawy z dnia 14 lipca 1983 r.

o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz. U. z 2016 r. poz. 1506 z późn. zm.). Sieć archiwów państwowych tworzą trzy archiwa o charakterze centralnym:

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych,

Narodowe Archiwum Cyfrowe

oraz 30 archiwów wraz z ich 39 oddziałami zamiejscowymi i 3 ekspozyturami (stan na 20 listopada 2017 r.).

Archiwa państwowe wykonują ustawowe zadania z zakresu gromadzenia, przechowywania, zabezpieczania i udostępniania materiałów archiwalnych.

Sprawują także bieżący nadzór nad dokumentacją powstającą w urzędach

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 administracji państwowej i strukturach samorządu terytorialnego, a także w sądach, prokuraturach, instytucjach nauki i kultury oraz wielu innych.

ZASÓB ARCHIWÓW PAŃSTWOWYCH

Materiałami archiwalnymi wchodzącymi do narodowego zasobu archiwal­

nego są wszelkiego rodzaju akta i dokumenty, korespondencja, dokumen­

tacja finansowa, techniczna i statystyczna, mapy i plany, fotografie, filmy i mikrofilmy, nagrania dźwiękowe i wideofonowe, dokumenty elektroniczne oraz inna dokumentacja, bez względu na sposób jej wytworzenia, mająca zna­

czenie jako źródło informacji o wartości historycznej o działalności Państwa Polskiego, jego poszczególnych organów i innych państwowych jednostek organizacyjnych oraz o jego stosunkach z innymi państwami, o rozwoju życia społecznego i gospodarczego, o działalności organizacji o charakterze poli­

tycznym, społecznym i gospodarczym, zawodowym i wyznaniowym, o organi­

zacji i rozwoju nauki, kultury i sztuki, a także o działalności jednostek samo­

rządu terytorialnego i innych samorządowych jednostek organizacyjnych – powstała w przeszłości i powstająca współ cześnie.

ZASÓB ARCHIWALNY, ZGROMADZONY W ARCHIWACH PAŃSTWOWYCH, WEDŁUG STANU NA DZIEŃ 31 GRUDNIA 2016 R. OBEJMOWAŁ OGÓŁEM:

17 128 GB dokumentów elektronicznych

ponad 337 km bieżących akt

45 923 297 jednostek archiwalnych ZASÓB

ARCHIWALNY stan na dzień

31 grudnia 2016 r.

96 887 zespołów (zbiorów)

* Źródło danych: sprawozdania statystyczne KN­1 – działalność archiwalna według stanu na dzień 31 grudnia 2016 r.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 W archiwach państwowych zgromadzone dokumenty aktowe stanowią największą część zasobu archiwalnego, tj. 26 619 159 jednostek archiwal­

nych (ok. 58 % całego zasobu).

RODZAJE MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH

ZASÓB ARCHIWÓW

PAŃSTWOWYCH* % CAŁEGO ZASOBU

dokumentacja aktowa 26 619 159 57,96

fotografie 17 106 082 37,25

dokumentacja techniczna 966 918 2,11

kartografia 753 974 1,64

dokumenty pergaminowe i papierowe 142 314 0,31

nagrania dźwiękowe 61 702 0,13

pieczęcie 26 170 0,06

filmy 13 191 0,03

inne 233 787 0,51

razem 45 923 297 100

* Źródło danych: sprawozdania statystyczne KN­1 – działalność archiwalna według stanu na dzień 31 grudnia 2016 r.

Głównym czynnikiem kształtującym rozmiar zasobu archiwów państwo­

wych jest przejmowanie materiałów archiwalnych od twórców i przechowaw­

ców oraz z innych archiwów, a także zakupy i darowizny.

Archiwa państwowe w 2016 r. sprawowały nadzór nad 10 021 jednostka­

mi organizacyjnymi zarówno państwowymi, jak i samorządowymi, w których znajduje się ponad 545 mb materiałów archiwalnych powstających w toku ich działalności.

