UNIWERSYTET
PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY w SIEDLCACH
WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY
Szymon Maciołek
PRZYGOTOWANIE SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH JAKO INSTYTUCJI EDUKACYJNYCH DO DZIAŁANIA
W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH
Praca doktorska
napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Mariana Cieślarczyka
Siedlce, 2017 r.
5 SPIS TREŚCI
WSTĘP ... 9
ROZDZIAŁ I. TEORETYCZNE I FORMALNE PODSTAWY BADAŃ ... 13
1. Ewolucja zjawiska bezpieczeństwa na przestrzeni wieków ... 13
1.1.Koncepcje bezpieczeństwa w starożytności i średniowieczu ... 14
1.2. Nowożytne koncepcje bezpieczeństwa (Renesans, wiek XVII, Oświecenie i Romantyzm) ... 17
1.3. Bezpieczeństwo w koncepcjach współczesnej filozofii ... 23
1.4. Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych ... 37
2. Współczesne rozumienie bezpieczeństwa i kultury bezpieczeństwa ... 45
3. Kryzys i sytuacja kryzysowa w literaturze przedmiotu i aktach prawnych ... 62
4. Proces zarządzania kryzysowego ... 72
5. System zarządzania kryzysowego i jego funkcjonowanie w systemie obronnym RP ... 80
5.1.Struktury zarządzania kryzysowego ... 80
5.2. Zarządzanie ryzykiem ... 82
5.3. Strategia działania ... 87
5.4. Planowanie i procedury ... 88
5.5. Współdziałanie ... 90
5.6. Świadomość społeczna ... 91
5.7. Ćwiczenia ... 93
6. Zasady sprawnego działania w sytuacjach kryzysowych w szkole ... 96
7. Rodzaje zagrożeń i sytuacji kryzysowych w szkołach ... 100
7.1. Pojęcie zagrożenia w literaturze przedmiotu ... 100
7.2. Podział zagrożeń w literaturze przedmiotu ... 103
7.3. Charakterystyka wybranych zagrożeń bezpieczeństwa szkoły ... 115
7.3.1. Uzależnienia ... 118
7.3.2. Zagrożenia epidemiologiczne i choroby zakaźne ... 122
7.3.3. Skażenia biologiczne ... 128
7.3.4. Skażenie radiacyjne ... 129
7.3.5. Skażenie chemiczne ... 133
7.3.6. Pożary ... 135
7.3.7. Wypadki ... 138
6
7.3.8. Próby samobójcze i samobójstwa ... 139
7.3.9. Agresja i przemoc ... 140
7.3.10. Atak terrorystyczny ... 161
8. Szkoła wobec współczesnych wyzwań bezpieczeństwa ... 165
8.1. Charakterystyka oświaty w Polsce. ... 166
8.2. Regulacje formalne dotyczące bezpieczeństwa w szkołach ... 174
8.3. Edukacja dla bezpieczeństwa jako element przygotowania do działania w sytuacjach kryzysowych ... 198
9. Znaczenie kultury bezpieczeństwa kadry i uczniów dla zapewnienia bezpieczeństwa w szkołach ... 214
ROZDZIAŁ II. METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ ... 217
1. Rozważania wstępne ... 217
2. Przedmiot i cel badań ... 219
3. Ogólny problem badawczy i problemy szczegółowe ... 222
4. Metoda badań oraz zastosowane techniki i narzędzia badawcze ... 224
5. Teren i organizacja badań ... 231
6. Charakterystyka badanej próby populacji ... 236
ROZDZIAŁ III. WYNIKI BADAŃ WŁASNYCH ... 243
1. Poczucie bezpieczeństwa uczniów i kadry dydaktycznej ... 244
2. Zagrożenia dla bezpieczeństwa szkoły w świadomości uczniów i nauczycieli ... 249
3. Przygotowanie do działania i współdziałania w sytuacjach kryzysowych młodzieży i personelu szkół ... 259
4. Przygotowanie szkół do sytuacji kryzysowych w sferze materialnej ... 275
5. Przygotowanie szkół do sytuacji kryzysowych w sferze formalno-prawnej i organizacyjnej ... 286
6. Formy edukacji stosowane przez szkoły w zakresie przygotowania młodzieży i personelu do przeciwdziałania i działania w sytuacjach zagrożenia oraz ich efekty ... 310
ROZDZIAŁ IV. DZIAŁANIA, JAKIE NALEŻY PODJĄĆ W CELU POPRAWY BEZ- PIECZEŃSTWA UCZNIÓW I PERSONELU SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH ... 329
1. Kilka refleksji ogólnych ... 329
2. O potrzebie diagnozowania i doskonalenia kultury bezpieczeństwa w szkołach ... 330
2.1. W nawiązaniu do teorii ... 330
3. Rozwiązania w sferze organizacyjnej i materialnej służące poprawie bezpieczeństwa szkół .. 336
3.1. Dyżury nauczycieli ... 336
7
3.2. System monitoringu wizyjnego ... 337
3.3. System kontroli wejść i wyjść na teren szkoły ... 338
3.4. Procedury ... 340
3.5. Szkolenia ... 347
4. Przygotowanie szkół do działania na wypadek sytuacji kryzysowych wyzwaniem dla Edukacji dla bezpieczeństwa ... 351
5. Kadra szkół i ich kultura bezpieczeństwa ... 361
5.1. Uwagi ogólne ... 361
5.2. Dobór do zawodu i kształcenie nauczycieli ... 363
5.3. Czynnik ekonomiczny ... 365
6. Propozycje dotyczące poprawy przygotowywania się szkół do wybranych zagrożeń ... 367
6.1. Pożary ... 367
6.2. Atak terrorystyczny ... 369
6.3. Agresja i przemoc ... 371
6.4. Zdarzenia wymagające udzielenia pierwszej pomocy ... 373
ZAKOŃCZENIE ... 375
BIBLIOGRAFIA ... 381
SPIS RYSUNKÓW ... 397
SPIS TABEL ... 397
SPIS DIAGRAMÓW ... 399
ZAŁĄCZNIKI ... 401
8
9 WSTĘP
W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w art. 3 czytamy, że „Każdy człowiek ma pra- wo do życia i wolności i bezpieczeństwa swojej osoby” 1. Przesłanie wyrażone w tym dokumencie, pomimo wpływu wielu lat od jego uchwalenia, nie traci na swej aktualności. Poszanowanie życia i wolności po licznych wojnach, konfliktach i sporach stało się sprawą nadrzędną, aczkolwiek i współcześnie istnieje wiele przypadków łamania tych norm. Faktem jest jednak, że tego rodzaju przypadki, odbierane są przez większość społeczeństwa jako zachowania niepożądane, uwłaczające godności istnienia ludzkiego.
Zmiany zapoczątkowane w Polsce po roku 1989 wpisały się znacząco w proces przemian politycznych, ustrojowych, gospodarczych i społecznych w całej Europie Środkowej. Polska jest państwem demokratycznym, w którym władza wybierana jest w wolnych wyborach, a w gospodarce obowiązują zasady wolnego rynku.
Po kilkunastu latach doświadczeń w nowej rzeczywistości Polacy mają świadomość sukcesu, ale również i pewnych wyzwań, które pojawiły się wraz z nią. Jednym z nich jest odbudowa stosunku społeczeństwa do instytucji państwa, poczucia odpowiedzialności za jego bezpieczne i spokojne funkcjonowanie oraz zrównoważony rozwój. Pojawiło się też wiele nowych wyzwań w zakresie bez- pieczeństwa obywateli. Zamachy terrorystyczne, konflikty etniczne, konflikty wewnętrzne, problemy proliferacji broni masowego rażenia, rozbudzane ambicje mocarstwowe i nacjonalistyczne niektórych krajów, a także przeludnienie niektórych kontynentów oraz zderzenia fundamentalizmu islamskiego, judaistycznego oraz fanatyzmu sikhijskiego i hinduistycznego wywołują zagrożenia międzynarodową psychozą. We współczesnym świecie nie brak też sprzeczności i zagrożeń wynikających z reguł glo- balnej rywalizacji, w warunkach kształtującego się nowego ładu światowego. Nie bez znaczenia dla bezpieczeństwa współczesnego świata jest zagrożenie przestępczością zorganizowaną. Zagrożenie to jest pośrednie i słabo zauważalne, a przestępczość transnarodowa jest niezwykle trudna do zwalcza- nia. Ma ona różne formy działalności i funkcjonuje w różnych obszarach życia społecznego. Szcze- gólnie niebezpiecznymi obszarami jej występowania są: przemyt narkotyków, nielegalna migracja, handel bronią, materiałami radioaktywnymi, handel kobietami, organami ludzkimi, agresja, itp.
Przełom XX i XXI wieku zaznaczył się dużym zainteresowaniem zagrożeniami ekologicz- nymi, które zaczęły wywierać coraz większy wpływ na stan środowiska naturalnego. Wzrost skażeń ekosystemów zanieczyszczeniami w sposób negatywny wpływa na jakość życia ludzi oraz pogarsza
1 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r. uchwalona podczas trzeciej sesji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, art. 3, s.2.
[w]:http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf (dostęp22.01.2015 r.).
10
stan zdrowotności społeczeństw. Pogłębia się efekt cieplarniany, a to m.in. generuje zmiany klima- tyczne. Wielu badaczy globalnego środowiska bezpieczeństwa dostrzegło na początku XXI wieku zjawisko, które sprawiło, iż środowisko to zaczął cechować coraz większy stopień nieokreśloności i nieprzewidywalności.
