PRZYRODNIKÓW IM. M. KOPERNIKA

w s z e c h ś w ia t PISMO PRZYRODNICZE

K I . ORGAN

POLSKIEGO

tow arzystw a

PRZYRODNIKÓW IM. M. KOPERNIKA

M i e c z y s ł a w G e n t n e r s z w e r . K a t a l i z a w t e o r j i i w p r a k t y c e . J a d w i g a Z i e m i ę c k a . P r o g r a m i m e t o d y k a W i n o g r a d s k i e g o

w m i k r o b i o l o g i i g l e b y .

S z c z e p a n S z c z e n i o w s k i . O p t y k a f a l m a t e r ji.

K r o n i k a n a u k o w a . K o m u n i k a t y z l a b o r a t o r j ó w . O c h r o n a p r z y r o d y . K r y t y k a . M i s c e l l a n e a .

1932

W szystkie przyczynki do ,, W szechśw iata” są honorowane w wysokości 15 gr. od wiersza.

P P . Autorzy mogą otrzym ywać odbitki swoich przyczynków po cenie ł^osztu. Ż ą daną liczbą odbitek należy podać jednocześnie z rękopisem.

R e d a k c j a odpowiada za poprawny druk tylko łych przyczynków, które zostały j e j nadesłane w postaci czytelnego maszynopisu.

Z e wzglądu na szczupłość miejsca, prosimy uprzejmie pp. Autorów

komunikatów z laboratorjów o możliwą zwięzłość. R ozm ia ry ^omun/^a/u

nie mogą przekraczać 1000 liter. A u torzy otrzymują bezpłatnie 100 odbitek

komunikatu, k ° m unikaty jednak honorowane.

S P I S R Z E C Z Y R O C Z N I K A 1 9 3 2.

A R T Y K U Ł Y :

Str.

B o h d a n o w icz ó w n a Z . O zm ien n ości b a k te ry j 80 C e n łn e rs z w e r M . K a t a liz a w t e o r ji i w p ra k ­

ty c e ... 1 D e m b o w s k a S. Z d z ie d z in y m e ch a n ik i r o z w o ­

jo w e j ... . . . 101 D e m b o w s k i J . Z a sa d a p os ta ci w b io lo g ji

w s p ó łc z e s n e j ... 40 F e lik s ia k S. P o d r ó ż na statku „ D a r P o m o r z a "

d o B r a z y lji i na M a r t y n ik ę w p o s to je m na T e n e r y fie i A z o r a c h ...140 H o y e r H . P a m ię c i J e r z e g o C u vie ra . . . . 108 K a u fm a n L a u ra . T e o r ja e w o lu c ji w ś w ie tle

w s p ó łc z e s n e j g e n e ty k i ... 67 L a ch m a n F . T e r m o s t a t y ...74 P a m ię c i Z m a r ły c h ... 99 R y b k a E . G w ia z d y zm ien n e — c e fe id y . . . 131 S k a liń s k a M . M e n e d e liz m a g e n e ty k a n o w o ­

czesn a ...171 S k a rż y ń s k i B. E n e r g e ty k a sportu . . . . . 36.

S u jk o w s k i Z . K o p a ln e g łę b ie o c e a n ic zn e . . 47 S z a fe r W . K r ó t k i za ry s h is to r ji r o z w o ju f lo r y

na Z i e m i ...71 S z c z e n io w s k i S. O p ty k a fa l m a te rji . . . . 12 T u r J . K o n s ta n ty J a n ic k i ja k o u c zo n y i c z ł o ­

w ie k ... 163 W e rte n s łe in L . O w a rs tw a ch m o n o m o lek u la r-

n yc h ... 165

Z ie m ią c k a J. P r o g r a m i m e to d y k a W in o g r a d ­ s k ie g o w m ik r o b io lo g ji g l e b y ... 8

K R O N I K A N A U K O W A ,

a ) A s ir o n o m ja , g e o lo g ja , m e te o ro lo g ia .

P rz e s u n ię c ie p r ą ż k ó w w id m o w y c h g w ia z d ku c ze rw ie n i, ja k o je d n a z k o n s e k w e n c y j o g ó ln e j t e o r ji w z g l ę d n o ś c i ... 24 S tra to s fe ro w a w y p r a w a P i c c a r d a ... 120 Z ł o ż a s r e b ro w o -c y n o w e O ru ro w B o liw ji . . 121 N o w a m e to d a b a d a n ia s z c z ą tk ó w o rg a n ic zn e ­

go p o c h o d z e n ia w s k a ł a c h ...151 N a jb liż s z e p l ą n e t o i d y ... 152 S tr a ty p ro m ie n io w a n ia s ło n e c zn e g o p od w p ł y ­

w e m zm ętn ie n ia lub p y łu a tm o s fe ry c zn e g o 155 N o w e k o m e ty ...178

b ) F iz y k a .

Str.

O n o w e j m e to d zie w y tw a r z a n ia b a rd zo w ie l­

k ich p rę d k o ś c i jo n ó w H g ... 26 O sztu czn em w zb u d za n iu p rz e n ik liw e g o p r o ­

m ie n iow a n ia w ją d ra c h a to m o w y c h p ie r ­ w ia s tk ó w le k k ich ...55 Z d z ie d z in y m ik r o fo t o g r a fji . . . 61 O n o w y c h z d o b y c z a c h w d z ie d z in ie fiz y k i

ją d ra a t o m o w e g o ... 86 O e le k tro n o w e j o p ty c e g e o m e try c z n e j . . . 118 N ie k o s z to w n e a p a r a ty o p ty c z n e d o p rac b a d a ­

w c z y c h ... 122 A p a r a t u r y do s p e k tr o fo to m e tr ji a b s o r p c y jn e j 153 W s p ó łc z e s n e d oc ie k a n ia nad b u d ow ą ją d e r

atom ow yc h 154

0 k o n c e n tra c ji b a rd z o p o w o ln y c h n eu tron ów w atm osfe rze zie m s k ie j ...179

c ) C h em ja .

S y n te z a kauczu ku a fe rm e n ta c ja b u ty lo-a ce - t o n o w a ...54 S ia rc z e k w ę gla , n ow e m e to d y w y k r y w a n ia

i ozn a c za n ia ... 85 W y tw a r z a n ie b a rd z o s tę żo n e g o n ad tle n k u w o ­

d oru ... 121

D z ia ła n ie k w asu jo d o w o d o r o w e g o na tle n ek c y n o w y ...122 O r e a k c ji G r i g n a r d a ... 152 D z ia ła n ie k w asu jo d o w o d o r o w e g o na trudno ro zp u s zc za ln e z w i ą z k i ... 153 L it o a lk ile ...153

d ) N a u k i b io lo g ic z n e .

C zy n n ik i h am u jące w r e g e n e ra c ji k o ń c zy n k i­

ja n e k ża b y ...18 F lo r a i fauna śn iegu o r a z g r a d u ... 20 Z n o w s zy c h b a d a ń nad p s y c h o lo g ją z w ie r z ą t 20 P r a c e W a rb u r g a w d z ie d z in ie b io c h e m ji . . 56 O n o w y c h b ad an iach n ad w ita m in a m i . . . 57 Ż y c ie b a k te ry j a w a ru n k i fiz y k o -c h e m ic z n e

ś ro d o w is k a ... 59 W p ł y w s tałego p o la m a g n e ty c z n e g o na r o ta c ję

p la z m y w k om órk a ch ro ś lin n y c h . . . 59

N o w e b a d an ia nad t. zw . „ m le k ie m " g o łę b i 59

O h orm on ach o w a d ó w ... 60

Z u ż y c ie tlen u p r z e z ja jo z a p ło d n io n e . . . 60

T e m p e ra tu ra k r y jó w e k zim o w y c h o w a d ó w . . R o la b a k te ry j w p ow sta w a n iu p o k ła d ó w w a ­ p ien n yc h w m o rza c h p o d z w r o tn ik o w y c h D e te rm in a c ja p łc i u B o n e l l i a ...

N o w e dane o t. zw . „u r n a c h " i „ p ę c h e r z y k a c h S ip u n c u lid a e ...

O p orozu m ie w a n iu się w z a je m n e m m ró w e k R u c h y k ieru n k o w e o w a d ó w w ich z a le ż n o ś c i

o d ś w ia tła . . ...

C zy n n ik i, p r z e s z k a d z a ją c e p rze n ik a n iu z w ie rzą t m orsk ich d o w o d y s ło d k ie j . . . O d p o rn o ść gą sie n ic a s ystem n e r w o w y . . Z ja w is k a o d p o rn o ś c io w e u ro ś lin . . . . O „ s e r c u " r o ś l i n y ...

N o w e dane o z w y c z a ja c h os grzeb ią c yc h . . M e r o g o n ic z n e m ie sz a ń c e tra s ze k . . . . M e t a le w y s tę p u ją c e w d ro b n y c h ilo ś c ia c h

w o rg a n iz m ie z w i e r z ę c y m ...

Z a g a d n ie n ie ją d ra b a k t e r y j ...

R o la b rom u w f i z j o l o g j i i p a t o lo g ji u s troju l u d z k i e g o ...

W s p ra w ie m e ta m o r fo z y p ła z ó w . . . . L o k a liz a c ja w r a ż liw o ś c i u o w a d ó w . . . S u b stan cje w z r o s t o w e i a k ty w a t o r y b io lo

g ic zn e ...

O tr z y m a n ie c z y s te g o w ita m in u A . . . . O z ja w is k a c h u b a rw ie n ia o c h ro n n e g o . . Ś la d y stóp c z ło w ie k a p r z e d h is to r y c z n e g o . B a k t e r je a c id o p r o te o lity c z n e ...

Str.

61

37

88

90 90

91

114 115 116 116 117 118

147 147

148 149 150

181 180 181 182 184

K O M U N I K A T Y Z L A B O R A T O R J Ó W .

