Bezpieczeństwo według szkoły realistycznej jest państwocentryczne, tzn. państwo jest jedy-nym podmiotem, któremu bezpieczeństwo może być zapewnione, a gwarantować może to tylko posiadana siła, potęga i władza. Według szkoły realistycznej ponad suwerennym państwem nie ma żadnej instytucji, a stosunki międzynarodowe zdominowane są przez konflikt. Państwa natomiast realizują swoje interesy za pomocą polityki siły. Obowiązuje system, w którym państwo samo odpowiada za przetrwanie i zapewnienie sobie bezpieczeństwa. W tym systemie naturalnym jest
41 Op. cit., s. 291.
42 M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa, Siedlce 2009, s. 14-16.
43 Op. cit., 16-26.
38
istnienie rozbieżności interesów i konkurencja między państwami. Zagrożenie pochodzi głównie ze strony innych państw, w konsekwencji czego mierzona w wartościach względnych siła obronna jest jedynym, skutecznym środkiem prowadzenia polityki zagranicznej. W celu zapewnienia sobie bez-pieczeństwa (poprzez zminimalizowanie prawdopodobieństwa napaści ze strony innych państw) państwa muszą sobie zapewnić przewagę nad potencjalnym przeciwnikiem poprzez posiadanie największej możliwej siły/potęgi. Prowadzi to do sytuacji, w której wypracowana przewaga jedne-go państwa przyczynia się do podejmowania podobnych, analogicznych działań spowodowanych wzrostem poczucia zagrożenia przez inne istniejące na arenie międzynarodowej podmioty pań-stwowe. W konsekwencji prowadzi to niejako do „wyścigu zbrojeń” i powoduje powstanie sytuacji nazywanej dylematem bezpieczeństwa, który sprowadza się do tego, że wzrost bezpieczeństwa jed-nego państwa powoduje spadek poczucia bezpieczeństwa przez inne państwa.
W realizmie występują trzy główne nurty tj.: realizm klasyczny, realizm defensywny i rea-lizm ofensywny oraz występujące obok nich inne rodzaje w tym rearea-lizm zależny
Realizm klasyczny porównuje działania państwa z naturą i działaniami człowieka. Według tego założenia państwa podobnie do pojedynczych osób są agresywne i dążą do zdominowania in-nych ponieważ są rządzone przez ludzi, których naturalną, wrodzoną cechą jest skłonność do domi-nacji i zdobycia możliwie największej władzy i potęgi.
Głównym celem państw wg założeń realizmu defensywnego nie jest dążenie do zdobycia potęgi i władzy, ale zapewnienie przetrwania narodu. Działania państw ukierunkowane są na utrzymanie równowagi sił. Utrzymywanie się status quo osłabia rywalizację i stabilizuje system międzynarodowy. Ponadto realiści nurtu defensywnego uważają, że nie wszystkie cele poszczegól-nych państw są konfliktowe względem celów inposzczegól-nych państw. Ponieważ cel nadrzędny to zawsze bezpieczeństwo, państwa nie będą podejmować działań ryzykownych takich jak wojna m.in. z po-wodu kosztów przekraczających korzyści z działań wojennych. Jeżeli do takich działań dochodzi, oznacza to występowanie nieracjonalnych sił w społeczeństwach państw ekspansjonistycznych.
Realizm ofensywny traktuje system międzynarodowy jako główny czynnik działań podej-mowanych przez poszczególne państwa m.in. w celu osiągnięcia większej siły, większej także względem innych państw. Główną przyczyną tych działań według nurtu ofensywnego jest brak pewności związany z ewentualnym pojawieniem się państwa rewizjonistycznego, które będzie dą-żyło do dominacji kosztem innych państw na arenie międzynarodowej poprzez podejmowanie ry-zyka, takiego jak wojna, wbrew logice własnego bezpieczeństwa.