W obliczu narastających zagrożeń wzrasta znaczenie bezpieczeństwa i sens ukazywania jego ogromnej roli dla współczesnego człowieka. Bezpieczeństwo jest tą kategorią, która wciąż wymaga szeregu zabiegów służących utrzymaniu go na możliwie jak najwyższym poziomie.
Niezależnie od tego, czy niebezpieczeństwa są wynikiem działań ludzi czy sił natury, to ich konsekwencje ponoszą całe społeczeństwa. Największym zagrożeniem dla bezpieczeństwa jedno- stek, narodów i państw jest to, co prof. A. Giejsztor nazwał „zanikiem bodźca zagrożenia” - czyli samouspokojenie, brak poczucia zagrożenia i w konsekwencji utrata zdolności samoobronnych.2 Niezwykle istotnym jest poznanie podstaw anatomii zagrożeń, przyczyn ich powstawania i symp- tomów sygnalizujących ich wystąpienia począwszy od tych najbliższych naszemu codziennemu życiu, a kończąc na niebezpieczeństwach o wymiarze regionalnym, ogólnokrajowym czy nawet globalnym. Ważnym zadaniem staje się także selekcja zagrożeń tak, aby na czołowych miejscach klasyfikacji znalazły się zagrożenia najistotniejsze z punktu widzenia potrzeb ludzkich i efektywno- ści procesu edukacyjnego, także edukacji dla bezpieczeństwa.
Wiele tych zagrożeń dotyczy także szkoły jako instytucji edukacyjnej. Dodatkowo szkoła boryka się z problemami uzależnień, zdrowia uczniów, prób samobójczych i samobójstw. Całkowi- cie niedocenianym zagrożeniem są różne rodzaje lawinowo narastających sytuacji kryzysowych, spowodowanych np. brakiem energii elektrycznej.
W ramach przeciwdziałania zagrożeniom wśród młodzieży do aktów prawnych wydano dodatkowo szereg wytycznych. Przykładem może być Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach, a także Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem.
Szkoły zostały zobowiązane także do opracowania procedur postępowania w przypadku narkotyków i substancji odurzających, nikotynizmu, alkoholizmu, zachowań agresywnych, materiałów łatwopalnych, substancji chemicznych, czy postępowania w przypadku podejrzenia
2 Tezę tę zdają się potwierdzać badania przeprowadzone dla potrzeb niniejszej dysertacji.
11 próby samobójczej. W ramach tych procedur znalazły się także zasady działań interwencyjnych pracowników szkoły.
Szkoły mają również obowiązek dokonywania audytu bezpieczeństwa, prowadzenia szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i ćwiczeń praktycznych zgodnie z obowiązującymi instrukcjami. Podczas kilkunastu lat pracy na stanowisku nauczyciela w szkole ponadgimnazjalnej autor tej rozprawy doktorskiej dostrzegł w tym obszarze kilka minusów i wiele niewykorzystanych szans, a także potrzebę doskonalenia procedur i rozwiązań w tym zakresie. To wszystko, a także studiowanie literatury z zakresu zagrożeń bezpieczeństwa oraz udział w działalności Transdyscyplinarnego Centrum Badania Problemów Bezpieczeństwa stało się motywem do podjęcia badań w zakresie przygotowania szkół do działania w sytuacjach kryzysowych. Po uwzględnieniu możliwości i ograniczeń oraz efektywności badań objęto nimi szkoły ponadgimnazjalne zlokalizowane na terenie subregionu siedleckiego, który obejmuje miasto Siedlce na prawach powiatu i powiaty:
łosicki, siedlecki, sokołowski, węgrowski.
Jak już wspomniano, przygotowanie szkół do działania i współdziałania w sytuacjach kry- zysowych ma istotny wpływ na bezpieczeństwo wielu podmiotów: uczniów i ich rodziców (opie- kunów prawnych), kadry pedagogicznej i administracyjnej szkół. Wpływa tym samym na bezpie- czeństwo miast, regionów i państwa. To przygotowanie wynika z uwarunkowań występujących w sferze obiektywnej (kultury materialnej), subiektywnej (świadomościowej, mentalnej i duchowej) oraz obiektywno-subiektywnej, jaką jest kultura organizacyjna i – ogólnie biorąc - kultura bezpie- czeństwa. Dlatego jest ono rozpatrywane jako wyznacznik kultury bezpieczeństwa szkół i jednocze- śnie jako jej efekt, a także jako jedna z przyczyn takiego poziomu kultury bezpieczeństwa szkół.
W celu lepszego zrozumienia problematyki szeroko rozumianego bezpieczeństwa, w rozdziale pierwszym podjęto próbę uporządkowania teoretycznej i formalnej wiedzy, która stanowi punkt wyj- ścia dla dalszych rozważań i badań przeprowadzonych dla potrzeb niniejszej pracy. Omówiono w nim ewolucję zjawiska bezpieczeństwa i koncepcje bezpieczeństwa występujące w różnych okresach hi- storycznych - od starożytności i średniowiecza, poprzez czasy nowożytne do współczesnych.
Dla potrzeb dysertacji przeprowadzono w tym rozdziale także przegląd podstawowych pojęć i definicji takich jak: kryzys, sytuacja kryzysowa, zarządzanie i zarządzanie kryzysowe. Omówiono również pojęcie systemu zarządzania kryzysowego i scharakteryzowano zasady sprawnego działania tego systemu. Dokonano także krótkiej analizy wybranych sytuacji kryzysowych i zagrożeń dla bezpieczeństwa szkoły. Następnie podjęto próbę przedstawienia ogólnego obrazu szkoły jako instytucji edukacyjnej stojącej przed współczesnymi wyzwaniami bezpieczeństwa. W tym celu krótko scharakteryzowano system oświaty w Polsce i omówiono regulacje formalne dotyczące
12
bezpieczeństwa w szkołach. Istotne miejsce w tym rozdziale zajmuje problematyka edukacji dla bezpieczeństwa i jej znaczenie w przygotowaniu uczniów i nauczycieli do działania w sytuacjach kryzysowych. Na zakończenie tego rozdziału podjęto próbę określenia zależności między kulturą bezpieczeństwa pracowników szkoły i uczniów, a bezpieczeństwem w szkole.
Rozdział drugi poświęcono metodologicznym podstawom badań przeprowadzonych w ra- mach niniejszej rozprawy badań. Przedstawiono w nim przedmiot i cel badań oraz ogólny i szcze- gółowe problemy badawcze. Przytoczono występujące w literaturze przedmiotu opisy wybranych i zastosowanych metod, technik i narzędzi badawczych. Zamieszczono w nim charakterystykę tere- nu badań z krótkim opisem procesu decyzyjnego, który towarzyszył przy jego określeniu, i uzasad- nieniem ostatecznego wyboru spośród kilku możliwych rozwiązań w tym zakresie.
W rozdziale trzecim przedstawiono wyniki badań terenowych, przeprowadzonych na po- trzeby tej dysertacji i na ich podstawie podjęto próbę odpowiedzi na pytanie: „W jakim stopniu szkoły ponadgimnazjalne jako instytucje edukacyjne są przygotowane do działania w sytuacjach kryzysowych?”
W rozdziale tym zamieszczono i omówiono wyniki badań dotyczących poczucia bezpie- czeństwa uczniów i pracowników w szkołach i ich świadomości o zagrożeniach dla bezpieczeństwa szkoły, oraz przygotowaniu uczniów i personelu szkoły do działania i współdziałania w sytuacjach kryzysowych. Oprócz tego analizie poddano wyniki dotyczące przygotowaniu szkół do sytuacji kryzysowych w sferze kultury materialnej i organizacyjnej (formalno-prawnej). Zamieszczono po- nadto wyniki badań dotyczące form edukacji stosowanych w szkołach w celu zapewniania i/lub po- prawy poziomu przygotowania młodzieży i kadry do działania w sytuacjach zagrożenia. Podjęto także próbę określenia pozytywnych efektów tej edukacji i wskazania tego, co trzeba w niej poprawić.
W rozdziale czwartym przedstawiono propozycje możliwych działań, których celem jest poprawa bezpieczeństwa uczniów i kadry szkół ponadgimnazjalnych, szczególnie w sytuacjach kryzysowych.
Na zakończenie podjęto próbę dokonania uogólnień i sformułowania wynikających z nich wniosków.
13 ROZDZIAŁ I.
TEORETYCZNE I FORMALNE PODSTAWY BADAŃ
1. Ewolucja zjawiska bezpieczeństwa na przestrzeni wieków
Dla potrzeb badawczych niniejszej pracy należy pokrótce omówić pojawiające się w kolej- nych okresach historycznych podstawowe i najbardziej znane koncepcje na temat bezpieczeństwa i ich wpływ na bezpieczeństwo w chwili obecnej oraz w dającej się przewidzieć przyszłości. Podję- to także próbę określenia, w jaki sposób idee te wywierały i wywierają wpływ na świadomość nau- czycieli i uczniów, a także na przygotowanie szkół do działania w sytuacjach kryzysowych.