Str. Jea ns J . N o w y ś w ia t f i z y k i ... 187 J e ż e w s k i M . N a u c z a n ie f i z y k i ... 126 K in e l J . i R . K u n iz e . C h rz ą s zc ze i m o ty le

k r a jo w e , p rz e w o d n ik do o k re ś la n ia r o ­ d zin i r o d z a j ó w ... 30 K n a g g s J . E ., B . K a r lik i C. F . E la m . T a b le s

o f cubic c ry s ta l stru ctu re ... 189 M a th e w s V. D . S tu d ies on th e genus P y th iu m 93 P o r a d n ik dla sa m ou k ów . T . X , Z o o lo g ja ,

cz. I I ... 92 S e m e ra n o G . II p o la r o g r a fa , sua te o ria e ap-

p lic a z io n i ...157 S z c z e n io w s k i S. i S. Z ie m e c k i. P r o m ie n io w a ­

n ie i m a te rja ... 185 S z y m k ie w ic z D . E k o lo g ja r o ś l i n ...186 T h a x t e r R . C o n trib u tio n to w a rd s a m on ograp h

o f the L a b o u lb e n ia ce a e ■ 93

T w y m a n F . T h e p ra c tic e o f a b s orp tion spec- tr o p h o to m e try ...189 W ilc z y ń s k i J . Z a ry s z o o lo g ji i p a r a z y t o lo g ji 31 Z a w id z k i J . C h e m ja n ieo rg a n iczn a . T . I, M e -

t a l o i d y ... 62

R U C H N A U K O W Y W P O L S C E .

U n iw e r s y t e t J a g ie llo ń s k i, K r a k ó w . 94, 127, 190 U n iw e r s y te t Jan a K a z im ie r z a , L w ó w 63, 94, 191 U n iw e r s y te t P o z n a ń s k i ...^3, 127, 191 U n iw e r s y te t W a r s z a w s k i . . . 63, 94, 127, 191 U n iw e r s y te t S te fa n a B a to re g o , W iln o 94, 191

E js m o n t L . P a ra fa s c io lo p s is fa s c io la e m o rp h a gen. n. sp. n. — m o ty lic a z w ą t r o b y ło s ia 20 K o z ło w s k a A . E le m e n ty g e n e ty c z n e i p o c h o ­

d ze n ie s te p o w e j f lo r y P o l s k i ...28

O C H R O N A P R Z Y R O D Y .

X I V z ja z d P a ń s to w e j R a d y O c h r o n y P r z y r o d y 29 D z ie ń o c h ro n y p r z y r o d y ...30 N o w e p a r k i n a tu ry w P o l s c e ... 93 K o n fe r e n c ja w s p ra w ie o c h ro n y la s ó w p o d ­

m ie js k ic h ... 189

K R Y T Y K A .

A n d re w s R . C. M i t H a rp u n e , B iic h se und S p a te n ...125 C h w o ls o n O . D . F iz y k a w s p ó łc z e s n a . . . . 124 X I C o n gre ss o In te rn a tio n a le d i Z o o lo g ia . . 158 D o m a n ie w s k i J . P r z e g lą d n a s zy c h s s a k ó w

ło w n y c h ... 30 D y a k o w s k i B. B a d a c z d a le k ie j p ó łn o c y (B e ­

n e d y k t D y b o w s k i ) ... 125 G r o to w s k i M ., M . S a d z ew icz ow a , W . W e r n e r

i S. Z ie m e c k i. D z ie je r o z w o ju f i z y k i w z a ­ ry s a c h ... 156 H a la u n b re n n e r M . D y d a k ty k a f iz y k i . . . . 91 H a ra b a sz ew sk i J . M e t o d y k a c h e m ji . . . . 91 H e c k L . A u s d er W ild n is in d en Z o o . . . 30

M I S C E L L A N E A .

U d z ia ł z o o lo g ó w p o ls k ic h w p o d r ó ż y ć w i­

c ze b n e j statku s zk o ln e g o „ D a r P o m o r z a " 31 T o w a r z y s tw o P r z y ja c ió ł P a ń s tw o w e g o M u ­

zeu m Z o o l o g i c z n e g o ... 32 T r z e c i z ja z d G e o lo g ic z n y A s o c ja c ji K a r p a ­

c k ie j w C z e c h o s ł o w a c j i ... 32 K a s a im . M ia n o w s k ie g o w dniu s w e go 50-1-et-

n ieg o ju b ileu szu ... 63 S ta c ja m orska na H e l u ... 64 W ystaw ca e n to m o lo g ic z n a w K r a k o w ie . . . 95 Ś. p. W a n d a K o n o p a c k a . . ■ ■ ...96 P ie r w s z e ty m c z a s o w e d on ie sie n ie o I I I M i ę ­

d z y n a r o d o w y m K o n g r e s ie C y t o lo g ó w w C a m b rid g e w r. 1933 ... 128 S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu P o z ­

n ań sk iego P o ls k ie g o T - w a B o ta n ic z n e g o za ro k 1931/32 . . . ... 128 V I Z ja z d F iz y k ó w P o l s k i c h ...158 V I M ię d z y n a r o d o w y K o n g re s L im n o lo g ic z n y 159 W ilh e lm O s tw a ld . . ...191

C A Ł O S T R O N I C O W E I L U S T R A C J E T Y T U Ł O W E .

T a t r y w zim ie. P o t o k w d o lin ie K o ś c ie lis k ie j 33

„ P r z ą d k i " — s k a łk i p ia s k o w c a c ię ż k o w ic k ie g o 65 M io d y ryś, W a r s z a w s k i O g ró d Z o o lo g ic z n y 97 K r a jo b r a z z i m o w y ... 129 K o n s ta n ty J a n i c k i ... 161

□Rinc i u i.p f. ja h c o m '« m s ia .:

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M . K O P E R N I K A

Nr. 1 (1695— 1696) Styczeń — Luty 1932

Treśt zeszytu: M i e c z y s ł a w C e n t n e r s z w e r . K a ta liz a w te o rji i w p ra k ty c e . J a d w i g a Z i e m i ę c k a . P ro g ra m i m e to d y k a W in o g ra d s k ie g o w m ik ro b io lo g ji g le b y . S z c z e p a n S z c z e n i o w s k i . O p ty k a fa l m aterji. K ro n ik a n au kow a. K om u n ik a ty z la b o ra to rjó w . O chron a p r z y r o d y . K r y ty k a . M iscella n ea .

M I E C Z Y S Ł A W C E N T N E R S Z W E R

K A T A L I Z A W T E O R J I I W P R A K T Y C E .

B e r z e 1 i u s, k t ó r y s tw o r z y ł n a z w ę ,,k a t a liz y " , ja k o zja w is k a , i „k a ta liz a to ­ r a ", ja k o substancji, w y w ie r a ją c e j d z ia ła ­ nie k a ta lity czn e, n ie sta ra ł się jed n a k stw o ­ r z y ć ża d n ej s z c z e g ó ln e j h ip o te z y w celu ob ja śn ien ia p r z y c z y n y tych d z iw n y c h z ja ­ wisk. D o p ie ro zn a czn ie p ó źn iej w roku 1895 W i l h e l m O s t w a l d p o tr a fił w y łu ­ skać z tych z ja w is k to, co m o g ło u lec ści­

słym bad a n iem i usunąć z n aszych p o g lą ­ d ó w to, co p o z o s ta w a ło w sprzeczn o ści z za sa d ą p r z y c z y n o w o ś c i, a s z c z e g ó ln ie j z zasadam i term od yn am ik i.

W istocie, na p o d s ta w ie dru giej z a sa d y te r­

m o d y n a m ik i m o ż e m y w w ięk szo ści p r z y p a d ­ k ó w d oskon ale p r z e w id z ie ć , ja k ie re a k c je są m o ż liw e i ja k ie r e a k c je n ie m o gą się o d ­ b yw a ć. J e d n a k że term o d yn a m ik a n ie z a w ie ­ ra w sw ych ró w n a n ia ch p ierw ia s tk a czasu.

T e rm o d y n a m ik a o r z e k a z n ieu lega ją cą w ą tp liw o ś c i stan ow czością, ż e dana re a k cja odbywać się może i o zn a c z a w sposób n ie ­ d w u zn a czn y kierunek danej re a k c ji. A le

term od yn am ik a n ie d a je nam o d p o w ie d z i na pyta n ie, c z y re a k c ja ta o d b ęd zie się w p rze cią g u jed n ej ch w ili, c z y te ż p rze b ie g je j w y m a g a ć b ę d zie lat tysięcy. W ten spo­

sób n ie m a m y p ra w a tw ierd zić, a by k a ta ­ liz a to r m ó g ł b yć przyczyną re a k cji, k tó ra sama p r z e z się, w n ieobecn ości k a ta liz a to ­ ra b y ła b y n iem ożliw a . P r z e c iw n ie , w ie m y doskonale, ż e w ie le re a k c y j k a ta lity c z ­ nych, ja k np. p o łą c z e n ie w o d o ru z tlenem , albo ro z k ła d w o d y u tlen ion ej o d b y w a ć się m ogą ró w n ie ż w n ieobecn ości k a ta liza to ­ ra, — w pod n iesion ej tem p era tu rze. O b ec­

ność k a ta liza to ra przyśpiesza w ię c ty lk o te rea k cje, k tó re „s a m e p r z e z s ię " o d b y w a ­ ją się n iesłych an ie p o w o li.

W ten sposób z ja w is k a k a ta lity czn e w p ro w a d z o n e z o s ta ły w ra m y o g ó ln e j t e o r ji re a k c y j ch em iczn ych. P r a w a sta tyk i i k in etyk i ch em iczn ej, t. j. n auki o ró w n o ­ w a d z e re a k c y j i o szyb k ości p ro c e s ó w ch e­

m icznych, p o z o s ta ją nienaruszone, D o zb a ­

dania p o z o s ta je t y lk o p ro b le m a t ilościowe­

go o zn a czen ia szyb k o ś ci re a k c y j w n ie ­ o b ecn ości k a ta liza to ra i w ob ecn ości ta k o ­ w ego .

Z n a m ien n y i d o n io s ły d la p r a k ty k i p o ­ z o s ta je n ie w ą tp liw ie fakt, ż e z m ia n a s z y b ­ k o ści re a k c ji c z y li je j przyśpieszenie, n ic nas n ie kosztu je, p o d cza s k ie d y zm ia n a szyb k o ś ci ruchu m e ch a n iczn e go w y m a g a z a w s ze n ak ła d u p ra c y . W p r z e m y ś le c h e ­ m iczn ym p r z y ś p ie s z e n ie b ieg u r e a k c ji m o ­ ż e m y u zysk a ć darm o. C ó ż w ię c d z iw n e g o w tem, ż e o d k ą d p o zn a n o t ę w ła ś c iw o ś ć z ja w is k k a ta lity c z n y c h , p r z e m y s ł p o c z ą ł k o rz y s ta ć z nich w c o ra z w z r a s ta ją c e j skali.