UDOSTĘPNIANIE

MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH

Archiwa państwowe udostępniają zbiory wszystkim zainteresowanym. Udo­

stępnianie zgromadzonych materiałów archiwalnych odbywa się zarówno w sposób bezpośredni – poprzez nieodpłatne umożliwienie użytkownikom osobistego zapoznania się z ich treścią w siedzibie archiwum, a także pośred­

nio, poprzez wykonanie na zlecenie użytkowników, w trybie odpłatnych usług, poszukiwania określonych informacji lub dokumentów oraz sporzą­

dzenie reprodukcji z zasobu danego archiwum. Archiwa państwowe pełnią

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 przy tym funkcję urzędów wiary publicznej. Z tego tytułu są uprawnione do wydawania zaświadczeń, uwierzytelnionych kopii i odpisów z przechowy­

wanych materiałów archiwalnych.

W 2016 r. ok. 27 000 osób prowadziło badania w czytelniach archiwów pań­

stwowych. Podczas ponad 80 000 wizyt skorzystano z ok. 1,6 mln jednostek.

UDOSTĘPNIANIE ZASOBU ARCHIWALNEGO W 2016 R.*

Udostępnianie bezpośrednie (w czytelniach archiwów)

Udostępnianie pośrednie

osoby odwiedziny udostępnione

jednostki kwerendy

27 322 80 641 1 614 991 73 156

* Źródło danych: sprawozdania statystyczne KN­1 – działalność archiwalna według stanu na dzień 31 grudnia 2016 r.

Podobnie jak w latach ubiegłych, najczęściej korzystano z zasobu archi­

wów państwowych w celu naukowym i genealogicznym. Znaczną grupę stanowiły także osoby, których celem odwiedzin było poszukiwanie tytułów własności. Użytkownicy ci zainteresowani byli m.in. dokumentami niezbęd­

nymi do regulacji stanu prawnego gruntów i nieruchomości, poszukiwali wpisów w księgach wieczystych, arkuszach posiadłości gruntowej, aktów własności ziemi lub aktów notarialnych. Niektóre archiwa państwowe, podob­

nie jak w roku poprzednim, przyjmowały licznych użytkowników z Ukrainy, prowadzących poszukiwania dokumentów potrzebnych do uzyskania Karty Polaka.

W 2016 r. archiwa państwowe zrealizowały 73 156 kwerend na podsta­

wie zasobu archiwalnego, czyli przeprowadziły na zlecenie użytkowników poszukiwania wskazanych dokumentów lub informacji. W porównaniu z rokiem poprzednim, liczba wykonanych kwerend wzrosła o 9,18%.

Dominującym typem kwerend realizowanych w 2016 r. były poszukiwa­

nia genealogiczne (26 440 wniosków). Drugą pod względem liczebności grupę kwerend stanowiły poszukiwania o charakterze własnościowym (19 001 wniosków). Kwerend o charakterze socjalnym zrealizowano 11 302.

Najrzadziej przeprowadzano kwerendy w celach naukowych (2258 wnio­

sków) – badacze zdecydowanie częściej wybierają możliwość bezpośred­

niego korzystania z materiałów archiwalnych w czytelniach archiwów pań­

stwowych.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 KWERENDY WEDŁUG CELU POSZUKIWAŃ

genealogiczne

36% genealogiczne 15% socjalne

19% inne

26% własnościowe

własnościowe

socjalne naukowe 3% naukowe

inne

* Źródło danych: sprawozdania statystyczne KN­1 – działalność archiwalna według stanu na dzień 31 grudnia 2016 r.

Z materiałów zgromadzonych w archiwach państwowych można korzy­

stać również za pośrednictwem serwisów internetowych, m.in. szukajwarchi­

wach.pl, genealogiawarchiwach.pl. Archiwa państwowe systematycznie zwiększają liczbę prezentowanych w Internecie kopii cyfrowych, które publikowane są także na stronach internetowych archiwów, w bibliotekach cyfrowych oraz serwisach innych instytucji współpracujących.

W obsługującym całą sieć archiwów państwowych serwisie szukaj­

warchiwach.pl, administrowanym przez Narodowe Archiwum Cyfrowe, według stanu na 20 listopada 2017 r. prezentowano 27 087 543 cyfrowe kopie materiałów archiwalnych.

SZUKAJWARCHIWACH.PL – PREZENTOWANE KOPIE CYFROWE MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH

2013 r.

7 800 000

2014 r.

14 019 684

2015 r.

17 886 575

2016 r.