„Rozważania wybitnych filozofów przeszłości na temat polityki, państwa, bezpieczeństwa, wojny i pokoju można potraktować jako swoistą propedeutykę filozofii bezpieczeństwa, jej nie- zbędną podstawę.”3 Powyższe rozważania powinny być ujmowane jako całość, ponieważ założenia dotyczące bezpieczeństwa wynikają z ogólnych poglądów filozofów i szkół filozoficznych. Rzadko bezpieczeństwo występowało samodzielnie i było nazywane wprost w poglądach myślicieli (szcze- gólnie w starożytności i średniowieczu). Wnioski na temat bezpieczeństwa wynikają z kontekstu refleksji na temat innych problemów ówczesnego życia społecznego i politycznego. Pojawiają się one jako wartość dodana ogólnych przemyśleń, często dookreślanych jako zagadnienia o bezpie- czeństwie przez współczesnych znawców historii filozofii, w tym filozofii bezpieczeństwa. Dopiero w czasach nowożytnych filozoficzne rozważania wyraźnie nawiązują do bezpieczeństwa, głównie jednak w kontekście bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa międzynarodowego, wynikającego z polityki i stosunków międzynarodowych. Współcześnie można zaobserwować dynamiczny, sko- kowy wręcz rozwój koncepcji bezpieczeństwa pod względem ich rozbudowania, ilości i obszarów, których dotyczą. W ostatnich latach problematyka bezpieczeństwa urosła do rangi nauki o bezpie- czeństwie. Poniżej zostaną omówione poglądy na temat bezpieczeństwa filozofów okresu starożyt- ności, średniowiecza, oświecenia i czasów nowożytnych oraz współczesnych, a także teorie bezpie- czeństwa w stosunkach międzynarodowych. Przedstawione zostaną również założenia teoretyczne stanowiące podstawę nauk o bezpieczeństwie.
Jednym z głównych źródeł wiedzy zamieszczonych w niniejszej pracy na temat historii filo- zofii w kontekście bezpieczeństwa są opracowania znanego filozofa bezpieczeństwa R. Rosy i jego współpracowników. Korzystano także z prac W. Tatarkiewicza, W. Rechlewicza i J. Szackiego – specjalisty w zakresie historii socjologii. Przy opisie współczesnych koncepcji bezpieczeństwa
3 W. Rechlewicz, Elementy filozofii bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo z perspektywy historii filozofii i filozofii polityki, Difin, Warszawa 2012, s. 36.
14
w teorii stosunków międzynarodowych korzystano głównie z literatury polskiej. Omawiając pojęcie i zakres oraz współczesne teorie bezpieczeństwa analizie poddano teoretyczne prace naukowców specjalizujących się w naukach o bezpieczeństwie. Całokształt tej wiedzy wykorzystany zostanie w odniesieniu do bezpieczeństwa szkół ponadgimnazjalnych, oraz ich przygotowania do działania w sytuacjach kryzysowych.
1.1. Koncepcje bezpieczeństwa w starożytności i średniowieczu
Już w starożytności w ramach myśli filozoficznej i społecznej pojawiały się koncepcje bez- pieczeństwa człowieka i społeczeństwa. Występowały one zazwyczaj w traktatach i refleksjach poruszających ogólne kwestie społeczne i były integralną częścią tych przemyśleń. Kwestie bezpie- czeństwa poruszane były już przez Homera i przedstawicieli klasycznej filozofii chińskiej m.in.
Konfucjusza oraz w filozofii starożytnej Grecji i Rzymu i w średniowiecznej myśli filozoficznej.
Tales, jak i wielu innych przedstawicieli szkoły jońskiej był zwolennikiem demokracji, gło- sił ideę kompromisu społecznego i umiaru w konsumpcji i dążeniu do posiadania. Był to niezbędny element w tworzeniu „harmonii społecznej”.
Według Heraklita z Efezu ( ok. 544-484 p.n.e.) porządek społeczny i wynikające z niego bez- pieczeństwo mógł zapewnić ustrój arystokratyczny dzięki bezwzględnemu podporządkowaniu się władzy, którą w państwie powinny pełnić jednostki wybitne, wyróżniające się. W podobnym tonie wypowiadali się pitagorejczycy, według których bezpieczeństwo i szczęście człowieka ściśle zależy od przestrzegania zasad harmonii wszechświata i społeczeństwa.
Według koncepcji stoików {m.in. Protagoras z Abdery (481-411 r p.n.e.)} w „stanie natury”
nie ma państwa, praw, zasad moralnych, człowiek sam ustalał kryteria dobra, zła, prawdy itd. Rela- cje między ludźmi wyznaczała natura, a podstawowym jej prawem była walka o przetrwanie. Taki stan rzeczy prowadził do braku poczucia bezpieczeństwa. W celu zmiany tej sytuacji ludzie poprzez zbieranie się w grupy, tworzenie wartości doszli do powołania państwa, które miało zapewnić im poczucie bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Instytucja państwa powinna i mogła podlegać zmianom i doskonaleniu dzięki ustrojowi demokratycznemu, który stwarzał podstawy do zaistnienia wartości warunkujących bezpieczeństwo.
W przeciwnym kierunku zmierzały refleksje zawarte w koncepcjach jednego z najwybitniej- szych przedstawicieli filozofii greckiej – Sokratesa (469-399 r. p.n.e.). Według niego zasady obo- wiązujące w relacjach międzyludzkich były stałe, absolutne i niezależne od jakiegokolwiek ustawo- dawstwa. Ich poznanie i przestrzeganie samoczynnie prowadzi do moralnego postępowania, które przyczynia się do harmonii i ładu społecznego, trwałości ustrojów politycznych oraz bezpieczeństwa.
15 Podstawą do osiągnięcia takich celów miało być wychowanie, oświecenie i dostępność wiedzy.
Tylko ludzie wykształceni powinni sprawować władzę w państwie. Sokrates był zwolennikiem rzą- dów arystokracji i monarchii.
Szczególnie istotną rolę w zakresie bezpieczeństwa odgrywają koncepcje społeczne Platona (ok. 427-347 r. p.n.e.), który jest uznawany za najwybitniejszego przedstawiciela myśli greckiej.
Uważał on, że najważniejszymi zagrożeniami dla bezpieczeństwa są m.in.: naruszenie porządku obowiązującego w świecie, niezrozumienie i nieprzestrzeganie zasad sprawiedliwości, norm moral- nych i przepisów prawa oraz przeludnienie państw przekraczające możliwości egzystencjalne. Były to najważniejsze źródła podziałów, kłótni i wojen. W celu zapewniania ładu i sprawiedliwości wa- runkujących stan bezpieczeństwa państwa niższe części społeczeństwa powinny być podporządko- wane wyższym. Jednym z podstawowych gwarantów bezpieczeństwa jest sprawiedliwość, która przyczynia się do zgody i przyjaźni, rozwoju i ogólnie szczęścia pojedynczego człowieka oraz ca- łych społeczeństw. Ważne miejsce w przemyśleniach Platona zajmuje bezpieczeństwo militarne, mimo że traktuje on wojnę tylko jako środek do pokoju. Natomiast takie podejście będzie możliwe wyłącznie wtedy, gdy poziom zorganizowania państwa pozwoli zapewnić państwu i jego obywate- lom bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne. Jest to możliwe, gdy w państwie panuje harmonia, ład i porządek (moralny, prawny, polityczny i ekonomiczny). Obok organizacji państwa istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa odgrywa utrzymywanie nowoczesnych, wyszkolonych sił zbroj- nych. Obowiązek obrony powinien spoczywać na wszystkich obywatelach.
Również uczeń Platona – Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) poświęcał wiele uwagi problemom bezpieczeństwa. Próbował wypracować model państwa idealnego, które potrafiłby zapewnić wa- runki niezbędne do realizacji celów takich jak zapewnienie obywatelom szczęścia, cnotliwego i sprawiedliwego życia. Państwo według Arystotelesa powinno być gwarantem sprawiedliwości, podstawą porządku w społeczeństwie i uspołeczniania człowieka. Dlatego państwo powinno być ukierunkowane na powyższe cele, które osiągane byłyby poprzez działania w sferze wychowania i bezpieczeństwa militarnego. Arystoteles miał zbieżne z Platonem podejście do problemu wojny.
Uważał on także za naturalny podział na ludzi wolnych i niewolników, którego zaburzenie stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa ludzi i państwa.
Problemy bezpieczeństwa występowały także w twórczości cyników i cyrenaików, którzy podobnie jak stoicy kładli nacisk na relację między człowiekiem i naturą. Podobnie do nich życie zgodne z naturą jako gwarancję harmonii i bezpieczeństwa postrzegał Epikur (ok. 341-279 r.
p.n.e.), który rozszerzał poszukiwanie źródła bezpieczeństwa nie w otoczeniu, ale także we wnętrzu człowieka. Epikurejczycy przyczynili się do rozwoju koncepcji hedonistycznej, według której
16
nieszczęście polega na odczuwaniu cierpienia, natomiast szczęście człowieka polega na odczuwa- niu przyjemności. Ich zaspokojenie powinno zapewnić spokój wewnętrzny, który determinuje bez- pieczeństwo i pokój zewnętrzny.