W r o z w o ju badań nad k a t a liz ą w a ż n y eta p sta n o w ią b a d a n ia J e r z e g o B r e - d i g a i j e g o u c z n ió w n a d k a ta lity c z n e m d z ia ła n ie m ro zd ro b n io n ej k o lo id a ln e j p la ­ ty n y i in n ych m e ta li k o lo id a ln y c h na r o z k ła d

dw u tlen k u w od oru . W o d a u tlen io n a u le g a ro z k ła d o w i, w y d z ie la ją c tlen, w zetk n ięciu z e sp ro s zk o w a n y m m eta lem . J e r z y B r e - d i g d o w ió d ł, ż e d z ia ła n ie to w j e s z c z e s il­

n iej s zy m stopniu w y w ie r a ją m e ta le w sta­

n ie k o lo id a ln y m , o tr z y m y w a n e np. p r z e z ro z p ro s z e n ie m e ta li w łu ku e le k tr y c z n y m p o d w o d ą . O tó ż o k a z a ło się, ż e te k o lo id a l­

ne m e ta le p o d w z g lę d e m w ła s n o ś c i s w yc h są z u p e łn ie p o d o b n e do e n z y m ó w , c z y li fe rm en tó w , np. d o d ia sta zy . R ó w n ie ła t ­ wo, ja k ferm en ty, u le g a ją o n e „z a tr u c iu "

p r z e z n iezn a czn e ilo ś c i ty c h sam ych tru ­ cizn, k tó re d z ia ła ją tru ją c o i na fe rm e n ty , np. p r z e z sia rk o w o d ó r, cja n , k w a s pruski i t. d. P o d o b n ie ja k fe rm e n ty , k o lo id a l­

ne m e ta le p o s ia d a ją o p ty m a ln ą tem p e ra tu ­ r ę d zia ła n ia , t. j. ta k ą tem p era tu rę, w k tó ­ re j ich d z ia ła n ie na szyb k o ś ć r e a k c ji jest n a jw y ż s z e . P o o g rz a n iu d o te m p e ra tu ry p o w y ż e j 60°, tra c ą on e sw ą w ła sn o ść k a ta ­ lity c z n ą , p o n ie w a ż ś cin a ją się w ro z tw o r z e , tak sam o ja k i en zym y , n a le ż ą c e d o sub- sta n c yj b ia łk o w y c h . S to s o w n ie d o w y n i­

k ó w p ra c B r e d i g a m o ż e m y u w a ż a ć o w e k o lo id a ln e r o z t w o r y za m odele ferm en­

tów, c z y li z a „fe r m e n t y n ie o r g a n ic z n e ".

M o ż e m y w ię c w s z y s tk ie z ja w is k a k a ta li­

tyczn e, z a ró w n o te, k tó re są w y w o ły w a n e p r z e z k a ta liz a to r y n ieo rg a n iczn e, ja k i te, k tó re w y w o ły w a n e są p r z e z k a ta liz a to r y

o rga n iczn e, c z y li fe r m e n ty w e w ła ś c iw e m te g o s ło w a znaczen iu , zeb ra ć w jed n ą ca ­ ło ść: z ja w is k k a ta lity czn y ch , o d b y w a ją ­ cy ch się w u k ła d a ch k o loid aln ych .

J e d n a k ż e n ie u le g a k w e s tji, ż e w ś ró d z j a ­ w is k k a ta lity c z n y c h m a m y do c z y n ie n ia ze z ja w is k a m i b a rd zo ró żn orod n em i, ż e m e ­ ch anizm ty c h z ja w is k i w aru nki, w ja k ich

się one p r z e ja w ia ją , n ie są jed n eg o i te g o sam ego typu . D o k a t e g o r ji z ja w is k k a ta li­

ty c z n y c h z a lic z a m y z ja w is k a b a rd zo ró żn o - rodn e. Z te g o w z g lę d u i p r z y c z y n a k a ta liz y n ie je s t jed n a , le c z p r z y c z y n ty c h istn ieje b a rd zo w ie le , m ia n o w icie tyle, ile jest r o ­ d z a jó w k a ta lizy . A w ię c m ech an izm d z ia ­ ła n ia k a ta liz a to r ó w z a le ż e ć b ę d z ie p r z e d e - w s z y s tk ie m o d charakteru układu w ja k im się dana r e a k c ja o d b yw a . In n y b ę d z ie ten m ech a n izm w u k ła d a ch jed n o ro d n y ch , t. j.

w tych, w k tó ry c h k a ta liz a to r jest ro z p u ­ s z c z o n y w fa z ie g a z o w e j, a lb o c ie k łe j i sta ­ n o w i w r a z z substratem jed n o ro d n ą ca ­ łość. In n y za ś b ę d z ie ten m ech a n izm w u k ła d z ie n iejed n o ro d n y m , t. j. takim , w k tó ry m k a ta liz a to r p o sia d a in n y stan sku­

pienia, n iż p o d ło ż e re a k c ji.

W p r z e m y ś le n a jw ię k s z ą don io sło ść p o ­ s ia d a ją r e a k c je n iejed n o ro d n e, w s z c z e g ó l­

n ości re a k c je gazowe, p r z e b ie g a ją c e w ob ec stałych k a ta liza to ró w .

1. Przetw ory gazu wodnego.

W p r z e m y ś le n o w o c z e s n y m b a rd zo w a żn ą r o lę o d g r y w a gaz wodny, n ie ty lk o ja k o p a liw o , a le ja k o su bstancja w y jś c io ­ w a, stosow an a do o tr z y m y w a n ia c a łe g o s z e ­ re g u c ie k a w y c h i w a żn y c h dla p rze m y s łu z w ią z k ó w . D z ię k i za stoso w a n iu ro zm a itych k a ta liza to ró w , d z ię k i zm ia n ie tem p era tu ry i ciśn ien ia m o ż e m y z tak ta n ieg o produktu, ja k im je s t g a z w o d n y , o trz y m a ć n a jr o z m a it­

s ze su bstan cje cenne, a w ię c p r z e d e w s z y s t- k iem wodór.

W ia d o m o , ż e g a z w od n y, o tr z y m y w a n y p r z e z d z ia ła n ie w o d y a lb o p a r y w o d n ej na r o z p a lo n y d o b ia ło ści w ę g ie l, z a w ie ra 4 g a ­ zy, z n a jd u ją c e się w stanie ró w n o w a g i ch e­

m ic zn ej :

C O + H 20 - : > C 0 2 + H , + 10000 cal.

W tem p era tu rze 1200°, w k tó rej o trzy m u ­ je m y z w y k le g a z w od n y, ró w n o w a g a ta jest siln ie p rze su n ięta w lew o , t. j. w śró d p r o ­ d u k tó w re a k c ji p r z e w a ż a ją tle n e k w ę g la i p a ra w od n a. Z t e o r ji ró w n o w a g i ch em icz­

n ej w ia d om o, ż e stosunek ilo c zy n u p rę ż n o ­ ś c i c z ą s tk o w y c h p ro d u k tó w w y jś c io w y c h

(tlen k u w ę g la i p a r y w o d n e j) do ilo czyn u p rę ż n o ś c i c zą s tk o w y c h w y tw o r ó w re a k c ji (d w u tlen k u w ę g la i w o d o ru ) p ozosta w a ć m usi w e w szystk ic h w aru nkach sta ły w sta łej tem p era tu rze. J e ż e li w ię c prężn o ści c z ą s tk o w e tlen ku w ę g la i p a ry w o d n ej o zn a ­ c z y m y lite ra m i a i b, a p rę ż n o ś c i czą stk o ­ w e dw u tlen k u w ę g la i w o d o ru o zn a c z y m y lite ra m i c i d, to z g o d n ie z p o w y ż e j p rzy to - cz o n e m p ra w e m d zia ła n ia m as:

= K (stała).

cd

Z a le ż n o ś ć zaś sta łej K o d tem p era tu ry u w i­

d o czn i n astęp u ją ca ta b elk a :

tem p era tu ra : 400° 500° 600° 700° 800°

sta ła K . : 0,05 0,1 0,3 0,6 0,9

S tą d w yn ik a , ż e w m ia rę w z ro s tu tem p era ­ tu r y w zra sta ć p o w in n y ilo ści tlen ku w ę g la i p a r y w o d n ej (a i b) k o sztem ilo ś c i d w u ­ tlen k u w ę g la i w o d o ru (c i d ). W istocie, p o d cza s k ie d y m ieszan in a g a z ó w o trz y m a ­ n a w te m p era tu rze 1200° z a w ie r a w o d ó r i tle n e k w ęgla , w stosunku m niej w ię c e j 1 : 1, p r z e z o zię b ien ie u k ła d u do 500°, m ożna p rzesu n ą ć ró w n o w a g ę w p ra w o , o ty le, że p r o d u k ty r e a k c ji z a w ie r a ją p r a w ie 90%

w od oru . O c z y w iś c ie d o w y w o ła n ia o w e j r e a k c ji w n iskiej tem p era tu rze m u sim y p o ­ s iłk o w a ć się k a ta liza to ra m i. N a p o d sta w ie p a ten tu M o n d a i L a n g e r a re a k c ję tę u d a je się p r o w a d z ić n a w et w tem p eratu ­ r z e 400°, w obecn ości żela za , ja k o k a ta li­

zatora.