Według założeń nurtu realizmu zależnego bezpieczeństwo państwa jest uwarunkowane zdolnościami militarnymi i wpływającymi na nie okolicznościami. Zależy od relacji sił
39 ofensywnych w stosunku do sił defensywnych. Wyróżnić można w związku z tym trzy sposoby zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Są to:44
rozwój obrony jednostronnej, ma miejsce wtedy gdy siły defensywne mają znaczną przewagę nad siłami ofensywnymi;
kontrola zbrojeń, stosowana jest w sytuacji, kiedy atak ma przewagę nad obroną lub gdy woj-ska (rodzaje broni) służące do ataku są nie do odróżnienia od wojsk (rodzajów broni) służących do obrony;
wyścig zbrojeń, ma miejsce w sytuacji, kiedy atak ma przewagę nad obroną lub gdy wojska (rodzaje broni) służące do ataku są nie do odróżnienia od wojsk (rodzajów broni) służących do obrony
Według teorii liberalnych ostatecznym celem państwa jest zapewnienie obywatelom dobro-bytu i pomyślności rozwoju. W wyniku tego najważniejszym obszarem działalności państwa jest gospodarka/ ekonomia i kwestie społeczne, natomiast bezpieczeństwo jest sprawą mniej istotną, która powstaje m.in. w wyniku działań o charakterze liberalnym. Według tego nurtu wolny handel, międzynarodowa działalność handlowo-gospodarcza i wynikająca z tego rosnąca współzależność gospodarcza państw to gwarant pokoju. „Wojna jest nieekonomiczna, ponieważ jej wynikiem jest zmniejszenie liczby ludności, zniszczenie przemysłu, wzrost podatków i długów, strata zysków, ograniczenie handlu międzynarodowego i generalne zakłócenie równowagi ekonomicznej, dlatego generuje on szeroką koalicję interesów przeciwnych polityce wojennej”45.
Liberalizm idealny zakłada, że pokój nie jest zjawiskiem naturalnym, musi być więc two-rzony w wyniku świadomych działań ludzi. Liberałowie twierdzą, że skutecznie można ograniczyć wpływ systemu sprzyjającego konfliktom międzypaństwowym, które mogą przerodzić się w wojnę.
Ograniczenie to może być możliwie dzięki wprowadzaniu pod postacią zasad, norm, reguł i proce-dur tzw. reżimów wokół których koncentrują się oczekiwania aktorów (graczy) zajmujących się daną dziedziną. Takie reżimy są również w dziedzinie bezpieczeństwa np. kontrola zbrojeń. Ich występo-wanie jest tłumaczone małą skutecznością i wysoką ceną takiego narzędzia politycznego jak siła mili-tarna, która jest niewymierna i nieadekwatna w odniesieniu do celów nowoczesnego państwa. Rze-czywista siła państwa pochodzi od asymetryczności współzależności pomiędzy państwami, a nie od ich siły i zdolności militarnych.46
44 E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego, Zarządzanie bezpieczeństwem, Difin, Warszawa 2011, s. 29.
45 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach..., op. cit., s. 82-83.
46 E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii..., op. cit., s. 30.
40
Najpopularniejsze liberalne teorie budowy bezpieczeństwa to teoria demokratycznego poko-ju i koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego.
Według pierwszej z nich sytuacja wewnętrzna państwa może być przyczyną dążenia do rozwiązania z użyciem siły militarnej przez władzę i elity polityczne. Celem takiego ich działania mogłyby być np.: konsolidacja społeczeństwa (w walce ze wspólnym wrogiem) lub wzmocnienie pozycji rządzących. Przywódcy państw mogą podejmować takie decyzje m.in.:
z powodu różnych uprzedzeń prowadzących do umniejszania wagi kosztów wojny,
z okazji czerpania osobistych korzyści z wojny (nie ponosząc bezpośrednich kosztów),
w wyniku racjonalnej kalkulacji ryzyka i kosztów.