W filozofii rzymskiej zagadnienia bezpieczeństwa poruszane są w utworach m.in. Cycerona (106-43 r. p.n.e.) i Lukrecjusza (ok. 95-55 r. p.n.e.). Pierwszy z nich był zwolennikiem koncepcji państwa sprawiedliwego, które może być gwarantem pokoju i bezpieczeństwa jego obywateli. Ta- kie państwo musi bogate i silne. Jego obywatele powinni przestrzegać w życiu i wzajemnych rela- cjach szeregu „sprawiedliwych” zasad. Natomiast Lukrecjusz nawiązywał do epikureizmu twier- dząc, że podstawowym celem człowieka jest osiągnięcie szczęścia i przyjemności. Warunkiem nie- zbędnym do osiągnięcia bezpieczeństwa i pokoju jest spokojne, proste życie wolne od namiętności i niepohamowanych żądz.
Problematyka pokoju, harmonii i bezpieczeństwa występowała również w myśli wczesno- chrześcijańskiej. Spośród wielu myślicieli należy wymienić św. Augustyna (354-430 r. n.e.), który porównując państwo boże i ziemskie twierdził, że absolutną harmonię i prawdziwy pokój można osiągnąć tylko w tym pierwszym. Nie wykluczał on namiastki szczęścia i pokoju w życiu ziem- skim. Aby jednak je osiągnąć człowiek musi pamiętać o rozwoju duchowym i troszczyć się o dobra materialne swoje i swojej rodziny oraz wspólnoty pamiętając o wartościach wyższych. Dopuszczał on możliwość udziału w razie konieczności (były nią np. sprawy wiary) udział w wojnach sprawie- dliwych (autoryzowanych przez Boga).
W wyniku ugruntowania się ustroju feudalnego ewolucja myśli chrześcijańskiej doprowa- dziła do złagodzenia opozycji między niebem a ziemią. Znajduje to wyraz w podstawowych zało- żeniach tomizmu. Tomasz z Akwinu (1225-1274) wprowadził ideę jednolitego systemu praw rzą- dzących światem stworzonym przez Boga. Przestrzeganie tych praw zapewnia ład i porządek w społeczeństwie. Każdy z ludzi ma wyznaczone miejsce w społeczeństwie. Jeżeli ludzie w ramach większej całości wypełniają swoje zadania wynikające z pełnionej roli w społeczeństwie, gwarantu- je to ład i porządek.
Podsumowując należy podkreślić, że większość wyżej omówionych koncepcji uważa pań- stwo za podmiot gwarantujący bezpieczeństwo personalne i strukturalne. Mimo różnic występują- cych w poglądach na temat ustroju państwa, wszyscy zgadzają się, że powinno ono być dobrze zor- ganizowane. Rządzić nim powinni najlepsi pod względem intelektualnym i moralnym ludzie.
Z aktualnie obowiązujących poglądów nawiązujących do tamtego okresu należy wymienić podmio- towe traktowanie człowieka oraz postrzeganie wojny jako środka do celu, którym jest pokój.
17 1.2. Nowożytne koncepcje bezpieczeństwa (Renesans, wiek XVII, Oświecenie i Romantyzm)
Filozofia nowożytna w założeniu miała służyć poprawianiu jakości życia i eliminowaniu z otoczenia człowieka zjawisk negatywnych, które zagrażałyby bezpieczeństwu lub utrudniały roz- wój. Jednym z zasadniczych celów filozofii renesansowej, głównie nurtu humanistycznego, było zbudowanie bezpiecznego i wolnego społeczeństwa.
Machiavelli twierdził, że w celu zapewnienia porządku i bezpieczeństwa obywateli niezbęd- ne jest dobre prawo i wojsko oraz stan gospodarki. Ponadto powinny występować sprawiedliwe stosunki wewnątrz państwa. Należy także wystrzegać się w polityce zagranicznej uzależnienia od potężniejszych sąsiadów. Państwo jest jedynym skutecznym środkiem pozwalającym utrzymać po- rządek społeczny.4
Według utopistów (m.in. Tomasza Morusa, Tomasza Campaneli, Franciszka Bacona) osią- gnięcie szczęścia było dla ludzi głównym celem, które mógł zostać osiągnięty dzięki stworzeniu i funkcjonowaniu lepszego, doskonalszego ustroju społecznego pozwalającego na wszechstronny rozwój w sferze duchowej i materialnej. Według Morusa najważniejsze były zmiany w organizacji społeczno-ekonomicznej, a nie w polityce i prawie. Dążył on do przebudowy systemu gospodarcze- go, którego wady prowadziły do rozwoju biedy, wzrostu przestępczości, a nawet wojen. Źródłem kłopotów miała być własność prywatna, do której zniesienia dążyli utopiści (z wyjątkiem Bacona).
Według nich państwo powinno być systemem opartym na całkowitej wspólnocie życia z po- wszechnym obowiązkiem pracy i społeczną organizacją produkcji i podziału dóbr. Nadrzędne po- winno być dobro wspólnoty. Harmonię społeczną miało zapewnić przeciwdziałanie rozwojowi róż- nych partii i tworzenie się frakcji politycznych Poprawie warunków życia służyć miały odkrycia naukowe stosowane m.in. w produkcji (oraz wojnach - według Bacona). Miało to zapewniać bez- pieczeństwo.
W opozycji do wyżej omawianych poglądów stoją poglądy francuskiego teoretyka państwa i prawa - Jana Bodina, który jest uznawany za twórcę nowożytnych pojęć suwerenności. Był on zwolennikiem monarchii absolutnej, która powinna opierać się na zasadach moralności i prawa na- turalnego. Warunkiem niezbędnym do zapewnienia potrzeb obywateli m.in. bezpieczeństwa jest poznanie istoty świata i człowieka poprzez kontemplację praw natury, spraw ludzkich i boskich.
„Bodin opowiadał się za nienaruszalnością własności prywatnej, wolnością handlu i wol- nością podatkową, wolnością wyznania i ochroną praw nabytych, dążąc do ustanowienia wspól- noty opartej o prawa naturalne i prawa boskie. Na władcę nakładał obowiązek zapewnienia swym
4 R. Rosa (red.), Dialektyka bezpieczeństwa wojny i pokoju, Warszawa 2003.
18
poddanym – przy użyciu siły zbrojnej i przy pomocy sprawiedliwych ustaw – bezpieczeństwa oso- bistego, majątkowego i rodzinnego wskazując równocześnie, że na tych drugich spoczywa obowią- zek wierności wobec księcia, poddania się jego decyzjom (jeśli tylko nie są one sprzeczne z usta- nowionymi przez Boga prawami natury), posłuszeństwa i pomocy w potrzebie”5.
Według Bodina dobro publiczne jest ponad dobro jednostki. Obywatele powinny rezygno- wać m.in. z majątku, prawa do zemsty, jeżeli wymaga tego bezpieczeństwo państwa i obywateli.
Bezpieczeństwo zewnętrzne uzależnione jest od silnej armii (najlepiej zaciężnej) oraz bezpieczeń- stwa wewnętrznego. Brak dyscypliny moralnej i nie przestrzeganie praw przez obywateli stwarza zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego, co równolegle wpływa na bezpieczeństwo zewnętrz- ne. Słabe państwo jest podatne na ataki z zewnątrz.6
Naturalnym rozwinięciem myśli filozoficznej i politycznej były koncepcje społeczne i kon- cepcje bezpieczeństwa, które powstały w XVII w. Jednym z przedstawicieli tego okresu, uznawa- nego za najwybitniejszego filozofa był Tomasz Hobbes (1588-1679). Autor „Lewiatana” twierdził, że człowiek jest z natury egoistą, który dba tylko i wyłącznie o swoje dobro, przetrwanie (zachowa- nie życia i zdobycie środków umożliwiających egzystencję). Prowadzi to do wojen każdego z każ- dym. Taki stan ogranicza człowieka, ponieważ nie może on realizować swoich samolubnych celów.
Swoje działania ograniczać musi do walki, obrony przed atakami innych ludzkich egoistów. Mimo takiej naturalnej predyspozycji, uczucia i rozum pozwalają człowiekowi przejść od stanu natury do stanu społeczeństwa, który gwarantuje spokój i bezpieczeństwo poprzez określanie pożądanych zachowań człowieka. Oznacza, to że człowiek naturalnie dążąc do spokoju i bezpieczeństwa powi- nien zrezygnować z prawa do walki ze wszystkimi dookoła. Ponieważ mogą występować jednostki, które nie potrafią dobrowolnie zrezygnować z prawa do walki, należy być gotowym do wojny, żeby nie stać się ofiarą ich „naturalnych” działań. W sytuacji takiej powszechnej rezygnacji możliwe jest osiągniecie bezpieczeństwa i pokoju. Pomóc może w tym realizacja kolejnej idei Hobbesa, czyli umowy społecznej, w myśl której w wyniku rezygnacji i przeniesienia swoich „naturalnych”
uprawnień na jednego człowieka lub ciało zbiorowe powstaje państwo, które w zamian za pewne ograniczenia ma zapewnić bezpieczeństwo życia, zdrowia i mienia oraz stwarzać warunki do szczę- śliwego życia. W takim państwie niezbędna jest silna władza, która będzie w stanie bronić intere- sów jej obywateli na zewnątrz oraz zmusić ich do przestrzegania umowy społecznej i obowiązują- cych ustalonych w jej wyniku reguł i zasad postępowania.7
5 R. Rosa (red.), Dialektyka bezpieczeństwa..., op. cit., s. 27.
6 Op. cit.
7 Op. cit., 28-29.
19
„Teoria Hobbesa, w odróżnieniu chociażby od koncepcji Machiavellego, wprowadza ład społeczny i pokój nie tyle ze zorganizowanej siły, z woli silnego władcy lecz z zasad prawa natu- ralnego, wcześniejszego od jakiejkolwiek władzy, nakazującego ludziom jednoczenie się w celu przezwyciężenia negatywnych skutków wrodzonych skłonności i wad i stworzenie warunków dla pokojowego, bezpiecznego i dostatniego życia”8.