J ed n a k że, n ap isan a p o w y ż e j re a k c ja p o ­ m ię d z y tlen k iem w ę g la i p a rą w od n ą nie je s t je d y n ą re a k cją , ja k a m o że się o d b y ­ w a ć p o m ię d z y tem i ciałam i. S a b a t i e r d o w ió d ł, ż e w tem p era tu ra ch niskich w obecn ości o d p o w ie d n ic h k a ta liz a to ró w m o­

ż liw a jest je s z c z e inna reak cja , k tó rą w y ­ r a z ić m o ż e m y w n astęp u jącem rów nan iu:

C O + 3 H 2^ C H 4 + H 20

tlen ek w ę g la + w o d ó r m etan + w o d a ; na tej p o d sta w ie m o ż e m y zam ia st gazu w od n ego, k tó ry ja k w ia d o m o ma b a rd zo m a łą zd o ln o ść c ie p łc tw ó rc z ą , o trz y m a ć b ezp o śred n io metan z w ę g la i p a r y w o d ­ nej. T a re a k c ja o d b y w a się w tem p era tu ­ r z e 500° w obecn ości sp ro s zk o w a n e go ni­

klu, ja k o k a ta liza to ra . Jest to n a jta ń s z y i n a jp ro s ts z y p r z y k ła d s y n te z y o rg a n ic z ­ nej z c ia ł n ieorgan icznych.

S k o ro re a k c ję m ię d z y tem i sam em i o d ­ czyn n ik a m i p ro w a d z ić b ę d zie m y p o d z w ię k - szonem ciśn ien iem i w obecn ości o d p o w ie d ­ nich k a ta liza to ró w , o trz y m a m y je s z c z e in ­ n e w y tw o r y , n ie m niej cenne d la p r z e m y ­ słu. A w ię c p a ten t fa b ry k i B adeń sk iej p r z e ­ w id u je, ż e w tem p era tu rze 400°, p o d ciśn ie­

n iem 100 a tm osfer i w obecn ości tlenku cynku, a lb o chrom ianu cynku, ja k o k a ta li­

za to ró w , o trzy m a ć m o żem y z tlen ku w ę g la i w o d o ru a ld e h y d m r ó w k o w y i w p r z e w a ż ­ n ej ilo ś c i alk o h o l m e ty lo w y p o d łu g r ó w ­ nań:

C O + H 2— > H . C O H C O + 2 H 2 — > C H :i. O H

N a z a s a d z ie te g o paten tu fa b ry k a B a d eń - ska ju ż w roku 1925 w y w io z ła do A m e r y ­ k i P ó łn o c n e j 500.000 g a lo n ó w a lkoh olu m e­

t y lo w e g o syntetycznego.

A l e na tem n ie kon iec: konku ru jąc z p a ­ ten ta m i w sp om n ian ej B a d eń sk iej fa b ry k i, d o w ió d ł F r a n c i s z e k F i s c h e r , ż e w tych sam ych w arunkach, t. j, p o d Wyso­

kiem ciśnieniem , a le w tem p era tu rze n ieco w y ż s z e j i w obecn ości żelaza, ja k o k a ta li­

zatora, ten sam g a z w o d n y w y tw a r z a m ie­

szaninę w y ż s z y c h a lk o h o li: e ty lo w e g o , iz o - b u ty lo w e g o i t. d., k tó ra o trz y m a ła w han­

dlu n a z w ę ,,syn tolu “ i w yp u szczo n a zo s ta ­ ła na ry n e k do k o n k u ren cji z ben zyn ą i in- nem i p rod u k ta m i d e s ty la c ji n afty . M a m y w ięc szereg n astęp u jących rów n ań :

a) C O + 2 H 2 = C H ,O H

a lk o h o l m e ty lo w y b) C H ,O H + C O = C H , . C O O H

k w a s o c to w y

c) C H 3C O O H + 2 H 2 = C H 3 . C H 2O H + + H 20

a lk o h o l e t y lo w y

d ) 2 C H 3C O O H + H 2== (C H 3) 2 - C H . O H + -f- H 20 -f- C 0 2

a lk o h o l iz o b u t y lo w y . W ten sposób z jed n a k o w y ch , b a rd z o p r o ­ stych, tanich i ła tw y c h d o o tr z y m a n ia p r o ­ du któw w y jś c io w y c h m o żem y , w z a le ż n o ­ ści o d w a ru n k ów p r z e b ie g u re a k c y j, a w s z czeg ó ln o ś ci z a le ż n ie od n a tu ry u ż y te g o k a ta liza to ra , o tr z y m a ć d łu g i s z e re g m n iej lub w ię c e j z ło ż o n y c h z w ią z k ó w o r g a n ic z ­ nych, p o c z y n a ją c o d m etanu i k o ń c zą c na w y ż s z y c h a lkoholach.

2. Synteza amonjaku i mocznika.

Z lic z n y c h sp o so b ó w o tr z y m y w a n ia z w ią z k ó w a z o to w y c h z p o w ie tr z a o s ta te c z ­ n e zwycięstwo^ w w a lc e o b y t na ry n k u w sz e c h ś w ia to w y m o d n ió s ł sposób H a b e ­ r a i B o s c h a , p o le g a ją c y na a k t y w o w a ­ niu a zo tu p o w ie tr z a i p rze ra b ia n iu g o na am onjak. J u ż p o d cza s w o jn y m e to d a ta d o w io d ła sw ej zd o ln o ś c i ż y c io w e j, i n ie u le g a k w e s tji, ż e b ez tej m e to d y pań stw a E u ro p y ś r o d k o w e j n ie m o g ły b y w y t r z y ­ m ać w o jn y ś w ia to w e j w cią gu tak d łu g ie ­ go cza su : ra z z e w z g lę d u n a b ra k m a te r ja - łó w w y b u c h o w y c h , k t ó r e o tr z y m u je m y za p o ś re d n ic tw e m k w a su a z o to w e g o 1, a p o w tó - r e z e w z g lę d u na b ra k p o ż y w ie n ia , k tó re ­ g o ilo ść z a le ż a ła w z n a c z n y m stopn iu od ilo ś c i sztu czn ych n a w o z ó w , sto so w a n y ch w ro ln ictw ie.

S y n te z a a m on jaku z a zo tu p o w ie tr z a i z w od oru , (k tó r y p r z e m y s ł o tr z y m u je b ą d ź za p o m o c ą e le k tr o liz y w o d y , b ą d ź z ga zu w o d n e g o p o d łu g p o d a n e j p o w y ż e j m e to d y ) w y r a ż a się w p rostem ró w n a n iu :

N 2 + 3 H 2- ^ 2 N H 3

R e a k c ja ta, znana ju ż od ro k u 1865 z b a ­ dań D e v i 11 e ‘a, n ie b y ła zu p e łn ie brana w rachu bę p r z e z tech n ik ę z te g o p ro s te g o w z g lę d u , ż e d a je on a a m o n ja k w n ie s ły ­ ch an ie m a łe j ilości. W y d a jn o ś ć r e a k c ji te j,

która, ja k i p o p rz e d n ie re a k c je , je s t o d ­ w ra ca ln a, w y n o s i w te m p era tu rze 500° i p o d ciśn ien iem 1 a tm o s fe ry z a le d w ie 0,1 3% . J e d n a k że ch em ja fiz y c z n a i w ty m p r z y ­ p adku p rze n io s ła rz e c z p o z o rn ie n ie m o ż li­

w ą z k r a in y fa n ta z ji w d z ie d z in ę re a ln e g o bytu. Z ró w n a n ia r e a k c ji n ap isa n ego p o ­ w y ż e j, ła tw o się p rzek on a ć, ż e w y t w a r z a ­ niu 2-ch czą stek a m o n ja k u z je d n e j c z ą ­ steczk i azotu i 3 czą s te c z e k w od oru , to w a ­ r z y s z y ć p o w in n o zmniejszenie objętości u k ła d u d o p o ło w y . S tą d w yn ik a , ż e p o d zw ię k s z o n e m ciśnieniem , ró w n o w a g a m usi p rzesu n ą ć się z le w a na p ra w o . W istocie, b a d a n ia H a b e r a i R o s s i g n o l a d o ­ w io d ły , ż e w y d a jn o ś ć am on ja k u zm ien ia się w z a le ż n o ś c i o d ciśn ien ia w sposób na­

s tę p u ją c y w tem p era tu rze 500°:

p o d ciśn ie n ie m 1 atm . 10 atm- 100 atm. 400 atm.

W y d a jn o ś ć a m on ja ­

ku w y n o s i: 0,13% 1.2% 10,4% 42,1%

S tą d w yn ik a , ż e w y d a jn o ś ć am onjaku , k t ó ­ ra ja k w id z ie liś m y p o d ciśn ien iem 1 a tm o ­ s fe r y w y n o s i z a le d w ie 0,1 3% , z w ię k s z a się p o d ciśn ien iem 400 a tm o s fe r d o 42,1 % w tej sam ej tem p era tu rze. T o ju ż jest ilo ś ć p o ­ w a żn a , z k tó rą tech n ik a lic z y ć się musi, tem b a rd zie j, ż e p o z o s ta łe p ro d u k ty w y j ­ ściow e, a z o t i w o d ó r, n ie u la tu ją w p o w ie ­ trze, le c z w p ro w a d z a n e są zn ó w p o d ciśn ie­

n iem do k o m o ry re a k c y jn e j i p o w tó rn ie p o d d a w a n e d z ia ła n iu k a ta liz a to ra i ciśn ie­

nia, W ten sposób p r a k ty c z n ie osią ga się p o d cza s p rze b ie g u tej r e a k c ji 100% w y ­ dajn ości. N a jle p s z y m k a ta liz a to re m dla s y n te z y a m o n ja k u o k a za ła się m ieszan in a ro z d ro b n io n e g o c h e m ic zn ie c z y s te g o ż e la z a z z ie m ia m i a lk a liczn em i, np. z w apnem . J u ż w ro k u 1926 o trz y m a n o 46,300 ton a z o ­ tu z w ią z a n e g o z a p o m o c ą te j m etody.

P o s ia d a ją c a m o n ja k ła tw o m o ż e m y o t r z y ­ m ać in n e cen n e p r o d u k ty a zoto w e, w s z c z e ­ gó ln o śc i m oczn ik.