Według teorii demokratycznego pokoju państwa o ustroju demokratycznym nie prowadzą ze sobą wojen, co mają potwierdzać dwa argumenty: instytucjonalny i normatywny, które wynikają od-powiednio z pierwszego i drugiego warunku wieczystego pokoju Imannuela Kanta.
Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego odnosi się także do powstania federacji państw o ustroju republikańskim. Według tej koncepcji powinien powstać system bezpieczeństwa, w którym członkowie będą wzajemnie wspierać się w sytuacji ataku na któregokolwiek z członków takiej fede-racji. Połączone siły dają przewagę militarną, która zniechęca potencjalnego agresora. Państwa uczestniczące w takim systemie powinny mieć takie same poglądy lub zbliżone podejście do proble-matyki wzajemnego bezpieczeństwa oraz posiadać zdolność/ umiejętność godzenia własnego interesu narodowego z potrzebami wspólnoty międzynarodowej. W okresie zimnowojennym koncepcja ta opierała się głównie na stworzeniu przewagi militarnej, która miała przełamać zasadę równowagi sił prowadzącą do konfliktów. Obecnie opiera się ona na zobowiązaniach państw do udzielenia pomocy innym członkom systemów oraz wyrzeczenie się użycia siły względem przeciwnika. Wymusza to współpracę wszystkich uczestników wspólnoty międzynarodowej do przeciwdziałania wszelkim zagrożeniom naruszającym bezpieczeństwo. W wyniku takiej współpracy podejmowane są działania takie jak: operacje pokojowe, polityka prewencyjna, mediacje i negocjacje oraz akcje humanitarne.
Systemy bezpieczeństwa zbiorowego powinny być zinstytucjonalizowane. Natomiast zbiorowa obro-na może przyjmować formę luźnych koalicji. Wariantami bezpieczeństwa zbiorowego są: bezpie-czeństwo wspólne, bezpiebezpie-czeństwo defensywne, bezpiebezpie-czeństwo kooperatywne i wszechstronne.47
Koncepcja bezpieczeństwa wspólnego przedkłada międzynarodowe środki zapewnienia bezpieczeństwa, środki polityczne i pokojowe nad środki narodowe, wojskowe i użycie lub groźby użycia siły militarnej. Bezpieczeństwo jest możliwe tylko wspólnie w ramach sojuszów i we
47 Op. cit., s. 32.
41 współpracy z mocarstwami. Koncepcja bezpieczeństwa defensywnego zakłada równowagę w bu-dowaniu takich sił zbrojnych, które z jednej strony zapewniają obronę, a z drugiej nie zagrażają innym państwom. W efekcie powinno to doprowadzić do przezwyciężenia dylematu bezpieczeń-stwa. Działania służące do osiągnięcia tego celu to modyfikacja strategii wojskowej, zmniejszanie wielkości sił zbrojnych (głównie ofensywnych). 48
Według koncepcji bezpieczeństwa kooperatywnego i wszechstronnego „zapewnianie bez-pieczeństwa zakłada budowanie systemu współzależnych, współpracujących z sobą i wzajemnie uzupełniających się podmiotów stosunków międzynarodowych i bezpieczeństwa oraz komplekso-we ujmowanie bezpieczeństwa, jako reakcję na istniejące i przewidywane zagrożenia. System ten wymaga ustanowienia i sprawnego funkcjonowania podziału pracy między podmiotami kreującymi bezpieczeństwo”49. Według J. Czaputowicza koncepcja ta narodziła się podczas negocjacji rozbro-jeniowych między NATO i Układem Warszawskim. Działania takie jak kontrola zbrojeń poprzez inspekcje, które miały na celu zapobieganie zbyt dużemu nagromadzeniu środków walki i w efekcie minimalizowanie ryzyka konfliktu zbrojnego, wymagały współpracy czyli kooperacji.