21 363 406

* Źródło danych: sprawozdania opisowe z działalności Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych oraz archiwów państwowych za lata 2013–2016

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 Dostęp on­line do 3 171 905 skanów akt metrykalnych i ewidencji lud­

ności z terenu województwa kujawsko­pomorskiego (według stanu na dzień 31 grudnia 2016 r.) zapewniał portal genealogiawarchiwach.pl, uruchomiony w ramach realizowanego przez Archiwum Państwowe w Toruniu oraz Archi­

wum Państwowe w Bydgoszczy projektu „Źródła genealogiczne mieszkań­

ców województwa kujawsko­pomorskiego”.

Dane o zasobie archiwalnym oraz różnych funkcjach pełnionych przez archiwa gromadzone są w Zintegrowanym Systemie Informacji Archiwalnej ZoSIA. Narzędzie to decyzją Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych zostało zbudowane i administrowane jest przez Narodowe Archiwum Cyfrowe.

POPULARYZACJA WIEDZY

O MATERIAŁACH ARCHIWALNYCH I ARCHIWACH

Popularyzacja wiedzy o materiałach archiwalnych i archiwach należy do ustawowych zadań archiwów państwowych. Działania w zakresie populary­

zacji wiedzy o materiałach archiwalnych i archiwach przyjmują różnorodne formy, wśród których wymienić należy m.in.:

prezentowanie wystaw okolicznościowych i tematycznych (zarówno trady­

cyjnych, jak również wirtualnych);

udział w uroczystościach związanych z obchodami rocznic, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym;

organizowanie warsztatów oraz spotkań o charakterze edukacyjnym (m.in.

warsztaty genealogiczne, warsztaty archiwalno­historyczne);

organizowanie i współorganizowanie konkursów dla dzieci i młodzieży (m.in.

gry miejskie, konkursy dotyczące historii regionalnej);

przygotowanie i przeprowadzanie warsztatów dla nauczycieli historii, historii i społeczeństwa, wiedzy o społeczeństwie (m.in. w ramach współ­

pracy z Mazowieckim Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli);

uczestnictwo w cyklicznych imprezach kulturalnych i edukacyjnych o za­

sięgu regionalnym, ogólnopolskim lub międzynarodowym, festiwalach nauki (m.in. w Nocy Muzeów, Filmowej Nocy Muzeów, Nocnym Szlaku Kulturalnym, ogólnopolskiej akcji „Dzień Przedsiębiorczości”, Dniu Żołnierzy Wyklętych, Zachodniopomorskim Festiwalu Nauki, Międzynarodowym Dniu Archiwów, Europejskich Dniach Dziedzictwa);

realizowanie projektów edukacyjnych (m.in. lekcje archiwalne, warsztaty);

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 kontynuowanie cyklicznych spotkań o charakterze edukacyjnym (m.in. spotka­

nia z dokumentem, spotkania dotyczące rodzinnych archiwów);

przygotowywanie publikacji (m.in. publikacje źródłowe, katalogi wystaw, informatory i przewodniki po zasobie, artykuły popularnonaukowe).

Łącznie w 2016 r. archiwa państwowe zorganizowały lub współorganizowa­

ły ponad 420 wystaw tradycyjnych. Przygotowano także ponad 400 wystaw i prezentacji wirtualnych. Liczba zrealizowanych projektów edukacyjnych, z których znaczną część stanowiły lekcje archiwalne, przekroczyła 1000.

Ponadto z udziałem archiwów państwowych lub ich pracowników wydano 360 publikacji.

Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przygotowała i wydała 11 publikacji dotyczących zarówno problematyki archiwistycznej (np. Zabez­

pieczanie i udostępnianie archiwalnych zasobów archiwów kościelnych), jak i historycznej (np. Dwa bratanki. Dokumenty i materiały do stosunków polsko­

­węgierskich 1918­1920). Cyklicznie ukazuje się czasopismo „Archeion” – najstarsze wydawane w Polsce czasopismo naukowe poświęcone sprawom archiwalnym.

DIGITALIZACJA ZASOBU ARCHIWÓW PAŃSTWOWYCH

Digitalizacja zasobu archiwów państwowych prowadzona jest zgodnie z obowiązującą „Strategią Archiwów Państwowych na lata 2010–2020”, której realizacja ma przede wszystkim służyć zaspokajaniu potrzeb infor­

macyjnych społeczeństwa oraz udostępnieniu zasobu archiwalnego on­line.

Skanowaniu poddawano oryginały materiałów archiwalnych i mikrofilmy.