B a d eń sk a fa b r y k a o p a te n to w a ła sposób o tr z y m y w a n ia m oczn ik a z a m o n ja k u i d w u ­ tlen k u w ę g la w te m p era tu rze 135 — 150’

p o d ciśn ien iem 50 — 100 a tm o sfer z w y ­ d a jn o śc ią 4 0 % :

2 N H 3 + C 0 2- ^ C 0 ( N H 2) 2 + H 20

A w ię c i w ty m p rzy p a d k u p r z e z za stoso ­ w a n ie o d p o w ie d n ic h k a ta liza to ró w i o d p o ­ w ied n ich w a ru n k ó w te m p e ra tu ry i ciśn ie­

n ia m o ż e m y sk ie ro w a ć re a k c ję w p o ż ą d a ­ n ym kierunku.

3. Synteza kwasu azotowego. K w a s a z o ­ t o w y o trz y m a ć m o ż e m y w p ro st p r z e z spa­

la n ie a m o n ja k u w tlen ie w obecn ości p la ­ tyn y, ja k o k a ta liza to ra :

N H , + 2 0 2- - > H N 0 3 + H 20

J e ż e li m ieszan in ę a m o n ja k u z tlen em p rze p u s z c z a ć p r z e z g a z ę p la tyn ow ą , o b a r­

d z o m a łej w ie lk o ś c i oczek, m ieszan in a ta d a je się z a p a lić, i siatka p la ty n o w a ż a r z y się w sku tek c ie p ła w y tw o r z o n e g o podczas re a k c ji.J e d n a k ż e w rz e c z y w is to ś c i ró w n o ­ r z ę d n ie z n ap isaną p o w y ż e j re a k c ją o d b y ­ w a ją się inne, k tó re p su ją p o rz ą d e k fa b r y ­ k a c ji. P o d łu g badań A n d r u s s o w a , spa­

la n ie am on ja k u w obecn ości p la ty n y w ie m p e ra tu rz e 700 — 800° o d b y w a się p o ­ d łu g n a s tę p u ją c eg o rów n a n ia :

4 N H 3 + 502—> 4 N O - f 6 H 20

c z y li p ie rw s z a fa z a fa b r y k a c ji kw asu a z o ­ to w e g o z am on ja k u d a je nam ty lk o tlen ek azotu . D o p ie ro dru ga fa z a p o le g a na u tle ­ n ian iu o trz y m a n e g o tlen k u azotu za p o m o ­ cą tlen u p o w ie trz a :

2 N O + 0 2— > 2 N 0 2

T a re a k c ja u tlen ien ia o d b y w a się w z w y ­ k łe j te m p era tu rze b e z k a ta liza to ra . T r z e c ia fa z a fa b r y k a c ji p o le g a na poch łan ian iu d w u tlen k u azotu p r z e z w o d ę i na w y tw a ­ rza n iu kw asu a z o to w e g o p o d łu g r e a k c ji:

2N02 + H20 = HNO:s + HNO., 3HN02—>HN03 + H20 + 2NO

P o w s t a ją c y tą d ro g ą tlen ek azotu zn ó w u tlen ia się na d w u tlen ek. P o d c z a s w o jn y N ie m c y o tr z y m y w a li tą m etod ą ogrom n e ilo ś c i k w a su a z o to w e g o , n iezb ęd n e do fa ­ b r y k a c ji proch u i in n ych ś ro d k ó w w yb u ch o ­ w ych .

4, Fabrykacja kwasu siarkowego. Z p r o ­ d u k tó w p rze m y s łu n ie o rg a n ic z n e g o n a j­

w ię k s z ą r o lę o d g r y w a n ie w ą tp liw ie kw as .siarkow y. Ś w ia to w a p ro d u k c ja te g o z w ią z ­

ku w y n o s iła w rok u 1913 6,000,000 ton, o b liczon ych na 100% kw asu sia rk ow ego.

Jak w iadom o, ten p rz e m y s ł z a w d z ię c z a sw e istn ienie w y łą c z n ie k a ta lizie . Sposób, stosow a n y d zisiaj p r z e w a ż n ie do o tr z y m y ­ w an ia d y m ią ceg o kw asu sia rk o w e g o c z y li t. zw . ,,oleum “ , p o le g a na k a ta lity czn e m d zia ła n iu p la ty n y na b e zp o śred n ie u tlen ia ­ nie dw u tlenku siark i:

2 S 0 2 + 0 2~ > 2 S 0 3 + 21700 cal.

Jak i p op rzed n ie, tak sam o i ta r e ­ a k cja znana b y ła oddaw na, zn ajdu jem y ju ż b o w iem w zm ia n k ę o niej w k a ta lity c z ­ nych badaniach H. D a v y ‘i e g o. J ed n a k ­ ż e p r a w ie do końca X I X w iek u nie u d a w a ­ ło się w p ro w a d z ić tej r e a k c ji do p r z e m y ­ słu. M a m y tu b o w iem do c zy n ien ia z „ z a ­ tru c ie m " d ro g ieg o k a ta liza to ra , jakim jest platyn a, p rze z za n iec zy szczen ia , z n a jd u ­ ją c e się w tech n iczn ym d w u tlen k u siarki, o trz y m y w a n y m p r z e z sp a la n ie pirytów.

Jest to p o d ziw u go d n ą za słu gą B a d eń sk iej fa b ryk i, ż e n ie s z c z ę d z iła on a k o s z tó w i p ra c y na w y n a le z ie n ie i u d oskon alen ie śro d k ó w do o c z y s z c z a n ia g a z ó w p ir y t o ­ w ych . O b ecn ie u suw anie ty ch z a n ie c z y ­ szczeń n ie p rze d s ta w ia w ie lk ic h trudności.

O d b y w a się ono p r z e w a ż n ie p r z e z w p r o ­ w a d za n ie do g a z ó w stru m ienia go rą ce j p a ­ r y w o d n ej i p r z e z sączen ie g a z ó w p r z e z p o ro w a te m a terja ły .

5. W r e s z c ie n ad m ien im y tutaj s łó w k ilk a o fabrykacji chloru, k tóry, p o d o b n ie ja k kw as siark ow y, stan ow i jed e n z p o d sta ­ w o w y c h p ro d u k tó w w ie lk ie g o p rze m ys łu ch em iczn ego. O tó ż o tr z y m y w a n ie ch loru d rog ą ch em iczn ą p r z e z u tlen ia n ie kw asu so ln ego p olega , ja k w iadom o, ró w n ie ż na re a k c ja c h k a ta lity czn y ch . O p r ó c z sposobu W e 1 d o n a, w k tó ry m ro lę k a ta liza to ra , t. j. przen ośn ik a tlen u o d g r y w a ją tlen k i manganu, w tech n ice stosu je się w do syć szerok ich rozm ia ra ch sposób D e a c o n a i H u r t e r a , p o le g a ją c y na u tlenianiu k w a ­ su so ln e go b ezp o śred n io tlen em p o w ie trz a w tem p era tu rze 450 — 500", p o d łu g ró w n a ­ nia:

4HC1 + 0 2— >2C12 + 2 H 20 .

R e a k c ja ta o d b y w a się je d y n ie w ty m p r z y ­ padku, k ie d y k a ta liza to re m jest ch lo rek m ie d z i C u C L . W y n a la z c y te g o sposobu p rzy p u s z c z a ją , ż e c h lo re k m ie d z i o d g r y w a r o lę p rzen o śn ik a chloru, p r z e c h o d z ą c p r z e z n a s tę p u ją c e p rze m ia n y :

a ) 2 C

C 1 2 — > C u ,C l2 + C l2 b) 2C u 2C L + 0 2— >2CuO . C u C L c) C u O . Ć u C l2 + 2 H C 1 — >2C u C 12 i + + H 20 .

R e a k c ja ta, k tó ra d a je o k o ło 40% w y d a j­

n ości chloru, s tra ciła w ostatn ich czasach w ie le w sk u tek k o n k u ren cji elektrolityczne­

go sposobu o tr z y m y w a n ia chloru .

6. Uw odornienie i odwodornienie w obec­

ności rozdrobnionych metali. M o ż liw o ś ć p r z y łą c z e n ia się w o d o r u do z w ią z k ó w o r ­ ga n iczn y ch w n ie z b y t w y s o k ic h tem p era tu ­ ra ch b y ła s z c z e g ó ło w o zb a d a n a i w p r o w a ­ d zon a do p rze m y s łu p r z e z fran cu sk ich ba- d a c z ó w S a b a t i e r a i S e n d e r e n s a , o ra z p r z e z r o s y js k ie g o ch em ik a I p a t i e - w a. Ja k o o g ó ln y k a ta liz a to r w ty c h re a k ­ cja ch , p o le g a ją c y c h na d zia ła n iu g a z o w e ­ g o w o d o ru , w y s tę p u je p r z e w a ż n ie n ik ie l w stanie ro z d ro b n io n y m . W te n sp o só b o t r z y ­ m u je m y a lk o h o le z e z w ią z k ó w o w y ż s z y m

stopniu u tlen ien ia , ja k ie m i są a ld e h y d y i k eto n y . N p . z a ld eh yd u o c to w e g o , m o ż e m y fa b r y k o w a ć a lk o h o l e t y lo w y w te m p e ra ­ tu rz e p o n iż e j 150° w o b ecn ości n ik lu ;

C H 3 . C O H + H 2 > C H , . C H 2 . O H . D o n io słą r o lę o d g r y w a ob ecn ie, ja k w ia ­ dom o, u w o d o rn ien ie tłu s z c z ó w w p o d o b ­ n ych w arunkach. T łu s z c z e p ły n n e, p r z e ­ w a żn ie p o ch od zen ia ' ro ś lin n e g o z a w d z ię c z a ­ ją, ja k w ia d om o, s w ą p ły n n o ść o b ecn ości w nich n ien a sy co n y ch k w a s ó w : o le in o w e ­ go, la u ry n o w e g o i in. D z ia ła ją c w o d o r e m w o b ecn ości niklu p o d łu g S a b a t i e r a , m o ż e m y za m ien ić k w a s y n ien a sy co n e na k w a s y n asycone, np. z kw asu o le in o w e g o m o ż e m y o trz y m a ć k w a s s te a ry n o w y :

« - C H , [C H 2] 7 C H : C H [C H 2] 7 . C O O H + k w a s o le in o w y

+ H 2— > C H 3[ C H 2] l c . C O O H k w a s s te a ry n o w y

W ten sposób za m ien ia się ob ecn ie tłu s z c z e p ły n n e z a p o m o c ą u w o d o rn ien ia na tłu s z c z e stałe.