Konstruktywizm, teorie krytyczne, poststrukturalizm i modernizm to teorie budowy bezpie-czeństwa zaliczane do postpozytywistycznych.
Według koncepcji konstruktywistów postrzeganie bezpieczeństwa państwa zależy od tożsa-mości państwa, która z kolei tworzy się w wyniku powtarzających się relacji międzypaństwowych.
Zagrożenia dla bezpieczeństwa definiowanie są w wyniku działań podejmowanych w zgodzie z ide-ami tworzonymi przez elity polityczne. Zagrożenia to skutek, a nie podstawa do działań na rzecz bez-pieczeństwa. Powstają one podobnie jak podmioty bezpieczeństwa w wyniku długotrwałego procesu społecznego. Podsumowując można stwierdzić, że dla państwa istnieją te zagrożenia, które państwo i podmioty funkcjonujące w jego ramach dostrzegają i definiują. Więcej: nie istnieje zagrożenie nie-dostrzegane przez podmioty bezpieczeństwa. Natomiast mogą pojawiać się takie, których np. ogół społeczeństwa nie widzi. Decydenci z kolei określają je i podejmują w imię zapobiegania i likwidacji zagrożeń odpowiednie (w ich mniemaniu) działania. Oznacza to niezwykle istotną rolę obiektywnego postrzegania rzeczywistości.
Według teorii krytycznych bezpieczeństwo powstaje na potrzeby realizacji określonych ce-lów państw. Teorie krytyczne zajmują się problematyką społeczną (taką jak: bieda, uzależnienia, klęski żywiołowe), która jest pomijana np. przez teorie pozytywistyczne. W ramach tych koncepcji
48 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje, PWN, Warszawa 2012, s.144-145.
49 K. Malak, Typologia bezpieczeństwa. Nowe wyzwania. [w]:
http://www.stosunki- miedzynarodowe.pl/bezpieczenstwo/954-typologia-bezpieczenstwa-nowe-wyzwania?start=2
42
prowadzone są krytyczne i radykalne studia nad bezpieczeństwem, które w tym ujęciu jest postrze-gane z punktu widzenia całej ludzkości w różnych aspektach, a nie tylko z perspektywy interesów poszczególnych państw.50
Poststrukturalizm to „krytyczne podejście konstruktywistyczne” stosowane w ramach badań problemów bezpieczeństwa m.in. w zakresie etyki i polityki międzynarodowej, relacji bezpieczeń-stwa i migracji ludności oraz relacjami konfliktu i przemocy. Zwolennicy tego podejścia interesują się powstawaniem interesów narodowych oraz rolą idei w polityce zagranicznej. Część z nich bada kulturową konstrukcję poczucia braku bezpieczeństwa.51
Postmodernistyczna koncepcja bezpieczeństwa zakłada, że bezpieczeństwo ma głęboki wpływ na społeczeństwo. Według zwolenników tej teorii podmiotem bezpieczeństwa może być nie tylko państwo, ale także osoba, grupa ludzi, a nawet system międzynarodowy. W tej sytuacji pań-stwo, wojsko, broń, rozwiązania organizacyjne są narzędziem służącym zapewnieniu w/w podmio-tom bezpieczeństwa. Jest to tzw. «pogłębianie bezpieczeństwa».52
Według modelu biurokratycznego w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego polityka, stra-tegie i programy działania w obszarze polityki bezpieczeństwa są końcowym etapem procesu, w którym potrzeby i oczekiwania określone przez grupy interesów, mass media i opinię publiczną podlegają przekształceniu i połączeniu przez państwowe instytucje decyzyjne. Koncepcja ta odrzu-ca utylitaryzm państwa. Wpływ na bezpieczeństwo państwa ma zarówno środowisko międzynaro-dowe jak i czynniki wewnętrzne. Władza polityczna jest rozproszona pomiędzy różne, odrębne or-gany państwa. Skutkiem tego jest istnienie różnych celów i interesów oraz koncepcji bezpieczeń-stwa. W tym modelu problemem nie jest wybrane rozwiązanie w zakresie bezpieczeństwa, ale pew-ność, że będzie ono realizowane. Wybór tego rozwiązania jest rezultatem szeregu działań (takich jak: negocjacje, mediacje, przetargi i perswazje) i następuje dzięki pogodzeniu różnych potrzeb i interesów poszczególnych grup i instytucji.53
W ramach behawioralnej koncepcji bezpieczeństwa szukano z wykorzystaniem metod nau-kowych obiektywnych przyczyn wojen. Według autorów sztandarowych badań prowadzonych przez zwolenników behawioryzmu występuje sześć zmiennych, które mają decydujący wpływ na rozpoczęcie wojny: liczba ludności ogółem, liczba ludności męskiej, zużycie energii, produkcja stali, wielkość sił zbrojnych oraz wydatków państwa na nie. Określili także cztery wskaźniki
50 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach…, op. cit., s. 91.