W 2016 r. kontynuowano działania związane z digitalizacją zasobu archiwal­

nego oraz prezentacją uzyskanych kopii cyfrowych w Internecie.

Pozyskaniem znacznej liczby kopii cyfrowych zaowocowała również współpraca ze środowiskami genealogicznymi, a także muzeami, bibliote­

kami i organizacjami społecznymi, m.in. Muzeum Romantyzmu w Opinogórze, United States Holocaust Museum i Instytutem Yad Vashem.

Coraz szerszy dostęp społeczeństwa do Internetu oraz świadomość jego potencjału powoduje zwiększenie zainteresowania zasobem archiwalnym nie tylko zawodowych historyków, ale też osób, które hobbystycznie sięgają po wybrane rodzaje akt. Archiwa państwowe, wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, poddały digitalizacji akta stanu cywilnego z XIX i XX w.

z terenu całego kraju, akta metrykalne tzw. zabużańskie, a także akta związa­

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 ne m.in. z: historią miast, regionów i ziem, działalnością partii politycznych, odzyskaniem niepodległości oraz Polskim Państwem Podziemnym. Digitali­

zacji były poddawane akta ze względu na ich zły stan fizyczny (ochrona przed zniszczeniem) oraz o szczególnej wartości naukowej i historycznej. Łącznie w 2016 r. zgromadzone przez archiwa państwowe zbiory cyfrowych kopii materiałów archiwalnych zwiększyły się o prawie 10 mln.

Opracowano również „Strategię digitalizacji zasobu archiwów państwo­

wych na lata 2018–2023”, wyznaczając nowe cele w tej dziedzinie. W ramach realizacji Strategii do 2023 r. planowane jest wykonanie 55 mln kopii cyfrowych.

RETROKONWERSJA

POMOCY ARCHIWALNYCH

W 2016 r. zainicjowano „Program retrokonwersji pomocy archiwalnych”, którego celem jest cyfryzacja papierowych pomocy informacyjnych i ich udostępnienie w Internecie. Retrokonwersja oznacza przenoszenie opisów jednostek archiwalnych z inwentarzy książkowych i innych pomocy informa­

cyjnych z postaci papierowej do baz danych i systemów teleinformatycznych.

Do końca września 2017 r. archiwa państwowe wykonały 82% rocznego planu, z ponad 6,3 mln jednostek archiwalnych do przepisania wykonano 5,4 mln opisów jednostek. Prace będą kontynuowane w 2018 r. W sumie do przepisania pozostaje 13 mln jednostek archiwalnych w 32 archiwach pań­

stwowych uczestniczących w programie retrokonwersji.

Dla użytkowników retrokonwersja oznacza przede wszystkim możliwość korzystania on­line z inwentarzy, katalogów dostępnych dotychczas wyłącz­

nie stacjonarnie w archiwach państwowych.

DOTACJE NACZELNEGO DYREKTORA ARCHIWÓW PAŃSTWOWYCH

Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych wspiera finansowo także działal­

ność archiwalną organizacji pozarządowych. W związku z tym w 2016 roku zorganizowano:

konkurs dotyczący zadania publicznego „Wspieranie działań archiwalnych 2016”. Środki zostały przeznaczone na prace z zakresu ewidencjonowania, przechowywania, opracowania, udostępniania oraz zabezpieczania materia łów archiwalnych, przechowywanych przez podmioty ze sfery niepaństwowego zasobu archiwalnego;

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 konkurs na realizację zadania publicznego: „Wspieranie działań archiwal­

nych w zakresie niepaństwowego zasobu archiwalnego 2016 – priorytet digitalizacja”. Środki zostały przeznaczone na digitalizację materiałów archiwalnych przechowywanych w podmiotach ze sfery niepaństwowego zasobu archiwalnego.

WSPÓŁPRACA

Z INSTYTUCJAMI POLONIJNYMI

W 2016 r. w ramach kontynuowanego programu pomocy instytucjom polonij­

nym wsparciem objęto 15 ośrodków polskich poza krajem. Wśród benefi­

cjentów pomocy znalazły się w głównej mierze instytucje stowarzyszone w Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie, m.in.: Biblioteka Polska im. Ignacego Domeyki w Argentynie, Biblioteka Polska w Paryżu, Biblioteka Polska POSK w Londynie, Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie, Studium Polski Podziemnej w Londynie, Papieski Instytut Studiów Kościelnych w Rzymie czy Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. W wyniku przeprowadzonych działań archiwalnych upo­

rządkowano, zewidencjo nowano i zabezpieczono kilkadziesiąt zbiorów, zespołów i kolekcji archiwalnych.