W r e s z c ie p r z y t o c z y ć n a le ż y r e a k c ję o tr z y m y w a n ia h y d ro a rc m a ty c z n y c h w ę g lo ­ w o d o r ó w z w ę g la i w od oru , z a p o m o c ą m e ­ to d y B e r g i u s a, w k tó rej ro lę k a ta liz a ­ to ra o d g r y w a sam w ę g ie l. W ten sposób fa b r y k a B a d eń sk a o tr z y m u je o b ecn ie w w ie lk ie j ilo ś c i w ę g lo w o d o r y h y d ro a ro m a - tyczn e, sk ład em sw o im p o d o b n e do b e n z y ­ ny. P o d c z a s o sta tn iego p o b y tu w N ie m ­ czech m ia łe m ju ż sposobność w id z ie ć n a u licach tan ki b e n z y n o w e z n ap isem ,,S y n - tetisch es B e n zin des I. G . F . A . “ .

7. Katalitycznei reakcje w obecności ak­

tywnego węgla. W ś r ó d sta łych k a ta liz a to ­ r ó w z a jm u je w y b itn e m ie js c e w ę g ie l a k ­ ty w n y , w sku tek zn a czn ej p o w ierzch n i, ja ­ k ą p o sia d a i k tó rej z a w d z ię c z a siln e d z ia ­ ła n ie k a ta lity c z n e w w ie lu reak cja ch . W s z c z e g ó ln o ś c i k a ta liz u je on re a k c je p o m ię ­ d z y tem i gazam i, k tó re p o ch ła n ia w w ie l­

kich ilościach . S ą to p r z e w a ż n ie g a z y o n ie z b y t n isk iej te m p e ra tu rz e k ry ty czn ej,, ja k np. d w u tlen ek siarki, chlor, tlen ek a z o ­ tu i n ie k tó re inne. W ty m p r z y p a d k u r e ­ a k c ja n ie w ą tp liw ie o d b y w a się w w a r s t w ie p r z y le g a ją c e j do p o w ie rz c h n i w ęgla , p o ­ m ię d z y p o c h ło n ię te m i ga zam i, a lb o — c z ę ­ ściej — p o m ię d z y je d n y m z ga zó w , p o ­ ch ło n ię ty m na p o w ie rz c h n i fa z y sta łej i d ru gim w fa z ie g a z o w e j. J a k o p r z y k ła d p o d o b n ej re a k c ji p r z y t o c z y m y p o w s ta w a ­ n ie c h lo r o w o d o ru z p ie rw ia s tk ó w :

H 2 + C L - - * 2 H C 1

R e a k c ja ta o d b y w a się w te m p era tu rze sto ­

su n kow o n iskiej (o k o ło 140°) i p r z e b ie g a

w ty c h w a ru n k ach c a łk o w ic ie z le w a n a

p ra w o . P o s ia d a on a d on iosłość d la p r z e m y ­

słu z te g o w z g lę d u , ż e w ostatn ich czasach

produ kt, ta k p o szu k iw a n y n a rynku, ja k im

je s t soda g ry z ą c a , o tr z y m u je się p r z e w a ż ­

n ie na d r o d z e e le k tr o lity c z n e j, z ch lork u

so d o w e go , jed n o cześn ie z ch lorem , i to w

takich ilościach , ż e w y tw o r z o n e w tej fa ­

b r y k a c ji m a sy ch loru nie z n a jd u ją d o sta ­

te c z n e g o z b y tu na rynku. D z ię k i tem u m y ś i

o o d w ro tn e j p rze m ia n ie ch lo ru na kwas so ln y z n a jd u je c o ra z w ię c e j zw olen n ik ów , tem b a rd zie j, ż e d a w n y sposób fa b ry k a c ji kw asu solnego, ja k o produ ktu p oboczn ego w p ro c e s ie fa b r y k a c ji sodu m eto d ą L e- b 1 a n c a c o ra z b a rd zie j tra ci r a c ję bytu w k o n k u ren cji z p rocesem fa b r y k a c ji sody m e to d ą S o 1 v a y a. D a le j p r z y t o c z y ć tu n a le ż y re a k c ję ch lorow a n ia tlen ku w ę g la i dw u tlen k u siarki, k tó re szyb k o i ła tw o o d ­ b y w a ją się w n isk iej tem p era tu rze w obec­

n ości a k ty w n e g o w ę g la :

C O + C l2— >C 0 C 1 2 fosgen S O . + C l , — > S 0 2C12

ch lorek su lfu rylu W r e s z c ie do te g o sam ego typ u re a k cy j z a ­ lic z y ć p o w in n iś m y u tlen ia n ie tlen ku azotu, stosow an e p o d cza s fa b r y k a c ji kw asu a zo ­ to w e g o z am on jaku, o czem m ó w iliś m y już p o p r z e d n io :

2 N O + 0 2— > 2 N 0 2

P r z y t o c z o n e p o w y ż e j p r z y k ła d y d o w o ­ d z ą w sposób n ied w u zn a czn y , ż e k a ta liza re a k c y j n ie je d n o ro d n y c h o d b y w a się w y ­ łą c z n ie na p o w ie rz c h n i sta łeg o k a ta liza to ­ ra. O c z y w is te je s t ż e re a k c ja o d b y w a ć się b ę d zie t y lk o w te d y , k ie d y g a zy , w s tę p u ją ­ ce w re a k cję, z o s ta ją adsorbcw an e, c z y li p o ch ła n ia n e na p o w ie rz c h n i k a ta liza to ra . W r z e c z y w is to ś c i w s z y s tk ie zb a d a n e d o tąd fa k t y d o w o d z ą n iezb icie, ż e k a ta liza n ie­

jed n o ro d n a je s t z a w s z e ściśle zw ią z a n a ze zd o ln o ścią k a ta liz a to ra do adsorbow a n ia re a g u ją c y c h ga z ó w , a p rzy n a jm n ie j je d n e ­ go z nich. J e d n a k że badan ia ilo ś c io w e d o ­ w o d zą ró w n ie ż n iezb icie, ż e o p r o p o r c jo ­ n aln ości p o m ię d z y p o w ierzch n ią k a ta liza ­ to ra a szyb k o ś cią re a k c ji m o w y b y ć n ie m o ­ że. Ju ż ten fa k t sam p r z e z się d o w od zi, że nie c a ła p o w ierzch n ia k a ta liza to ra b ierze u d z ia ł c z y n n y w re a k c ji.

N a jn o w s z a t e o r ja k a ta lizy , k tó rą z a ­ w d z ię c z a m y L a n g m u i r o w i i T a y l o ­ r o w i , w y c h o d z i z za ło że n ia , ż e istotne d zia ła n ie k a ta lity c z n e w y w ie r a ją ty lk o n ie ­ k tó re p u n k ty na p o w ie rz c h n i k ata liza tora . T e p u n k ty k a ta lity czn e , zw a n e czyn n em i

ośro d k a m i k a ta lizy , są n ie ja k o ,,u p r z y w i­

le jo w a n e m u atom am i, i o n e to w y w o łu ją re a k c ję w sku tek w o ln y c h w a rtościow o ści, ja k ie a to m y te p osia d a ją .

W isto cie n ie w s z y s tk ie a to m y k ryształu , z a jm u ją c e m ie jsca w siatce k ry s ta lic z n e j, p o s ia d a ją je d n a k o w y stopień w oln ości. Z z a łą c z o n e g o rysunku w yn ika, ż e atom , z n a j­

d u ją cy się wewnątrz siatki p r a w id ło w e g o sześcianu, jest z w ią z a n y p r z e z a to m y są-

I 1 1---1____ i_IA N a O C l #

0 1 2 3 4. S w

B u d ow a k ry s z ta łu c h lork u sodu.

sied n ie w e w szystk ic h sześciu kierunkach.

N a to m ia st k a ż d y atom , z n a jd u ją c y się na powierzchni siatki, z w ią z a n y je s t ty lk o p ię ­ ciom a atom am i, posia d a w ię c jed n o w o ln e w iązan ie. K a ż d y atom, z n a jd u ją c y się na krawędzi, z w ią z a n y jest trz y k ro tn ie i p o ­ siada t r z y w o ln e w iązan ia, w re s zc ie atom y, z n a jd u ją c e się w ro ga ch sześcianu, są z w ią ­ zan e ta k ż e trz y k ro tn e m i w ią za n ia m i i p o ­ siadają p o tr z y w o ln e w ią za n ia . T e w ła ś ­ n ie wolne a tom y są n a jb a rd z ie j „ u p r z y w i­

le jo w a n e " p o d w z g lę d e m ich k a ta lity c z n e ­ g o działania.

P o d łu g t e o r ji L a n g m u i r a , ,.u p rzy w i­

le jo w a n e " a to m y p r z y c ią g a ją za p om ocą o w y c h w c ln y c h w ią za ń c z ą s te c z k i i a to m y g a zó w , d z ia ła ją c y c h ch em icznie, i u sta w ia ­ ją te czą steczk i w o k re ś lo n y sposób, sto­

sow n ie d o ch a ra k teru w o ln y c h w iązań, ja - k iem i te a tom y ro z p o rz ą d z a ją . Z a tem c z ą ­ steczki, m a ją c e d z ia ła ć chem icznie, usta­

w ia ją się w p e w n y m o k reś lo n ym porządku ,

w y c ią g a ją c sw e w o ln e w ią za n ia n ak szta łt

ch w ytn ik ów , z a k tó ryc h p o m o cą łą c z ą się

one z c zą steczk a m i innych g a zó w .