Koncepcje bezpieczeństwa wypływały z refleksji i wniosków wybitnego holenderskiego myśliciela uważanego za „ojca” prawa międzynarodowego Hugo Grocjusza (1583-1645). Podzielił on prawo na dwa zasadnicze rodzaje:
prawo boskie;
prawo ludzkie, które dzieli się na prawo stanowione i prawo natury.
Prawo natury jest zawsze jedno i obowiązuje wszystkich, ponieważ wynika z niezmiennej natury ludzkiej. Naturalną cechą ludzi jest „wrodzona skłonność do zrzeszania się i życia w spo- łeczeństwie, które może obronić słabsze jednostki przed gwałtem ze strony silniejszego. Źródłem władzy jest umowa społeczna, na mocy której panujący jest przedstawicielem interesów tych, którzy go wybrali i ma czuwać i być gwarantem przysługujących im praw, w tym prawa do życia.
Umowa taka, podlegająca prawom naturalnym, może być zawierana między jednostkami jak i państwami.”9 Stosunki między państwami powinno regulować „prawo narodów”. Zgodnie z powyższymi założeniami o prawie natury w celu realizacji idei państwa gwarantującego bezpi e- czeństwa można użyć siły w stosunku do wroga, który zagraża naszemu życiu, zdrowiu i mieniu.
Rozwiązania siłowe i wszelkie inne kroki można podejmować także w celu odzyskania zagrabio- nego mienia i naprawienia szkód wyrządzonych przez nieprzyjaciela.
Obok wielu filozofów kontynuujących idee prawno-naturalne wymienić należy żyjącego w pierwszej połowie XVIII wieku myśliciela z okresu Oświecenia Karola Monteskiusza (1689- 1755), którego poglądy były zbieżne z koncepcjami siedemnastowiecznymi. Autor dzieła „O duchu praw” wyrażał poglądy będące w opozycji do tez głoszonych przez Hobbesa o stanie natury. Mon- teskiusz twierdził, że pierwszym naturalnym prawem był pokój. Powstanie społeczeństwa dopro- wadziło do stanu wojny. W celu zapewnienia bezpieczeństwa niezbędne jest dobre prawo regulują- ce relacje międzyludzkie oraz prawo międzynarodowe. Gwarantem bezpieczeństwa narodów jest według tego filozofa tworzenie przez państwa związków federacyjnych oraz posiadanie odpowied- nich sił zbrojnych. Prawdziwa potęga państwa nie polega według Monteskiusza na posiadaniu
8 Op. cit., s.30.
9 R. Rosa, M. Lipińska-Rzeszutek, M. Kubiak, Filozofia bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego. Tradycja – współczesność – nowe wyzwania, Siedlce 2007, s.86.
20
siły umożliwiającej łatwe podboje, ale na stworzeniu i utrzymaniu takich warunków, które utrud- niają napad ze strony nieprzyjaciela. Gwarantem bezpieczeństwa wewnętrznego państwa miał być trójpodział władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
W zgodzie z poglądami Hobbesa o bezpieczeństwie pozostawały teorie Barucha de Spinozy (1632-1704) twórcy teorii metody more geometrico. W tym systemie „podejście do problemów filozoficznych polegało na formułowaniu tzw. założeń pisanych w formie matematycznych pewni- ków, generowaniu z nich twierdzeń, dowodzeniu ich na sposób matematyczny i wreszcie konfron- towaniu wniosków z tych twierdzeń ze znanymi sobie faktami”10. Spinoza twierdził, że ludzie dla bezpieczeństwa muszą rezygnować z części przysługujących im praw natury. Osiągają to przez tworzenie państwa, którego głównym zadaniem jest utrzymanie porządku. Najlepsze warunki do jego realizacji stwarza ustrój demokratyczny a nie monarchia i ustrój arystokratyczny.
Kwestie bezpieczeństwa zajmowały także uwagę myślicieli brytyjskich m.in. wielkiej trójki filozofii empirycznej: Johna Locke (1632-1704), George’a Berkeley (1685-1753) i Dawida Hume (1711-1776). Stali oni w swoich poglądach w opozycji do racjonalizmu. Między innymi z tego po- wodu odrzucali koncepcję umowy społecznej. Według nich głównym źródłem poznania są jego zmysły, przez co wiedza pochodzi z wytwarzanych na ich podstawie idei i z nabywanych przez nie doświadczeń. W efekcie długotrwałego procesu ich nabywania oraz wyciąganych na ich podstawie wniosków „dochodzi do ustanowienia prywatnej własności, której ochrona jest podstawowym za- daniem zorganizowanej społeczności, władzy państwa”11. Najważniejsze osiągnięcie J. Locke’a w kwestii bezpieczeństwa, także z powodu wpływu na nie w przeszłości i obecnie, jest opracowanie przez niego teorii rządów republikańskich, które dały początek teoriom nowoczesnych demokracji.
Podobnie jak Monteskiusz opowiadał się on za trójpodziałem władzy, lecz obok władzy ustawo- dawczej i wykonawczej widział władzę federacyjną odpowiedzialną za politykę zagraniczną12. Także Jeremy Bentham (1748-1831), uważany za jednego z twórców utylitaryzmu, był zwolenni- kiem ustroju demokratycznego.
Według R. Rosy wielki wkład w rozwój myśli filozoficznej o wolności i bezpieczeństwie obywateli mieli filozofowie francuscy i ich idee oświeceniowe. Jednym z nich był François Maria Arouet (1694-1778) znany jako Wolter. Zainspirowany pracami J. Locke’a ten zwolennik racjonali- zmu twierdził, że pomyślność, wolność i bezpieczeństwo jednostek i całych społeczeństw jest moż- liwe do osiągnięcia poprzez doskonalenie się człowieka i jego otoczenia dzięki poznaniu porządku
10 http://pl.wikipedia.org/wiki/Baruch_Spinoza (dostęp 11.10.2013 r.)..
11 R. Rosa (red.), Dialektyka bezpieczeństwa..., op. cit., s. 34.
12 Janusz Justyński:, Historia doktryn politycznych czasów nowożytnych, TNOiK, Toruń 2009, s. 229-230.
21 i prawidłowości rządzących światem i ulepszaniu go poprzez wdrażanie sprawiedliwych zasad w nim obowiązujących. Był on zwolennikiem absolutyzmu oświeceniowego, czyli ustroju, w którym
„najwyższa nieograniczona żadnymi prawami władza spoczywa w ręku monarchy”13, który podda- nym pozostawia wolność wyboru w ograniczonym obszarze np. wyznania.
Wiele uwagi zagadnieniom związanym z bezpieczeństwem poświęcał Jan Jakub Rousseau (1712-1778). Autor „Umowy społecznej” odrzuca założenia Hobbesa dotyczące tytułowej umowy opartej na prawie naturalnym i proponuje swoją wersję opartą na powszechnej suwerenności ludu.
Suwerenność ta jest niepodzielna i prawnie niezbywalna. Suwerenność ludu jest ponad suwerenno- ścią jednostki. Wyraża się ona poprzez:
brak możliwości zrzeczenia się swojej suwerenności na inne osoby lub instytucje,
prawo ogółu, które pozwala na ingerencje praktycznie w każdą dziedzinę życia jednostki,
likwidację źródła zła i przyczyny nierówności społecznych - własności prywatnej oraz jej no- wy, równomierny podział dokonany przez władzę ludu wśród społeczeństwa,
demokrację bezpośrednią, która w tym przypadku oznacza odrzucenie wszystkich innych ustro- jów, nawet demokracji parlamentarnych (ponieważ jest to pośrednia forma rządów ludu).
J.J Rosseau uznawał za prawowity ustrój tylko republikę i nawoływał do korzystania z pra- wa do oporu w celu obalenia innych ustrojów niż proponowana przez niego forma demokracji.
W przeciwieństwie do wielu innych myślicieli okresu Oświecenia nie miał on jakiejkolwiek propo- zycji planu państwa, które powstałoby po obaleniu „złego” ustroju. Oznacza to, że nawoływał on do rewolucji, która była celem sama w sobie. Jego propozycja ustroju przez swoją radykalność okre- ślana jest jako demokracja totalitarna, a nawet utopijna. Mimo to, znalazła wielu zwolenników i miała wpływ na rewolucję francuską oraz tworzenie się ruchów socjalistycznych.