INWESTYCJE

Realizowane są prace przygotowawcze związane z budową siedziby Narodo­

wego Archiwum Cyfrowego przy ul. Ordona w Warszawie oraz Wieloletnim Programem Inwestycyjnym „Budowa archiwów państwowych 2018–2023”.

W trakcie realizacji są następujące inwestycje: budowa nowej siedziby Archiwum Państwowego w Białymstoku (planowany termin otwarcia z po­

czątkiem 2018 r.) oraz Archiwum Narodowego w Krakowie (zakończenie inwestycji przewidziano w 2020 r.).

WYBRANE PUBLIKACJE:

„Archeion” 2016, t. 117.

Archiwa społeczne. Modele współpracy z państwem. (Community Archives.

Models of Cooperation with the State), Ośrodek KARTA, Warszawa 2015.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 Electronic records and access to archive resources via Internet (Colloquia Jerzy Skowronek dedicata 2013), red. nauk. A. Laszuk, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2015.

D. Grot, Ku przeszłości otwartej. Dostępność archiwów państwowych w Polsce w latach 1918–2014, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2015.

Pamięć państw i narodów. Lista światowa Programu UNESCO Pamięć Świata, oprac. B. Berska, W. Stępniak, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2011.

Raport Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych 2014, Warszawa 2015.

A. Rosa, Funkcja edukacyjna archiwów, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2012.

Strategia archiwów państwowych na lata 2010–2020, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2011.

Opracowanie: autor zbiorowy, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, ndap@archiwa.gov.pl

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017

BIBLIOTEKI

Biblioteka Narodowa

Biblioteki funkcjonujące jako instytucje kultury, oświaty i nauki podążają za globalnymi zmianami. Ważne jest tempo oraz poziom dostosowania pracy bibliotek do kierunku i zakresu zachodzących zmian, poszukiwania nowych modeli działania zgodnych z ogólnymi tendencjami, uwzględniającymi ak­

tualne potrzeby środowisk, w których działają lub grup, dla których zostały powołane, ale również wyprzedzających je, co prognozować można na pod­

stawie stałych obserwacji badawczych, analiz ilościowych i jakościowych.

Kierunki zmian, jakie zachodzą w bibliotekach, były tematem obrad tegorocznego Kongresu IFLA we Wrocławiu¹, gdzie prezentowano projekty i rozwiązania wytyczające ich przyszłość. Dotyczy to m.in. równego dostępu do informacji w bibliotekach oraz obsługi czytelników o specjalnych potrze­

bach, w tym osób niewidomych i z autyzmem, wywodzących się z lokalnych mniejszości językowych i kulturowych. Akcentowano również ideę bibliote­

ki proaktywnej, której celem jest integrowanie obsługiwanej społeczności, zainteresowanie jej biblioteką i angażowanie w jej działalność, wykorzystanie tzw. maker spaces, czyli przestrzeni bibliotecznych służących użytkowni­

kom biblioteki do realizacji innowacyjnych pomysłów podczas zajęć grupo­

wych o charakterze warsztatowym. Ponadto wskazywano na bardzo ważną rolę bibliotek wobec nasilającego się rozprzestrzeniania tzw. „fake news”, czyli fałszywych informacji w Internecie. Także nowy projekt IFLA (Global 1 https://2017.ifla.org/ [dostęp: 22.09.2017].

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 Vision Discussion), skierowany do bibliotekarzy z całego świata, ma służyć określaniu kształtu współczesnego i przyszłego bibliotekarstwa (global­

vision.ifla.org/vote).

W nurt tych zmian wpisuje się rządowy Program Wieloletni „Narodowy Pro gram Rozwoju Czytelnictwa” na lata 2016–2020, którego celem jest zwięk­

szenie atrakcyjności bibliotek w Polsce². Projekt skierowany do bibliotek publicznych, pedagogicznych i szkolnych jest elementem szerszej koncepcji zmian, m.in. w zakresie infrastruktury bibliotecznej, podnoszenia kwalifikacji i kompetencji pracowników bibliotek, w tym w zakresie zarządzania, a także poszerzania usług oraz budowania relacji (współpracy) między bibliotekami różnych sieci.