T e o r ja ta, ja k k o lw ie k d o tą d ty lk o ja k o ­ ściow a, p o z w a la p r z e w id z ie ć n ie k tó re z j a ­ w iska, to w a rz y s z ą c e k a ta lizie, k tó ry c h d o ­ tą d w in n y sposób w y tłu m a c z y ć sobie n ie p o tra fim y . D o takich z ja w is k n a le ż y z d o l­

n o ść n ie k tó r y c h su bstancyj d o z a tru w a n ia k a ta liza to ra . O tó ż d o ś w ia d c z e n ie u czy, ż e do za tru cia danej ilo ś c i k a t a liz a t o r a p o ­ trzeb n e są n ad er n ie z n a c zn e ilo ś c i tru cizn y, ilo ś c i ta k n ie w ie lk ie , ż e w ż a d n y m r a z ie n ie są one w stan ie n a s y cić z u p e łn ie całko­

w itej p o w ie rz c h n i k a ta liza to ra . S to ją c na gru n cie h ip o te z y d z ia ła n ia o ś r o d k ó w a k ­ tyw n ych , m o ż e m y ła t w o w y tłu m a c z y ć so ­ b ie to z ja w is k o , a lb o w ie m c h o d zi w ty m p r z y p a d k u ty lk o o za tru c ie o ś ro d k ó w a k ­ ty w n y ch .

D o te g o sam ego w y n ik u d o p r o w a d z iły T a y l o r a p o m ia ry c ie p ła a d s o r p c ji g a ­ z ó w na p o w ie rz c h n i ro z m a ity c h k a t a liz a t o ­ ró w . T a y l o r i G. K i s t i a k o w s k i j d o w ie d li, ż e p ie r w s z e p o r c je g a zu a d sorb o- w a n eg o w y d z ie la ją p o d cza s p o ch ła n ia n ia n a jw ię k s z e ilo ś c i c ie p ła , i ż e c ie p ło a d s o rp ­ c ji p o p r z e jś c iu p r z e z m a xim u m z m n ie js z a się s ta le w m ia rę p o stęp u z ja w is k a n a p o ­ w ie rz c h n i d an ego k a ta liz a to ra . I w tym p r z y p a d k u ró w n ie ż p r z y p u s z c z a m y , ż e n a j­

w ię k s z e c ie p ło a d s o rp c ji o d p o w ia d a p o c h ła ­ n ian iu czą s te c z e k g a z u p r z e z a to m y „ u p r z y ­

w ile jo w a n e " , c z y li takie, k tó re p o s ia d a ją n a jw ię c e j w o ln y c h w iązań .

D a le j p r z y t o c z y ć tu n a le ż y sp o tęgo w a n e d zia ła n ie t. zw . „ k a ta liz a to r ó w m ięsza- n y c h “ . P r a k ty k a w y k a z u je , ż e często m ie ­ szanin a d w ó ch k a ta liz a to ró w d z ia ła d a lek o m o cn iej, n iż k a ż d y z e sk ła d n ik ó w osobno.

W ty m p rzy p a d k u , z k tó re g o tech nik a n ie o m ie s z k a ła w y c ią g n ą ć n a le ż y ty c h k o rzyści, p r z y jm u je m y , ż e je d e n z e sk ła d n ik ó w m ię- sza n in y o d g r y w a r o lę rozpuszczalnika.

z w ię k s z a ją c p r z e z sw ą obecn ość stopień d y s p e r s ji w ła ś c iw e g o k a ta liza to ra . W i e l ­ k ość z ia ren te g o ostatn iego z o s ta je w ten sposób zm n iejszo n a , w sku tek c z e g o w z r a ­ sta o c z y w iś c ie lic z b a w o ln y c h atom ów , z n a jd u ją c y c h się na p o w ierzch n i k a ż d e g o ziarn a.

J a k k o lw ie k te p r ó b y w ytłu m a c z e n ia z j a ­ w isk k a ta lity c z n y c h o b ja ś n ia ją n am ja ko­

ściowo p e w n e c e c h y ch a ra k te ry s ty c z n e k a ­ ta lizy , je d n a k ż e n a le ż y je r o z p a tr y w a ć je ­ d y n ie ja k o w stęp do o g ó ln e j t e o r ji k a ta lizy , k tó ra b y p o w in n a w y ja ś n ić „in ty m n ą " stro ­ nę z ja w is k , z a ch o d zą cy c h na g r a n ic y p o ­ m ię d z y k a ta liza to re m i re a g u ją c ą masą. W ' s z c z e g ó ln o ś c i zaś w y m a g a ć n a le ż y o d tej o g ó ln e j te o rji, a b y w y ja ś n iła specyficzne d z ia ła n ie p e w n y c h k a ta liz a to ró w na o k re ­ ślo n e r e a k c je ch em iczne.

J A D W I G A Z I E M I Ę C K A

P R O G R A M I M E T O D Y K A W I N O G R A D S K I E G O W M I K R O B I O L O G J I G L E B Y .

M ik r o b io lo g ja g le b y p o w s ta ła ja k o część sk ła d o w a m ik ro b io lo g ji o g ó ln e j i o d n iej te ż p r z e ję ła m e to d y badania.

P ie r w s z e m i b o d źca m i d o z a ję c ia się ż y ­ cie m g le b y b y ły n ie w y ja ś n io n e na d ro d z e ch em iczn ej ja s k ra w e zja w is k a , z a c h o d z ą c e w gleb ie, ja k p r z y r o s t y azotu p r z y u p ra w ie ro ś lin m o ty lk o w y c h lub p o ja w ia n ie się w g le b ie sa letry .

O d k r y c ie o rg a n iz m ó w a sym ilu j ą cych w o ln y a z o t z p o w ie trz a , o r a z n itr y fik a to - ró w , s p o w o d o w a ło o g ro m n e z a in te r e s o w a ­

n ie się m ik ro b io lo g ją g le b y w p ierw szem ć w ie r ć w ie c z u istn ien ia tej nauki. Id ą c śla ­ da m i B e i j e r i n c k a i W i n o g r a d - s k i ‘e g o, iz o lo w a n o z g le b y c a ły szereg b a k te ry j, m n iej stosu nkow o p o ś w ię c a ją c u w a g i in n ym m ik ro orga n izm om . P o w s ta ­ ło c a łe „h e r b a r ju m " b a k te ry j gleb ow y ch . W ich p r z e ja w a c h ż y c io w y c h sp o d ziew a n o się z n a le ź ć o d p o w ie d ź na zaga d n ien ia , z w ią ­ za n e z ż y z n o ś c ią g le b y . O trz y m a n e w y n i­

ki badań la b o ra to r y jn y c h n ie u p ra w n ia ły

jed n a k m ik ro b io lo g ó w do za b iera n ia g ło ­

su w s p ra w ie k rą żen ia m a te rji w samej g le ­ bie. T o t e ż w p o czą tk ach b ie żą c e g o stu le­

cia z a c z ę ło z a ry s o w y w a ć się o g ó ln e zn ie­

ch ęcen ie do tych spraw . O k res zn ie ch ę ce­

nia p r z y g o to w a ł, ja k to się z w y k le d z ie je , chęć zro zu m ien ia p r z y c z y n n ieop ła ca ln o ści w y s iłk ó w b a d a w czy ch i p rze d ew szy stk ie m r e w iz ję sto sow a n ych m etod. R e w iz ję tę p o d ją ł W i n o g r a d s k i . P r z e jd ź m y śla ­ dem je g o ro z w a ż a ń k ry ty c z n y c h .

S to so w an a do te g o czasu m etodyka, z a ­ p o ż y c z o n a o d m ik ro b io lo g ji o g ó ln ej, w y ­ m a g ała o d b a d a cza o p e ro w a n ia czystą kul­

turą w środowisku syntetycznem (B e i j e- r i n c k ) lub na p o d ło ża c h , stosow a n ych w b a k t e r jo lo g ji le k a rsk iej.

B a d a n o w ię c c z y s te k u ltu ry m ik ro o rg a ­ n izm ó w g le b o w y c h p o z a ich środ ow isk iem naturalnem , o b s e rw u ją c ich za ch o w a n ie się w szeregu k la s y c z n y c h p o ż y w e k sztu cz­

nych, ja k np. su row ica, m le k o sk a rm elizo - w ane, żela tyn a . Z eb ra n o w ten sposób w ie ­ le cen n ych d la m ik ro b io lo g ji o gó ln ej d a ­ nych z zakresu plastyczności o rgan izm ów , zd o ln o ś c i ich d o p rz y s to s o w y w a n ia się do n o w yc h w a ru n k ów . W y h o d o w a n o też no­

w e ra s y b a k te ry j, d r o ż d ż y i pleśni, m a ją ­ cych za sto so w a n ie w p r z e m y ś le ro ln iczym . M e to d y k a ta jed n a k n ie p o z w a la ła na w n ik n ięc ie w ż y c ie m ik ro o rg a n izm ó w w stanie „ d z ik ic h '1 ras i p r z y w z a je m n e j ich w a lc e o p o ż y w ie n ie w g le b ie . Z d a rz a ło się naw et, ż e d o p ro w a d z a ła ona d o b łęd n ego w n io sk o w a n ia o w łasn ościach i ro li w g le ­ b ie p ew n y ch gru p m ik ro orga n izm ów . Iz o ­ lo w a n o m ia n o w icie ró żn e gatu nki m ik ro ­ b ó w w środow iskach , o sk ła d zie ch em icz­

n ym i k o n s y sten cji ró żn y ch od n atu ral­

n ych w a ru n k ó w ich b yto w a n ia , n ie biorąc p c d d o sta te czn ie g łęb o k ą ro z w a g ę tego, że o rg a n iz m y w y s o k o w y s p e c ja liz o w a n e p o ­ trz e b u ją do sw e g o r o z w o ju ściślej o k re ś lo ­ n ych w aru n k ów , n iż o rga n izm y, w ża d n ym kieru nku s p e c ja ln ie n ie u zdolnione.

A ty m ostatn im ła tw ie j b y ło p rzy sto s o ­ w a ć się d o n ow ych w aru n k ów , n iż o rg a n iz­

mom w y s p e c ja liz o w a n y m w p ew n y ch p ro ­ cesach w sam ej g le b ie. N ie je d n o k r o tn ie też n a s tę p o w a ło w zm ien io n y ch w aru nkach f i ­ z y k o - ch em iczn ych w y p a r c ie ras cennych

p r z e z m ik ro b o w e „c h w a s ty ". T a k np. bar­

d zo sp e cja ln a zd o ln o ść tle n o w e g o A z o to - bccter i b e z tle n o w e g o Clostridium do w ią za n ia w o ln e g o azotu p r z y p is y w a n a b y ­ ła ca łem u s z e r e g o w i m ik ro o rga n izm ó w , mo­

gą cych r o z w ija ć się w p o ż y w k a c h b e za zo - tcw ych , bądź to kosztem ś la d ó w azotu, w p ro w a d z a n e g o z glebą, b ą d ź te ż p r z e z n a b ycie w tych środ o w isk a ch zd o ln o ści do p rzy s w a ja n ia p o trzeb n ych im zn ik om ych ilo ści azotu.