Oprócz Woltera i J.J Rosseau do grona filozofów francuskiego Oświecenia, którzy zajmo- wali się problematyką bezpieczeństwa R. Rosa zalicza: Klaudiusza Adriana Helwecjusza (1715- 1771), Pawła Henryka Holbacha (1723 -1789) i Denisa Diderota (1713-1784). Według pierwszego z nich rozwój i bezpieczeństwo człowieka może być zapewnione przez dobre ustawodawstwo, czyli zgodne z naturą i łączące różnorodne interesy jednostek w całość oraz zapewniające posiadanie własności, zabezpieczające względny dobrobyt przy jednoczesnym sprawiedliwym podziale docho- dów. Według Helwecjusza praca była głównym środkiem prowadzącym do odpowiedniego usta- wodawstwa, które mogłoby gwarantować wolność i bezpieczeństwo. Holbach przedstawiał społe- czeństwo jako całość, która powstała w wyniku zjednoczenia wielu rodzin i pojedynczych osób
13 Wielki Słownik Wyrazów Obcych i Trudnych, red. A. Markowski, R. Pawelec, Kraków 2001, s. 3.
22
w celu zaspokojenia swoich potrzeb oraz wzajemnej pomocy w sytuacji, gdy dobra i korzystanie z nich byłoby zagrożone. Wszyscy trzej opowiadali się za reformami, których efektem byłoby bezpie- czeństwo osiągnięte dzięki uzyskaniu przez ludzi wolności, równości, sprawiedliwości i szczęścia.14
Idee bezpieczeństwa występowały także w pracach filozofów niemieckich. Obok twier- dzącego, że znajomość wartości i norm moralnych zapewnia wolności i szczęście Gottholda Efra- ima Lessinga (1729-1781) i Jana Gottfrieda Herdera (1744-1803), który źródło wolności i bezpie- czeństwa widział w dobrze zorganizowanym państwie, na szczególną uwagę zasługuje Immanuel Kant (1724-1804). Poglądy twórcy filozofii krytycznej (transcendentalnej) dotyczące polityki i bezpieczeństwa mają wpływ na współczesne koncepcje bezpieczeństwa. Do najważniejszych w tym zakresie należy zaliczyć tezy określane jako warunki wieczystego pokoju.
Pierwszym warunkiem wieczystego pokoju jest istnienie w każdym państwie ustroju republi- kańskiego, tzn. takiego, który zapewnia wszystkim obywatelom wolność i równość. Występują w nim niezbędne do tego instytucje demokratyczne, system wzajemnej kontroli i równowagi między organami władzy, konkurencja polityczna i opinia publiczna. W założeniu tego ustroju ludzie nie chcą ryzykować utraty życia i zdrowia oraz ponosić kosztów wojny i w wyniku tego są niechętne wojnie, co ogranicza zamiary użycia siły przez władze. Drugi warunek pokoju Immanuela Kanta zakłada po- wstanie/istnienie federacji państw demokratycznych, których kultura, normy i standardy są przeno- szone do stosunków międzynarodowych. Państwa te są nastawione pokojowo w relacjach między sobą i pozytywnie postrzegają inne demokracje. Natomiast w sytuacji kryzysowej podstawowym na- rzędziem służącym rozwiązaniu problemu są negocjacje i działania dążące do utrzymania status quo.
Współcześnie na warunkach wieczystego pokoju Kanta opierają się liberalne teorie budowy bezpie- czeństwa takie jak teoria demokratycznego pokoju i koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego.15
W koncepcjach bezpieczeństwa czasów nowożytnych oprócz wyżej wymienionych nie- mieckich filozofów należy wymienić co najmniej dwóch myślicieli z przełomu XVIII i XIX wieku.
Jednym z nich jest Gottlieb Fichte (1762-1814) i jego idea „państwa zamkniętego” z zachowaną
„czystością narodu”. Najważniejsze jest zabezpieczenie utrzymania istniejącego porządku, prawa własności i pracy. Tylko państwo może zagwarantować realizację tych celów poprzez regulację handlu i przemysłu. Regulacje te i równowaga są zaburzane przez wszelkie kontakty z zagranicą.
W związku z tym dla dobra narodu i bezpieczeństwa powinno nastąpić całkowite zerwanie stosunków
14 R. Rosa, M. Lipińska-Rzeszutek, M. Kubiak, Filozofia..., op. cit., s. 125-140; R. Rosa (red.), Dialektyka…, op. cit., s. 37.
15 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, [w]: K. Żurkowska (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe. Przegląd stanu aktualnego, IUSaTAX, Warszawa 2011, s. 84-85.
23 międzynarodowych i izolacja państwa od zewnętrznych wpływów. Powyższe podejście uznawane jest obecnie za podwaliny dla narodowego socjalizmu.16
Szczególną rolę w tworzeniu koncepcji bezpieczeństwa można przypisać filozofii Wilhelma Fryderyka Hegla (1770-1831), który odrzucał ideę umowy społecznej. Opowiadał się on za zachowaniem znacznej autonomii jednostki i jednocześnie podkreślał ważną rolę państwa w uspołecznianiu człowieka. Według niego pozwoli to na osiągnięcie wielu wartości m.in. wolności i bezpieczeństwa ludzi.
Podsumowując koncepcje przedstawione powyżej można zauważyć, że bezpieczeństwo poja- wia się w nich bezpośrednio, głównie jako wartość do której ludzie i społeczeństwa powinny dążyć.
Zauważyć można rosnącą wagę bezpieczeństwa. W odniesieniu do niego ścierają się różne poglądy na temat tego, w jaki sposób je osiągnąć (ustrój, polityka zagraniczna i wewnętrzna państwa), kto jest za nie odpowiedzialny i kto jest najważniejszym podmiotem - państwo czy obywatel. Omawiany okres ma ciągle niewątpliwie duży wpływ na dzisiejszy obraz świata. Wiele założeń, które zostały w owym okresie wdrożone (działania polityczne i gospodarcze, rozwiązania ustrojowe czy też podej- ście do praw i obowiązków pojedynczych osób) funkcjonuje do dziś, a niektóre zdominowały współ- czesne życie. W wielu przypadkach rozwiązania te są uznawane za najlepsze w danym obszarze (np.
ustrój demokratyczny), ponieważ na przestrzeni wieków nie znaleziono lepszych rozwiązań mimo, często kosztownych dla całych państw i narodów, prób wdrożenia innych pomysłów.
1.3. Bezpieczeństwo w koncepcjach współczesnej filozofii
Wiele z opisanych w poprzednich podrozdziałach poglądów na temat bezpieczeństwa „zna- lazło swoje odzwierciedlenie w teoriach i koncepcjach filozoficznych konstruowanych w czasach współczesnych. Mimo liczącej ponad półtora wieku tradycji teorie te nie są tak dokładnie ugrunto- wane i usystematyzowane, jak koncepcje starożytności, średniowiecza i czasów nowożytnych.
Wszystkie one jednak w mniejszym lub większym stopniu (nawet te o orientacji scjentystycznej) podejmowały kwestie dotyczące perspektyw rozwojowych świata, kierunków i mechanizmów tego rozwoju, roli i miejsca człowieka w przeobrażeniach ekonomicznych, społecznych, politycznych i kulturowych usiłując odnaleźć i wskazać drogi i środki mające zagwarantować bezpieczeństwo i szczęście ludzi. Podobnie jak w epokach poprzednich, a może jeszcze bardziej koncepcje współ- czesne są bardzo zróżnicowane, często podzielone wewnętrznie, niemniej jednak zdecydowana większość ma charakter humanistyczny […] nakierowany na pełniejsze poznanie i zrozumienie
16 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t.2, PWN, Warszawa 2001, s. 206-207.
24
świata występujących w nim prawidłowości po to, by uczynić życie człowieka, wspólnot ludzkich lżejszym, piękniejszym i bezpieczniejszym.”17
Wśród znawców i miłośników filozofii występują rozbieżne poglądy dotyczące podziału na filozofię nowożytną i współczesną, zarówno w zakresie czasu, jak i przydziału poszczególnych my- ślicieli i nurtów do odpowiednich okresów. Na potrzeby niniejszej pracy przy omawianiu poglądów współczesnych filozofów przyjęto podział zastosowany w „Historii filozofii” przez W. Tatarkiewi- cza. Oznacza to, że za początek okresu filozofii współczesnej przyjęto lata 1830-1831 (wydanie sztandarowego dzieła A. Comte i śmierć Hegla). Charakterystyka poglądów na temat bezpieczeń- stwa w owym okresie rozpocznie się od analizy dorobku uważanego za twórcę pozytywizmu18 Au- gusta Comte (1798-1857).
Według A. Comte precyzyjna i oparta na faktach filozofia pozytywizmu powinna stanowić teoretyczną podstawę i narzędzie przy tworzeniu nowego porządku i społeczeństwa, w którym za- miast egoizmu dominować miał altruizm, przyjaźń i miłość. Możliwe będzie to dzięki racjonalizacji działań, struktur społecznych, prawa i moralności oraz rozwojowi materialnemu. „Hasłem jego filo- zofii praktycznej było: żyć dla innych. Implikowało to zrzeczenie się pewnych praw osobistych na rzecz obowiązków wobec ogółu; w rozwinięciu prowadziło do poświęcenia się silnych dla słabych, ale za to do czci słabych dla silnych […]. Ludzkość dla niej była celem ostatecznym”19. Według niego rozwiązanie problemów politycznych leży w przekształceniu się ruchu politycznego w filozo- ficzny. John Stuart Mill (1806-1873) był kontynuatorem wielkich filozoficznych tradycji opartych na empirycznej teorii poznania i utylitarystycznej etyce. Był skrajnym liberałem, który uważał, że pokój i bezpieczeństwo może zapewnić tylko i wyłącznie ustrój demokratyczny. Mimo, że był wielkim zwolennikiem demokracji dostrzegał wady tego systemu i wynikające z nich zagrożenia, które mogą prowadzić w najlepszym przypadku do powstania „dyktatury większości”. W polityce przyczynić się może do tego dominacja jednej partii spowodowana długotrwałym utrzymywaniem się jej przy władzy. Partie wybierane przez wiele lat podczas kolejnych wyborów mają tendencje do obsadzania kluczowych stanowisk tzw. „swoimi” ludźmi. Prowadzi to do monopolizacji władzy.