Tendencją obserwowaną od kilku lat w bibliotekach w Polsce jest kon­

centrowanie usług bibliotecznych w placówkach silniejszych, wielofunkcyj­

nych. Coraz ważniejsze staje się ich usytuowanie, sąsiedztwo innych insty­

tucji, możliwość współpracy.

W 2016 r. funkcjonowało w Polsce ok. 32,5 tys. bibliotek różnych typów³, w tym największą ich część stanowiły biblioteki szkolne (21 212)⁴, publiczne (7984) i naukowe (938). W porównaniu z ich potencjałem (94,2%) pozostałe typy są liczebnym uzupełnieniem, choć działalność tych bibliotek (zgromadzo­

ne zbiory, profil wykształcenia kadry, oferowane usługi) należy do unikal nych i zaspokajających potrzeby wąsko wyspecjalizowanych grup użytkowni ków.

2 Program składa się z trzech priorytetów: 1) Zakup nowości wydawniczych do bibliotek publicznych (skierowany do bibliotek publicznych), 2) Infrastruktura bibliotek 2016–2020 (przeznaczony dla bibliotek publicznych), 3) Rozwijanie zainteresowań uczniów poprzez promowanie i wspieranie rozwoju czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży, w tym zakup nowości wydawniczych (przeznaczony dla bibliotek szkolnych i pedagogicznych), http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona­

­glowna/finansowanie­i­mecenat/narodowy­program­rozwoju­czytelnictwa.

php [dostęp: 22.09.2017].

3 Na podstawie corocznych badań GUS, które obejmują biblioteki: publiczne, naukowe, pedagogiczne, fachowe, fachowo­beletrystyczne, ośrodków ointe oraz towarzystw naukowych (w 2016 r. badaniem objętych było łącznie 9567 placówek bibliotecznych). Działalność bibliotek szkolnych rejestrowana jest poprzez System Informacji Oświatowej Ministerstwa Edukacji Narodowej (SIO). Badania pozostałych typów bibliotek, np. więziennych, wojskowych­

­oświatowych, parafialnych, kościelnych, nie są realizowane cyklicznie i mają zróżnicowaną metodologię.

4 Dane SIO za 2015 r.

ROCZNIK KULTURY POLSKIEJ 2017 W porównaniu z ubiegłym rokiem liczba placówek bibliotecznych rejestro­

wanych w GUS zmniejszyła się o 142: najwięcej ubyło placówek z sieci bibliotek publicznych (o 66), naukowych (o 63), wśród pozostałych typów bibliotek fachowych (o 13). Należy podkreślić fakt utrzymania potencjału instytucjonalnego tych bibliotek, których liczba w ostatnich latach była ograniczana, a w 2016 roku ustabilizowała się, w tym bibliotek pedagogicz­

nych i ich filii (272), bibliotek fachowo­beletrystycznych (53), bibliotek ośrodków informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej (21) oraz biblio­

tek towarzystw naukowych (12). Wśród bibliotek funkcjonujących w 2016 r.

(nierejestrowanych przez GUS) należy wymienić 118 bibliotek wojskowo­

­oświatowych, 157 bibliotek więziennych, 1480 bibliotek parafialnych⁵. BIBLIOTEKI W POLSCE W 2016 ROKU Z PODZIAŁEM NA TYPY (W %)

24% publiczne

65% szkolne 3% naukowe

1% pedagogiczne 1% fachowe

1% pozostałe (fachowo-beletrystyczne, ointe, towarzystw naukowych, wojskowo-oświatowe, więzienne) 5% parafialne

Źródło: opracowanie własne

Z analiz prowadzonych na podstawie danych GUS⁶ wynika, iż proces ograniczania placówek bibliotecznych utrzymuje się wśród typów bibliotek,

5 Źródło: B. Budyńska, M. Jezierska, G. Lewandowicz­Nosal, G. Walczewska­

­Klimczak, Biblioteki w Polsce w 2012 r., Warszawa 2016, http://ksiegarnia.

bn.org.pl/396/Biblioteki­w­Polsce­w­2012­roku.html [dostęp: 22.09.2017].

6 W materiale omawiany jest stan, potencjał i wykorzystanie bibliotek objętych badaniem GUS (publicznych, naukowych, pedagogicznych, fachowych, fachowo­beletrystycznych, ointe oraz towarzystw naukowych).