51 E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii..., op. cit., s. 34.
52 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach…, op. cit., s. 92.
53 E. Nowak, M. Nowak, op. cit., s. 35-36.
43 stępowania wojen: częstotliwość, surowość, rozmiary i intensywność. Natomiast warunki niezbęd-ne do wybuchu wojny to agresywniezbęd-ne zachowanie ludzi, chęć zdobycia władzy i terytorium, dostęp do transportu i broni, centralizacja władz decyzyjnych oraz wiarygodność uzasadnień dotyczących przyczyn wybuchu wojny. Ponadto czynniki geostrategiczne takie jak położenie geograficzne pań-stwa i jego siła mają istotny wpływ na częstość konfliktów, natomiast czynniki etniczne takie wpływu nie mają. W wyniku badań zaobserwowano także, że do czynników zwiększających praw-dopodobieństwo wybuchu wojny są: wzrost wydatków na zbrojenia, funkcjonowanie państwa w sojuszach międzynarodowych, inicjowanie sporu przez państwo słabsze, partnerskie relacje han-dlowe pomiędzy stronami sporu, podobna wielkość terytorium. Wyżej opisywane badania nie po-twierdziły hipotezy o mniejszym prawdopodobieństwie wojny między państwami podobnymi do siebie pod względem politycznym i kulturowym oraz pozostającymi w przyjaznych relacjach. Nie potwierdziły także związku między liczbą państw-sąsiadów a częstotliwością konfliktów.54
Racjonalna teoria odstraszania powstała w wyniku rozwoju broni jądrowej i jest odmianą teorii racjonalnego wyboru, która zakłada, że państwo jako podmiot racjonalny będzie dokonywał wyboru najkorzystniejszych opcji działania. Rosnące zasoby broni masowego rażenia tego typu po obu stronach „zimnej wojny” i jej specyficzne właściwości w połączeniu z najnowszymi technolo-giami jej przenoszenia sprawiły, że państwo będące w posiadaniu ładunków nuklearnych mogło zaatakować i zniszczyć w dowolnym momencie i w dowolnym miejscu na ziemi praktycznie każ-dego przeciwnika. Rosnący arsenał nuklearny w wyniku wyścigu zbrojeń zaczął stanowić w przy-padku jego użycia groźbę wojny totalnej, której skutki dla ludzkości i Ziemi byłyby nieprzewidy-walne. W efekcie wzajemnych obaw przed atakiem i strachem przed konsekwencjami użycia tej broni, zaczęła ona spełniać funkcję odstraszania przed użyciem siły militarnej w celach politycz-nych. Zakłada się, że broń jądrowa może być użyta przede wszystkim przez państwo w wyniku działań obronnych, a nie ofensywnych. Mimo takich wniosków nie następuje obecnie w wyniku planowych działań proliferacja broni masowego rażenia. Przeciwko rozpowszechnianiu broni ją-drowej wśród państw „słabszych” przemawiają dwa argumenty:
paradygmat bezpieczeństwa zakłóca logikę racjonalnego wyboru i efekt „odstraszania” może nie zadziałać;
54 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach…, op. cit., s. 75-76.