W gospodarce natomiast objawia się to przez powstawanie potężnych firm - monopolistów i potęż- nych korporacji, trustów w wybranych sektorach gospodarki. W obronie swoich zysków często uprawiają one intensywny lobbing oraz dopuszczają się korupcji, które prowadzą ostatecznie do
17 R. Rosa (red.), Dialektyka bezpieczeństwa…, op. cit., s. 253.
18 Pozytywizm - kierunek filozoficzny w XIX i XX wieku, głoszący usunięcie z myślenia naukowego wszelkiej metafi- zyki i postulujący konieczność badania pewnych i ścisłych faktów, za wzór dla dociekań filozoficznych uznający meto- dy badań w naukach przyrodniczych [w]: Wielki Słownik Wyrazów Obcych i Trudnych..., op. cit. s. 602.
19 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t.3, PWN, Warszawa 2001, s. 23.
25 utraty niezależności przez instytucje przedstawicielskie, w tym rząd. Oba te procesy mogą przebie- gać równolegle. J.St. Mill twierdził, że w celu zminimalizowania tych zagrożeń i zapewnienia bez- pieczeństwa demokracji należy wprowadzić odpowiednie przepisy prawa zapobiegające monopo- lowi władzy i gwarantujące wolności obywatelskie. Do rozwiązań zapobiegających monopolowi władzy należy zaliczyć jej jak największą decentralizację, tworzenie niezależnych, apolitycznych stanowisk na poszczególnych szczeblach administracji obsadzanych drogą konkursów. Ponadto wybory do instytucji przedstawicielskich powinny być proporcjonalne, a nie większościowe oraz rząd powinien mieć możliwość zapobiegania w świetle prawa praktykom monopolistycznym. Wol- ności obywatelskie, które powinny być zagwarantowane to: wolność zgromadzeń i stowarzyszania się, wolność poglądów i opinii (brak cenzury) oraz wolność „mniejszości”(jednostki).20
Przy prezentowaniu koncepcji filozoficznych dotyczących bezpieczeństwa nie można pominąć dokonań Karola Marksa (1818-1883) i Fryderyka Engelsa (1820-1895) – twórców koncepcji materiali- zmu historycznego. Jej części składowe21 oraz teoria walki klas w wyniku licznych adaptacji, interpre- tacji (także wypaczeń) miała istotny wpływ na rozwój sytuacji geopolitycznej i sposób postrzegania oraz podejście do problematyki bezpieczeństwa w XX wieku i obecnie. Mimo, że prace tych autorów nie zawierały bezpośrednio propozycji teorii lub koncepcji bezpieczeństwa, założenia dotyczące ustro- ju, państwa i sposobów ich realizacji (rewolucja) miały wpływ (także praktyczny) na szeroko rozumia- ne bezpieczeństwo personalne i strukturalne.
Według R. Rosy problemy bezpieczeństwa nie były również obce reprezentantom fenome- nologii22 - nurtu filozoficznego, który opierał się na koncepcji nauki apriorycznej i będących jej podstawą: teorii przedmiotów idealnych i poznaniu intuicyjnym oraz analizie ejdetycznej. Podkre- śla także dokonania „szkoły frankfurckiej”23. Jej przedstawiciele to: Max Horkheimer (1895-1973), Theodor Adorno (1903-1969), Herbert Marcuse (1898-1969), Erich Fromm (1900-1980). Ostatni z nich z samą „szkołą frankfurcką” miał styczność przez bardzo krótki okres i sławę zyskał dzięki samodzielnej pracy (uznawany jest za neofreudystę). Stworzyli oni tzw. „teorię krytyczną” („kr y- tyczną teorię społeczeństwa”), która funkcjonuje nadal (także w teoriach stosunków międzynaro- dowych). Marksizm z jednej strony był dla nich punktem odniesienia, który stanowił podstawę ich refleksji oraz źródłem inspiracji. Z drugiej strony był mocno modyfikowany i ze względu na
20 J. St. Mill, Utylitaryzm. O wolności, PWN, Warszawa 1959, s. 116-287.
21 Do części składowych można zaliczyć: teorię formacji społeczno-ekonomicznych, teorię klas społecznych (struktur klasowych), teorię państwa składającą się z teorii biurokracji i teorii panowania klasowego, teorię ideologii oraz koncepcję alienacji w pracy. [za]: J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, PWN, Warszawa 2003, s. 211-242.
22 Powstałego w wyniku działalności Edmunda Husserla (1859-1938) i Maxa Schelera (1874-1928).
23 R. Rosa (red.), Dialektyka bezpieczeństwa..., op. cit., s. 254-255.
26
dynamicznie zmieniającą się rzeczywistość24 odchodzono od jego podstawowych założeń (np. re- zygnacja z walki klas). Ich krytyka polegała: na negatywnej ocenie status quo jako niezgodnego z ludzkimi potrzebami; na przezwyciężaniu ograniczeń myślenia potocznego i tradycyjnego po- przez postrzeganie świata społecznego jako całości, a nie odosobnionych faktów oraz dążeniu do odkrycia „istoty rzeczy”; na krytyce społeczeństwa od wewnątrz; na próbach budowania „na nowo”
od podstaw wiedzy społecznej poprzez przedefiniowania jej celów, struktury i metod weryfikacji twierdzeń; na negacji wszelkich autorytetów. W początkowym okresie nawiązują oni mocno do marksowskiej krytyki kapitalizmu rodzącego alienację. Później przekształca się ona w krytykę kapi- talistycznego społeczeństwa i takich jego aspektów jak nowoczesność (w przeciwieństwie do Mark- sa) i przyczyniającą się do rozwoju naukę i technikę. Prowadzi to do krytyki rozumu instrumental- nego, który objął swoim zasięgiem, oprócz techniki, wszystkie sfery życia (w tym relacje między- ludzkie). Prowadzi to poprzez proces racjonalizacji do uprzedmiotowienia człowieka. „Szkoła frankfurcka” odwoływała się także do psychoanalizy Freuda i jako wkład w rozwój filozofii zali- czyć należy próby określenia wpływów psychologii na społeczeństwo i zależności między nimi.25
„Dorobek owych prac polegał – jak się zdaje – na pokazaniu, po pierwsze, mechanizmów kształtowania względnie i opornego na zmianę charakteru społecznego; po drugie, szczególnej roli rodziny jako medium pomiędzy strukturą społeczną a osobowością jednostki; po trzecie rozziewu między deklaracjami badanych jednostek a głębszymi cechami ich osobowości; po czwarte, wresz- cie zależności między stosunkami zniewolenia a cechami psychicznymi podlegających mu jedno- stek, które nie tylko poddają się zewnętrznemu przymusowi, ale i zaspokajają w ten sposób swoje utajone potrzeby psychologiczne wykształcone przez socjalizację w zorganizowanej na sposób au- torytarny rodzinie. Było to niewątpliwie wzbogacenie zarówno zespołu hipotez mających służyć wyjaśnieniu historycznego fenomenu faszyzmu, jak i przynajmniej potencjonalnie – ogólnej teorii społeczeństwa o marksistowskiej czy też para marksistowskiej orientacji.” 26
Omawiając teorie bezpieczeństwa, których punktem odniesienia jest psychologia, nie wolno pominąć wspomnianego wyżej uważanego za twórcę psychoanalizy - Zygmunta Freuda (1856- 1939). Poglądy autora teorii o id, ego i superego dotyczące natury ludzkiej, zwłaszcza agresji mogą być uznane za istotne przy analizie problemów bezpieczeństwa, także w szkole. W początkowym okresie swojej działalności naukowej uważał on, że głównym „motorem” działań człowieka są
24 Porażka rewolucyjnego ruchu robotniczego i ewolucji systemu kapitalistycznego, stalinizm i faszyzm oraz amerykań- skie społeczeństwo masowe – kultura masowa.
25 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, PWN, Warszawa 200, s.523-536.
26 Op. cit., s. 532.
27 będące w opozycji względem siebie: libido oraz instynkt przetrwania. Agresja była wynikiem po- pędu seksualnego lub samozachowawczego. Po I Wojnie Światowej jego poglądy ewoluowały:
obok popędu miłości dostrzegł występujący niezależnie popęd śmierci i destrukcji, którego sponta- nicznym objawem jest agresja. Ponadto uważał on, że agresja nie jest reakcją na konkretny bodziec tylko spontanicznym, niezależnym i niekontrolowanym uwalnianiem nadmiaru energii. Uznał ją za niezależną siłę, która może być skierowana na zewnątrz lub do wewnątrz. Jej celem, ofiarą może być otoczenie lub sam człowiek. Pęd do samozniszczenia jest pierwszy, po nim następuje agresja ukierunkowana na zewnątrz. Dążenie do autodestrukcji musi być kontrolowane. Erotyzacja lub agresja przeciw innym to objaw takiej kontroli. Efektem agresji zewnętrznej jest wojna, która para- doksalnie pozwala na przetrwanie, ponieważ zapobiega autodestrukcji. Dlatego jest traktowana przez Freuda jako racjonalne i nieuniknione działanie, które jest dążeniem narodu do samozacho- wania i ochrony przed autozagładą. Człowiek ma do wyboru: zniszczyć siebie lub niszczyć innych.