N a to m ia st b ezp o śred n ia m etoda W i n o - g r a d s k i ‘e g o n ie s tw ie rd z iła ża d n e g o u d zia łu tych fo rm w procesach a s y m ila c ji w sam ej glebie.

D ru gi, d r a s ty c z n ie js z y p r z y k ła d d o ty ­ c z y ro zk ła d u ce lu lo zy . B a d a ją c ten ro z ­ k ła d w p o ż y w k a c h p ły n n y c h o u tru dn io­

n ym d ostęp ie p o w ie trz a , n a tra fion o na b e z ­ tle n o w e b a k terje fe rm e n ta c ji m eta n ow ej i w o d o r o w e j. W g le b ie n atom iast a k ty w n e są p r z y r o z k ła d z ie c e lu lo z y p r z e d e w s z y ­ stkiem w yb itn ie tle n o w e gatunki b a k te ry j.

N a po szu k iw an ie w c ią ż n ow ych gatun­

k ó w i ras m ik ro o rg a n izm ó w i stu d jo w a n ie ich p o z a ich środ o w isk iem naturalnem , na tw o rze n ie na tej d ro d ze k la s y fik a c ji m i­

kroo rgan izm ó w , p o św ięco n o w m ik ro b io ­ lo g ji g le b y do la t ostatnich n a jw ię c e j w y ­ siłk ów . Obok te g o r o z w ija ła się bioch em ja gleb y.

C h em iczna k o n tro la p ro ce só w ż y c io w y c h , za ch o d zą cych w gle b ie w ró żn y ch w a ru n ­ kach, o d d a ła i w c ią ż o d d a je cenne usłu gi m ik ro b io lo g ji gle b y. B io c h e m ji n atom iast b ra k o w a ło b ezp o śred n iej m ik ro b io lo g ic z ­ nej d ia g n o zy b a dan ych p rocesów . Z d o l­

ność ich w y w o ły w a n ia w g le b ie p r z y p is y ­ w a n o orga n izm om , p r z e ja w ia ją c y m a n a lo ­ g ic zn e u zd oln ien ia w w aru nkach ja k g d y - b y ciep larn ia n ych , p o z a glebą, co n ie m o­

g ło b y ć ścisłe.

R o d z a j p o śre d n ie g o o g n iw a m ię d z y m i­

k r o b io lo g ią i b io ch em ją gle b y, sta ra li się

stw o rz y ć R e m y i L ó h n i s . B a d a li o n i

t. zw . „p o te n c ja ln ą zd o ln o ść g le b " d o r o z ­

k ła d a n ia ró żn y ch substancyj organ iczn ych .

B y ły to d o św ia d czen ia p ro w a d zo n e w

obecn ości ca łej m ik r o flo r y gleby, k tó rą to

gle b ę d o d a w an o w ilo ści 10% do z d e fin jo -

w a n y c h p o ż y w e k p łyn n ych . D z is ia j je d ­ nak m e to d a ta z o s ta ła n iem a l c a łk o w ic ie za rzu con a , g d y ż p o ż y w k i ró żn e i k o n s y sten ­ cją i sk ład em od g le b y n iw e lo w a ły p r z e ­ w id y w a n e ró ż n ic e a k ty w n o śc i o rg a n iz m ó w w ró ż n y m m a te r ja le g le b o w y m .

R ea su m u ją c w s z y s tk o co p r z e d p o w s t a ­ n iem m e to d y W i n o g r a d s k i e g o z r o ­ b io n o w m ik ro b io lo g ji g le b y , p o w ie d z ie ć m ożna, ż e o trz y m a n e :

1) p ew ien , n ie k o m p le tn y zre s ztą , o b ra z statyki m ik ro o rg a n iz m ó w g le b o w y c h ,

2) c h a ra k te ry s ty k ę m o rfo lo g ic z n ą i f i ­ z jo lo g ic z n ą ty ch m ik ro o r g a n iz m ó w w śro­

d o w isk a ch sztu cznych, o r a z o p a rtą na n iej k la s y fik a c ję ,

3) n ad to b io ch em ja gle b y, w n io sk u ją ca p r a g m a ty c z n ie z e sk u tk ów d z ia ła n ia m i­

k r o o rg a n iz m ó w o ich n atu rze, d o d a ła s z e ­ re g w sk a za ń O w p ły w ie r ó ż n y c h c z y n n i­

k ó w , z w ła s z c z a na p r o c e s y k rą że n ia azotu w glebie.

W rok u 1924 o g ło s ił W i n o g r a d s k i p ra c ę o n o w e j m e to d z ie w m ik r o b io lo g ii g le b y , n a z y w a ją c ją „m e th o d e d ir e c t e " .

C e le m jej za sa d n iczym , ja k m ó w i W i- n o g r a d s k i , jest b a d a n ie dynamiki bio­

logicznej gleby. P o z n a n ie b e z p o ś r e d n io w g le b ie c z y n n ik ó w , w y w o łu ją c y c h w niej p o s z c z e g ó ln e p r o c e s y b io c h e m ic z n e , o ra z b a d a n ie r o z p ię to ś c i ty c h p r o c e s ó w w z w ią z k u z ró ż n e m i cz y n n ik a m i u ro d z a jn o ­ ści g le b y .

P ie r w s z e m za ga d n ien ie m w p ro g ra m ie W i n o g r a d s k i e g o b y ło :

1. Rozm ieszczenie mikroorganizmów w glebie.

D la u zysk a n ia o d p o w ie d z i sk o m p o n o w a ł on b arw n ik, b a rw ią c y ty lk o fe r m y w e g e ­ ta ty w n e, n ie b a rw ią c y p r a w ie z a ro d n ik ó w m ik ro b ów , a p r z e d e w s z y s tk ie m n ie d a ją c y za b a rw ie n ia k o lo id ó w gle b o w y ch . O b r a z y m ik ro flo r y , z a w a r te j w ró ż n y c h fr a k c ja c h g le b y i w je j ro z tw o ra c h b y ł y b a rd zo ch a ­ ra k te ry s ty c z n e .

B a k te r je w szc z e g ó ln o ś c i ro z m ie s zc zo n e są na k o lo id a c h g le b o w y ch , tw o r z ą c na n ich

„n a tu ra ln e k o lo n je “ , W ż y z n y c h gleb a ch z n a jd u ją się one w z n a c z n ie js z e j ilo ś c i i w

ro z tw o ra c h g le b o w y ch , w y s tę p u ją c w nich ja k o p o je d y n c z e osobniki.

2. Skład m ikroflory gleby. W p r o w a d z a p r z y te m W i n o g r a d s k i sw o istą k la s y ­ fik a c ję gleb, o d ró ż n ia ją c t. zw . gleby nor­

malne od g le b u praw n ych .

J a k o g le b ę norm alną, o k reś la on taką gleb ę, k tó ra p r z e z d łu ż s z y p r z e c ią g czasu n ie b y ła p o d u p ra w ą i n ie m ia ła d o p ły w u z z e w n ą tr z su bstancji o rg a n ic zn e j. P ró b k i ta kich gleb n orm a ln ych ró ż n e g o ty p u i p o ­ ch od zen ia n a d esła n o W i n o g r a d s k i ‘e- m u z e w szy stk ic h c zęśc i św iata.

W s z y s t k ie o n e w y k a z a ły zd u m ie w a ją c ą je d n o lito ś ć m ik ro flo r y .

Z n a la z ł w n ich W i n o g r a d s k i w sta ­ n ie c z y n n y m n iem al w y łą c z n ie b a k te r je i to o g ra n ic z o n e do' r o d z in y co c c ó w i cocco- b a sillu sów . B a c illa s y t r a fia ły się t y lk o sp o ­ ra d y c z n ie . N ie z m ie rn ie rz a d k ie w stanie c z y n n y m b y ły a k tin o m y cety, pleśnie, d r o ż ­ d ż e i p ierw o tn ia k i.

Zm ien n a b y ła ty lk o liczb a w e g e ta ty w n y c h k o m ó rek b a k te ry j, p r z y c z e m z a z n a c z y ł się p o z y t y w n y w p ły w zasob n ości gleb w z w ią z ­ k i hum usow e.

P r ó c z c o c c ó w i co cco b a cillu só w , m ię d z y k tó re m i z n a la z ł W i n o g r a d s k i A z c t o - b a k tera i n itr y fik a to ry , o ra z c h a ra k te ry ­ s ty c zn ej drob n ej, n ie za ro d n ik u ją c e j p a ­ łec zk i, n ie z n a jd o 'w a ły b y w ię c inne p r o ­ d u k ty w sam ej glebie, b ęd ą c ej w t. zw . „ s t a ­ n ie b io lo g ic z n ie n o rm a ln y m " w a ru n k ó w o d ­ p o w ied n ich do ro z w o ju . B a k te rje , p ro s p e ­ ru ją c e w gleb a ch n orm a ln y ch n a z y w a W i- n o g r a d s k i autochtonami gle b y, p r z y p i­

su ją c im zd o ln o ść k o rz y s ta n ia z e z w ią z ­ k ó w h um u sow ych gle b y.

W o d ró żn ien iu o d au to ch ton ów n a z y w a W i n o g r a d s k i zymogenand te w s z y s t­

k ie m ik ro o rg a n izm y , k tó re b ą d ź to d o sta ją się do g le b y w r a z z d o p ły w e m s zczą tk ó w ro ślin n y ch i z w ie rz ę c y c h , b ą d ź te ż tr w a ją w fe r m ie p r ze trw a ln ik ó w , o c z e k u ją c na d o ­ p ły w s w o isteg o d la n ich ź ró d ła substancyj en erg ety czn y ch .

M ik r o b io lo g ic z n e o b ra z y gleb u praw n ych ,

za s ila n y c h p r z e z zn a czn e ilo ś c i substancyj

o rga n iczn y ch , są te ż b ez p o ró w n a n ia b o g a t­