44
gwarancją prawidłowego funkcjonowania zasad i procedur racjonalnego działania jest cywilna kontrola nad armią, co w wielu państwach nie występuje lub ma w wymiar symboliczny (ofi-cjalny).55
Podsumowując teorie bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych należy przytoczyć wnioski K. Żukrowskiej dotyczące rozwoju poglądów na temat bezpieczeństwa. Poddała ona anali-zie zestawienie wkładu filozofów oraz badaczy stosunków międzynarodowych w kontekście zmian w pojęciu bezpieczeństwa. Wskazuje ona „ewolucję poglądów od teorii zależności do teorii współ-zależności, od realizmu do liberalizmu (czy bardziej precyzyjnie od realizmu do neo-liberalizmu), od autonomii po koalicyjność i rozwiązania kooperatywne, i od dominacji twardej siły w stosunkach międzynarodowych do miękkich przejawów użycia siły, wreszcie od równowagi do nierównowagi opartej na współzależnościach”56
K. Żukrowska podkreśla, że w chwili obecnej rozwiązania (neo)realistyczne znajdują zastosowanie w tworzeniu warunków bezpieczeństwa, natomiast liberalne są powszechnie stosowane w ramach współpracy gospodarczej, jednocześnie znajdują coraz szersze zastosowanie w sferze bezpieczeństwa. Dokonuje także podziału na elementy twarde i miękkie bezpieczeństwa.
Elementy twarde bezpieczeństwa to m.in. infrastruktura, sprzęt i wyposażenie armii oraz potencjał zbrojny. Elementy miękkie to natomiast wpływy kulturowe, intelektualne, naukowe i społeczne. Ich upowszechnianie zależy od ich dostępności, powszechności, kanałów przekazywania, kształtowania wzorców zachowania, występowania uniwersalnych norm oraz źródła wzorców. Jako ważny element bezpieczeństwa wymienia inteligentną siłę w stosunkach międzynarodowych, która prowadzi do powstawania instytucjonalnych platform współpracy pozwalających dostrzec i wykorzystać korzyści wynikające ze współpracy, w wyniku której nie dochodzi do uzależnienia się jednej ze stron. Współpraca ta opiera się na wzajemnym zaufaniu, a jej elementem jest zastąpienie więzi zależności na więzi współzależności. Autorka wskazuje bezpieczeństwo jako dobro publiczne. W ten sposób bezpieczeństwo jest postrzegane w krajach wysokorozwiniętych.
Bezpieczeństwo jako dobro publiczne należy traktować jako coś co przysługuje wszystkim i w równej części, zwiększenie bezpieczeństwa jednych nie może zmniejszać poziomu bezpieczeństwa innych. Gwarantem bezpieczeństwa wszystkich obywateli danego kraju jest państwo. Pojawiające się nowe zagrożenia i okoliczności powodują, że w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwa muszą podejmować działania poza swoimi granicami. Zanika przez to
55 E. Nowak, M. Nowak, Zarys teorii..., op. cit., s. 37- 38.
56 K. Żukrowska, Pojęcie bezpieczeństwa [w]: K. Żurkowska (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe. Przegląd stanu aktualnego, IUSaTAX, Warszawa 2011, s. 24-25.
45 granica między bezpieczeństwem wewnętrznym a międzynarodowym. W celu uniknięcia zaburzenia równowagi pomiędzy bezpieczeństwem różnych państw i wystąpienia zjawiska paradoksu bezpieczeństwa na arenie międzynarodowej, K. Żukrowska zaleca traktować bezpieczeństwo nie tylko jako dobro publiczne, ale jako międzynarodowe dobro publiczne. 57