Według Freuda człowiek w sytuacji poczucia zagrożenia skłonny jest do walki, w przypadku braku perspektyw na wygraną skłania się do masochizmu. Natomiast kultura i jej rozwój to według Freu- da z jednej strony efekt tłumienia popędów, z drugiej społeczne narzędzie kontroli tych popędów.
Narzędzie, które chroni ludzi przed ich naturą i każe hamować przejawy agresji, przez co może zapewnić społeczeństwu względne bezpieczeństwo. Oznacza to kolejny paradoks, ponieważ bez- pieczeństwo oznacza powstrzymywanie popędów, które prowadzą do szczęścia. Kontrolowanie agresji prowadzi zatem do cierpienia. Sposobem na opanowanie popędów i wynikającej z nich agresji jest sublimacja27, która oznacza przeniesienie ukierunkowania energii z agresji np. na pale- nie papierosów i picie alkoholu lub miłość oraz religię. Kontrola społeczeństwa nad jednostką od- bywa się poprzez wzbudzanie poczucia winy rozwijające się w wyniku obaw przed odrzuceniem i karą. Sama agresja i naturalna potrzeba walki nie może zostać całkowicie wyrugowana z życia jednostki i grupy społecznej, ponieważ rywalizacja i współzawodnictwo są jednocześnie podstawą rozwoju społeczeństw.28
Podsumowując powyższy opis poglądów Z. Freuda należy brać je pod uwagę przy analizie problemów bezpieczeństwa w szkole. Jego teoria o agresji i sublimacji pasuje do określenia przyczyn zagrożeń zdrowia człowieka na jakie narażają się często sami uczniowie. Począwszy od bójek (agresja zewnętrzna), poprzez palenie i picie, aż do narkomanii (sublimacja). W czasach Freuda rzeczywiście
27 Sublimacja - jeden z mechanizmów obronnych osobowości, polegający na „uwzniośleniu” niższych instynktów, zwłaszcza agresji i popędu seksualnego – głównie przez skierowanie czerpanej z nich siły na działalność w wyższych sferach, [w]: Wielki Słownik Wyrazów Obcych i Trudnych..., op. cit. s. 709.
28 R. Rosa, M. Lipińska-Rzeszutek, M. Kubiak, Filozofia bezpieczeństwa..., op. cit., s. 242-247; W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t.3, PWN, Warszawa 2001, s. 228-230 .
28
palenie i picie było akceptowane przez społeczeństwo. Także narkotyki w kręgach naukowych były w pewnych sytuacjach dopuszczane. Sam Freud na migreny stosował niewielkie dawki kokainy. Dziś wiemy, że takie formy przeniesienia są poważnym zagrożeniem dla życia i zdrowia. Niestety niezwy- kle popularnym wśród dzieci i młodzieży. Przyjmując założenia dotyczące sublimacji, można stwier- dzić, że prawidłowym i właściwym rozwiązaniem mającym wpływ na bezpieczeństwo w szkole był- by intensywny rozwój zajęć pozalekcyjnych, z naciskiem na zajęcia rekreacyjno-sportowe.
Całkowicie odmiennie do źródła agresji podchodził, wspominany wyżej w kontekście do- robku szkoły frankfurckiej - E. Fromm (1900-1980). Twierdził on, że to społeczeństwo i otoczenie kształtuje człowieka i ma wpływ na jego zachowanie. Agresja według niego przyjmuje dwie pod- stawowe formy i dzieli się na: agresję obronną, której celem jest przeżycie, i agresję, której celem jest zniszczenie samo w sobie. Pierwszy rodzaj zanika po zniknięciu zagrożenia lub ocaleniu życia, drugi wynika z ukształtowanych w procesie społecznym cech osobowości. Agresja człowieka to zjawisko uwarunkowane cywilizacyjnie. Także przyczyny wojen nie są uzależnione od popędów, tylko od społecznych konfliktów. Podobnie jak w przypadku poglądów Freuda, poglądy Fromma przeszły ewolucję. Początkowo uważał on, że psychika człowieka to główna przyczyna wojen. Po latach uznał on, że jej cechy umożliwiają wojnę, ale jej nie wywołują. Czynniki, które sprzyjają wojnie to m.in. rola wpływu autorytetu na człowieka oraz atomizacja społeczna. Istotną rolę od- grywa także nekrofilia, czyli afirmacja śmierci. To wywodzące się ze stałych preferencji: aktyw- ność i postawy, które charakteryzują się skłonnością do przemocy, zadawania bólu i zabijania. We- dług Fromma istotny wpływ na rozwój tej formy orientacji życiowej ma bieda, wyzysk klasowy, przedmiotowe traktowanie człowieka i brak wolności. Na wzrost roli tych czynników alienacyjnych wpływają charakterystyczne dla kapitalizmu: industrializacja i rozwój techniki. Sam rozwój techni- ki m.in. poprzez wynalezienie broni nuklearnej sprawia, że wojna - traktowana jako najmroczniej- szy z efektów nekrofilii - przestaje być zasadna z powodu zagrożenia zagładą ludzkości. Na szczę- ście według Fromma można uniknąć nie tylko totalnej zagłady, ale także wojen. Jest to możliwie ponieważ czynniki psychologiczne, od których zależy ich występowanie, są uwarunkowane spo- łecznie. Dzięki czemu można poprzez odpowiednie działania wpływać na rozwój postaw oraz ich społeczne uwarunkowania w celu redukcji destrukcyjnego podejścia do życia i agresywnych za- chowań. Fromm uważa, że realne jest powstanie „zdrowego społeczeństwa”, w którym przeważać liczebnie będą osoby afirmujące życie. W takim społeczeństwie zostanie zminimalizowany poziom agresji obronnej poprzez usuwanie zagrożeń i ich źródeł. Prowadzić mają do tego podjęte w skali globalnej działania, takie jak: globalna likwidacja różnic wynikająca z nierównego podziału dóbr, rozbrojenie atomowe, podmiotowe traktowanie ludzi, motywowanie obywateli do spontanicznej
29 aktywności na rzecz społeczności lokalnych, reformowanie systemów wartości i formułowanie idei, do których odnoszenie się przyczynia się do realizacji celu jakim jest „zdrowe społeczeństwo”.29
„Ważnym składnikiem «zdrowego społeczeństwa» była idea trwałego pokoju […] Pokój trwały i prawdziwy (w odróżnieniu od pokoju będącego okresem zbierania sił, czyli tylko zawie- szeniem broni) będzie możliwy wtedy, gdy struktury posiadania zostaną zastąpione strukturami bycia […] bezpieczeństwo można osiągnąć w «zdrowym społeczeństwie» preferującym postawę
«być» nad postawą «mieć».”30
Mimo, że warunki do powstania „zdrowego społeczeństwa” są przez Fromma przedstawione w formie postulatów i ogólnych wniosków niż konkretnych rozwiązań, można dostrzec rolę jaką w tworzeniu społeczeństwa według Fromma może odegrać szkoła. Postulaty te są bowiem ciągle aktualne. Mimo, że stworzenie idealnego „zdrowego społeczeństwa” jest mało realne, to ich reali- zacja w znacznym stopniu zmniejszałyby skalę występowania różnych zagrożeń oraz poprawiałaby bezpieczeństwo i zwiększała poziom kultury bezpieczeństwa osób, grup społecznych i państw, w tym szkoły. Także wnioski o przyczynach agresji znajdują swoje uzasadnienie w wielu zada- niach, także profilaktycznych, realizowanych przez szkoły w celu poprawy bezpieczeństwa. Można założyć, że źródłem wielu zagrożeń, także występujących na terenie szkoły i/lub dotyczących mło- dzieży, jest dominująca obecnie w większości społeczeństw postawa „mieć” nad postawą „być”.
Działania szkoły podejmowane na rzecz kształtowania norm, wartości i postaw powinny być ukie- runkowane w stronę postawy „być”. Nie tylko w formie chwytliwych haseł, tytułów uroczystości, czy tematów w dziennikach lekcyjnych. Także w formie różnorodnych zadań realizowanych w formie projektów, przykładu osobistego nauczycieli i dyrekcji szkoły.
Całkowicie odmienne poglądy niż E. Fromm na temat agresji prezentowali przedstawiciele darwinizmu społecznego (socjaldarwinizmu), socjobiologii oraz etologii. Według pierwszej grupy wojna i walka jest odwiecznym prawem natury wynikającym z dążenia do zachowania istnienia.
Walka według tych założeń równa się życie. Mogą zmieniać się jej formy, ale relacje międzyludz- kie były, są i będą oparte na konflikcie. Socjobiolodzy mieli podobne podejście. Agresja według nich jest dziedziczna i uwarunkowana genami. Jednocześnie dzięki temu może ewoluować. Ozna- cza, to że bez względu na przyjęty punkt widzenia (dotyczący źródeł agresji: wrodzonych lub spo- łecznych) najważniejsza jest jej rola pozwalająca przetrwać pojedynczym osobnikom i całym gru- pom społecznym. Jest to możliwe ponieważ pojawia się ona w określonych sytuacjach bezpośred- niego zagrożenia życia i przetrwania gatunku oraz jako czynnik zapobiegający wystąpieniu takich
29 R. Rosa, M. Lipińska-Rzeszutek, M. Kubiak, Filozofia bezpieczeństwa..., op. cit., s. 247-253.
30 Op.cit., s. 252-253.
